ԵՐԲԵՄՆԻ ՍԻՆ-ԷԼ-ՖԻԼԻ ՀԱՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆԸ

ԵՐԲԵՄՆԻ ՍԻՆ-ԷԼ-ՖԻԼԻ  ՀԱՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆԸ
Պատ. Արամ Հատիտեան

Մօրս՝ Զուարթ Աբէլեանին արխիւները պրպտած ժամանակ ձեռքս անցաւ կցուած տեղեկագրութիւնը, որ յանձնուած է իր ուշադրութեան, շատ հաւանաբար քանի որ ան տարիներ կամաւոր ծառայեց որպէս Լիբանանի հայ աւետարանական դպրոցներու ուսուցչական խորհուրդին ատենադպրուհին։ Այլեւայլ պատճառներով, Յունիս 1, 1971 թուականը կրող երկտողին կցուած այս տեղեկագրութիւնը պահ մնացած է քովը եւ վերջապէս հասած է Ամերիկա եւ տեղ գտած իր արխիւներուն մէջ։

Տեղեկագրութիւնը պատ. Արամ Հատիտեանին վկայութիւնն է, որ աղերս ունի Պէյրութի արուարձաններէն՝ Սին-Էլ-Ֆիլի մէջ հիմնուած հայ աւետարանական դպրոցի մը հիմնադրութեան հետ։ Դպրոցին հիմնադրութիւնէն 23 տարիներ ետք, Պատ. Արամ Հատիտեանը գրի առած է իր տեղեկագրութիւնը։

Պէյրութի «Ջանասէր» ամսաթերթի 2013 տարուան Յունուար-Փետրուար միացեալ թիւին մէջ տոքթ. Զաւէն Մըսըրլեան՝ երկարամեայ տնօրէնը Պէյրութի Հայ Աւետարանական Գոլէճին, կը ճշդէ որ այժմ Լիբանանի մէջ կը գործեն վեց հայ աւետարանական դպրոցներ։ Նոյն այդ յօդուածին մէջ պարոն տնօրէնը կը յիշէ որ եօթը այլ լիբանանահայ աւետարանական դպրոցներ դադրած են գոյութիւն ունենալէ, որոնցմէ է Պատ. Արամ Հատիտեանին տեղեկագրած Սին-Էլ-Ֆիլի վարժարանը։ Դպրոցին դադրեցման թուականը չէ յիշած։ Այսպէս, Սին-Էլ-Ֆիլի հայ աւետարանական վարժարանն ալ պատմութեան անցած է, եւ անկէ մնացած են յիշատակներ՝ այդ դպրոցը յաճախած աշակերտներուն մօտ, ինչպէս նաեւ թուղթին յանձնուած է մեքենագրուած այս տեղեկագրութիւնը իր գեղեցիկ հայերէն ձեռագիր մուտքով, որ տակաւին լոյս չէ տեսած։

Կեցցէ՛ Հայ Աւետարանական համայնքը։ Ան եղաւ ռահվիրան հայ երկրորդական վարժարանի հիմնադրութեան Լիբանանի մէջ, ուր 1923ին հիմնեց Հայ Աւետարանական Գոլէճը, որուն տնօրէնութիւնը կը վարէ տոքթ. Զաւէն Մըսըրլեան անցնող հինգ տասնամեակներուն ընթացքին՝ 1967էն ի վեր։

Շատ յատկանշական գտայ պատ. Արամ Հատիտեանի տեղեկագրութիւնը, քանի որ ան լաւապէս կը ներկայացնէ հայ աւետարանական առաջնորդին հովուական մտահոգութիւնը եւ յանձնառութիւնը։ Տեսնելով հայ պատանիներուն վիճակը, պատ. Արամ կը յուշագրէ․ «Այս տեսարանը զիս չափէն աւելի յուզեց, քանի մ’օրեր շատ մտահոգ մնացի. խիղճս ալ անհանգիստ եղաւ։ Աստուծոյ աղօթեցի որ այս հարցին լուծումի կերպը ինծի յայտնէ»։

Անկասկած նման տեսլականն էր, որ մղեց Հայ Աւետարանական համայնքին առաջնորդները, որ Մեծ Եղեռնէն ետք Լիբանանի մէջ հիմնեն 13 հայ աւետարանական դպրոցներ, որոնցմէ վեցը տակաւին կը գործեն, իսկ մնացեալ եօթը պատմութեան անցած են, ինչպէս յիշիցի վերը։ Այս դպրոցներուն աշակերտեց հայ պատանին եւ պարմանուհին, առանց որեւէ համայնքային կամ կուսակցական պատկանելիութեան խտրութեան եւ հարկ եղած պարագային ստացաւ նիւթական աջակցութիւն։ Հայ Աւետարանական համայնքին ալ կը պարտինք միակ սփիւռքահայ համալսարանը՝ Հայկազեանը։

Այսու կը կցեմ տեղեկագրութիւնը ինչպէս նաեւ անոր մեգենագրութիւնը։

Վահէ Յ. Աբէլեան

Նամակի պահարանին վրայ՝

Ձեռագիր երկտողը՝

ՍԻՆ-ԷԼ-ՖԻԼ-Ի ՀԱՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ
ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆԸ
————————————-

Սին-էլ-Ֆիլ-ի վարժարանը սկսաւ 1953 Նոյեմբեր 14-ին: Հովուական այցելութեանս ընթացքին Նոյեմբեր ամսուն սկիզբները տակաւին դպրոց չգացած եւ փողոցները սլքտացող խումբ մը մանուկներու հանդիպեցայ: Անոնք զաւակներն էին նոր եկած եւ Պէյրութի գետին եզերքի հիւղաւանները տեղաւորուած ընտանիքներու[,] որոնք անգործ եւ աղքատ ըլլալնուն համար դպրոցական տալու ի վիճակի չէին եւ հետեւաբար դպրոց չէին կրցած ղրկել զիրենք:

Այս տեսարանը զիս չափէն աւելի յուզեց, քանի մ’օրեր շատ մտահոգ մնացի, խիղճս ալ անհանգիստ եղաւ: Աստուծոյ աղօթեցի որ այս հարցին լուծումի կերպը ինծի յայտնէ:

Առաջին գործս եղաւ, մեր Նոր Մարաշ եկեղեցւոյ վարժարանի Մանկապարտէզ եւ Նախակրթարանի բաժինները լաւ մը աչքէ անցնել թէ արդեօք կարելի՞ էր քանի մը հատ այդ մանուկներէն հոդ տեղաւորել: Սակայն դժբաղդաբար այդքան խճողուած էին դասարանները որ հատ մըն իսկ տեղաւորել կարելի չէր: Ուստի մեզի կը մնար մէկ բան որպէս լուծում[՝]տեղւոյն վրայ սենեակ մը վարձել եւ ուսուցչուհի մը ապահովել եւ այսպիսով մանուկները փողոցէն փրկել: Սակայն երբ որեւէ նիւթական ապահովութիւն չունէի ի՞նչպէս կարելի պիտի ըլլար այս ընել: Ո՞վ կրնար այս ծրագիրս հաստատելով ինծի հետ գործակցիլ:

Այս շատ խիզախ եւ յանդուգն ձեռնարկ մըն էր եւ առանձինս, անձնական պատասխանատուութեամբ ի՞նչպէս պիտի կրնայի գլուխ հանել զայն: Սակայն Աստուծոյ ապաւինելով, հաւատքով եւ աղօթքով գործի լծուեցայ: Այս հարցին իմ վրաս ճնշումը այդքան ծանր էր որ ամէն կարելի դժուարութիւնները նկատի առնելով գործը յանձն առի:

Նախ, ուսուցչուհիի մը մասին մտածեցի: Ո՞վ պիտի ըլլար այն անձը որ այս դժուարին գործը կամաւոր կամ գէթ չնչին վճարումով մ’ընել յօժարէր: Իմ ժողովուրդէս Տիկին Շաքէ Հանէսեանին դիմեցի: Ժամանակին ուսուցչութիւն ըրած ծառայասէր եւ հոգեւոր քոյր մըն էր: Իմ մտահոգութիւնս, ծրագիրս իրեն ներկայացուցի, ինք անմիջապէս բաժնեց իմ այս մասին եղած ցաւերս եւ այս առնչութեամբ ամէն զոհողութիւն յանձն առնելու պատրաստակամութիւն ցոյց տուաւ, ինչ որ ինծի համար անբացատրելի գոհացում պատճառեց:

Երկրորդ, սենեակ մը վարձել էր որ բաղդատաբար դիւրին էր միայն դրամական հարց էր:

Այսպիսով ուրեմն Սին-էլ-Ֆիլ-ի Հայ Աւետարանական վարժարանը սկսաւ 1953 տարուան Նոյեմբեր 14-ին, Պէյրութ գետի եզերքի Կոմիտաս թաղամասին մէջ, 3×4 քառակուսի մէթր տարածութեամբ սենեակի մը մէջ 17 աշակերտներով եւ Տիկին Շաքէ Հանէսեանով որ մեր առաջին ուսուցչուհին եղաւ:

Շուրջ երեք ամիս յետոյ դպրոցին ցոյց տուած յառաջդիմութենէն քաջալերուած եղածը տեղեկացուցի Մերձաւոր Արեւելքի Հայ Աւետարանական Եկեղեցիներու Միութեան Կեդրոնական Մարմինին եւ իրենց միջոցաւ ալ «Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութեան»:

Այս վերջինն ալ ուրախ եմ ըսելու թէ այս գործին կարեւորութիւն եւ այժմէականութիւնը հաստատելով, գնահատելով, քաջալերելով, այդ տարուան համար փոքրիկ նիւթական օժանդակութիւն ընելէ զատ յառաջիկային ալ եթէ գործը շարունակուի մասնաւոր յատկացում ընել խոստացաւ: Որով Ամերիկայի Հայ Աւետարանչական Ընկերակցութենէ եղած օժանդակութիւնը, նաեւ աշակերտութեան որպէս կրթաթոշակ տալիքները գանձելով սենեակի վարձքը տալէն յետոյ մնացած գումարն ալ որպէս չնչին մէկ նուէր կամ գործնական գնահատանք Տիկին Շաքէ Հանէսեանին վճարելով /2/ հաշիւը փակեցի այդ տարուան համար, որ ամբողջ տարուան ընթացքին, քրիստոնէական հոգիով եւ կատարեալ նուիրումով աշխատեցաւ իրեն յանձնուած փոքրիկներուն մտային եւ հոգեկան զարգացման համար:

Մինչեւ 1968, տարուէ տարի քանի աշակերտութեան թիւը կ’աւելնար, ուսուցիչներու եւ սենեակներու թիւերն ալ աւելցնելով շարունակուեցաւ, Մանկապարտէզ եւ Ա, Բ, Գ, երեք դասարաններով: 1969-70 տարին չորրորդ դասարան մը, իսկ ներկայ տարին հինգերորդ մըն ալ աւելցնելով լման նախակրթարանի աստիճանին բարձրացաւ: 18 տարիներու 16 տարին վարձուած տարբեր շէնքերու մէջ շարունակուելէն յետոյ երկու տարիէ ի վեր իր սեփական շէնքին մէջ հաստատուեցաւ: Վարժարանի դիրքը Նոր Մարաշ եկեղեցւոյ ծիրին մէջ եւ շատ մօտ ըլլալուն համար, որպէս այն եկեղեցւոյ ալ հովիւը բնականաբար եկեղեցւոյս վարժարանին մէկ մասնաճիւղը կոչեցի զայն:

Մինչեւ 1962 աւագ ուսուցիչներով կառավարուեցաւ սակայն 1962-1968 վեց տարի շարունակ ունեցանք մեր առաջին տնօրէնուհին յանձին Տիկին Կլատիս Շիւքրիւի: Նա աւետարանական ոգիով տոգորուած նուիրուեցաւ գործի: Մէկ կողմէն դպրոցի զարգանալուն աշխատեցաւ, միանգամայն զայն որպէս աւետարանչական կեդրոն, Աւետարանի լոյս եւ սկզբունքները տարածելու գործածեց, ինչ որ վարժարանի բուն նպատակը եւ գոյապատճառն է:

Վերջին 18 տարիներու ընթացքին ինծի համար ամենայիշատակելի եւ ուրախառիթ օրը եղաւ Օգոստոս 29, 1969 Ուրբաթ երեկոն, երբ ազնուաշուք Տոքթ. Բ. Գրիգորեան ինծի հաղորդեց նշանակալից դէպքի մը աւետիսը, ըսելով, այսօր Սին-էլ-Ֆիլ-ի դպրոցին համար աղուոր շէնք մը գնեցինք եւ բանալին հետս է: 18 տարիներու յոգնութիւնս թօթափած եղայ, հանգիստ շունչ մ’առի, Աստուծոյ փառք տուի:

Շէնքը գնուած էր Տիար Ստեփան Փիլիպոսեանի իշխանական նուիրատուութեամբ եւ նոյնինքն Տոքթ. Բ. Գրիգորեանի բարեխօսութեամ[բ], հաստատամտութեան եւ վճռակամութեան շնորհիւ[,] որոնց համար յանուն Մերձաւոր Արեւելքի Հայ Աւետարանական Եկեղեցիներու Միութեան մեր երախտագիտութիւնը եւ շնորհակալութիւնը կը յայտնենք:

Այս անցած 18 տարիներուն վարժարանի գործերուն գրեթէ բոլոր պատասխանատուութիւնը անարժանաբար ես վերցուցի Տիրոջ շնորհիւ[,] որ ինծի ոյժ տուաւ գործելու: 1964-ին հետս աշխատելու համար Կեդրոնական Մարմինը որպէս հոգաբարձուներ նշանակեց Տիար Պարգեւ Ատրունի եւ Տիար Յովհ. Թիլքեանը, որոնց անձնուէր եւ զոհաբերուող ծառայութեան, աշխատանքներու եւ եղբայրական գործակցութեան համար շատ երախտապարտ եմ անձամբ եւ վարժարանը շատ բան կը պարտի իրենց: Ուրախութեամբ կը նշենք որ վարժարանս այժմ կը շարունակէ տարուէ տարի աւելի յառաջդիմութիւններով եւ իր գտնուած թաղամասին մէջ օրհնութիւն ըլլալով:

Վարժարանիս ներկայ ուսուցչական կազմը,-

1) Տիկին Մարի Քեահկէճեան – Տնօրէնուհի
2)Օրդ. Մարի Պարութճեան
3)»   Ժանէթ Նագգաշեան
4)»   Սիլվա Տէմիրճեան
5)»   Էլիզ Պէհէսնիլեան
6)»   Սեդա Աղամանուկեան
7)»   Սօնա Մարգարեան
8)»   Մարիամ Սվաճեան
9)Պրն. Յարութիւն Ատրունի

[դպրոցին կնիքը]
Արամ Յ․ Հատիտեան
Ատենապետ
Սին-էլ-Ֆիլ-ի Հայ Աւետ վարժարանի հոգաբարձութեան

He Was Different

He Was Different

 Simon Simonian

Translated and abridged by Vahe H. Apelian

Note: The original piece, titled "Ան Ուրիշ Էր" ("He Was Different”), appeared in Simon Simonian’s “Լեռնականներու Վերջալոյսը” ("The Mountaineers' Twilight”).

“Bédo was my mother’s first husband and my father’s bosom friend. My father and Bédo had worked together in the same mill. After Bedo’s death my father married his wife, that is to say my mother.

After his death, Bédo has continued living in our house and continues to live as a husband, as a father and as a friend, but as a foe of a friend. My father, who had loved him as a brother, is the only one who is discontented with Bédo coming back to life. His animosity started after Bédo’s interment. I remember well, during my childhood, every time there was bad feeling between my mother and my father, the person responsible for the trouble was Bédo who worked in mysterious ways after his death much like all the great souls, saints and heroes do after their deaths.

Bédo was not a saint or a hero. He was a mere Sassountsi from the Dalvorig village. He was the son of an ironsmith. His father had worked in the Dalvorig mines extracting iron from the rock veins and melting it to make plows, hatchets, shovels, pickaxes and rifles. The guns were muzzle type with which he, his brothers and the villagers had defended themselves against attacks by Kurds and Turks. The leaders of the Armenians were Mourad (Hampartsoum Boyandjian), Mihran Damadian, “Baron” Vahan, Kevork Chavoush and other luminaries of the time. It is in honor of Bédo’s father and his comrades that the once popular patriotic song, “I am a Brave Son of Dalvorig”, was sung.

At twenty Bédo had left Sassoun and after working in mills, had settled in Aintab much like many Sassountsis. At twenty-five, he had married my mother Ménnoush who was barely eighteen then. Bédo, a handsome, brave young man, had captivated my mother’s heart.

“Mother, was Bédo handsome?” I used to ask my mother in my childhood as she recounted stories about him.

“There was no other like him,” my mother would say and continue: “He had dark eyebrows and moustache; a handsome posture, a proportioned face. He dressed like a bég. All the girls in our town noted his manly handsomeness. Lucky you, the women would tell me…..”

To validate her description, she would open her old chest, the dowry chest, which along with her and much like her, was becoming a worn down witness of old and happy days. From underneath the moth laden, malodorous, dark blue, apricot and pearl-colored worn out clothes, she would pull out her photo bundle, unwrap its silky shroud and hand to me her wedding picture so that I would take a look at Bédo, her Bédo.

My mother’s recollection would fill my soul with fascination towards the man who had once been my mother’s husband. To further stress so that I would not waver from the impression I harbored of the dead man, my mother would add: “In this picture he does not look as handsome as he was. Hey, bygone days. We took this picture in haste. He had just returned from the mill and was covered with flour all over. The neighbors were having their pictures taken. In our days, women did not go to the photographer’s shop. We had this picture taken on the spur of that very moment because he refused to change his clothes”

At times, during these mysterious viewing sessions, my father would happen to suddenly step in the house. My mother, with tears still in her eyes, would wrap the picture and place it back. My father, silent and sad, would sit at a corner and inhale the smoke from his cigarette more deeply than usual. My father’s sad silence would last for days, sometimes for even weeks during which time he would not speak with my mother. That absent person beyond the grave thus caused a lot of heartache between my father and my mother. My father’s sadness, my mother’s tears and the omnipresence of the departed would fill my childhood soul with an unexplainable mystery.

During winter, whenever my father would be absent for months on end working in the mills, my mother would sit around the oven area during the evenings and tell us about Bédo who had told her father “let your ‘yes’ not be a ‘no’”. After long deliberation, her father had consented to give his daughter away in marriage to Bédo. After their engagement, during which they had seen each other only once, seven years of blissful marriage followed.

“He was an out of the ordinary man”, my mother would tell us;  “whenever he missed home, whether there was snow or blizzard, he would walk for four hours in the cold of the night just to come home.”

Of course my mother was the repository of his joy. They thus lived happily but without a child. My mother had believed that on the seventh year of their marriage, she would conceive and carry his child. The seventh year brought with it the unexpected, Bédo’s sudden death in the mill during work. There is no need to visualize my mother’s torment and agony. My mother would recount his elaborate funeral procession and the overwhelming sadness among the Sassountsis and would particularly emphasize my father’s inconsolable lament over the loss of his bosom friend. Time did not heal my mother’s wounds. There had remained only one thing for my mother, visiting her husband’s gravesite even in the dead of the winter.

“I remember well,” my mother would say. “It was Vartanants Day and I needed to visit his grave at any cost. Our cemetery did not have walls or guards. There was the fear of wolves. My mother was with me. As I was walking among the graves, suddenly Bédo appeared in front of me in the same dress we had him dressed for his interment. I froze. He looked at me and said, ‘return home and do not come here anymore’. My mother arrived and saw me standing still. I told her nothing about the occurrence. I grabbed her arm and we returned home. We had not reached Bédo’s grave yet. My mother remained perplexed.”.

That day became a turning point for my mother. From there on she found refuge in her needlework. From a whole year’s labor she raised enough funds to place a tombstone on Bedo’s grave, on which she had inscribed:

 

However, the thick tombstone with all its weight has not been able to contain Bédo’s heart that continues to live on this earth, that is to say, in my mother’s heart.

A year passed. My father proposed to marry her. They got married. They started having children. My mother devoted herself to raising her children. But she never forgot her Bédo. The passing years and responsibilities crystallized Bédo’s love like a diamond that my mother keeps in her heart. In fact, it’s the only crystal she carries in her heart. She raised her children in memory of Bédo. My mother is convinced that we are Bedo’s children for, as a matter of fact, Bédo had appeared to her the day before her conception. Without the apparition of Bédo, she claimed, she had never conceived. That is to say Bédo had become our Holy Ghost !

My mother had willed that when she died she should be buried next to Bédo. However, her exile put an end to that vow. But my mother had taken another solemn vow that neither exile nor war or anything earthly would deter her from that solemn vow. In her after life she would be with her Bédo. My father knew about my mother’s alarming preference. That is why he remained melancholic the rest of his life. He knew that there was a fateful separation in store for him in afterlife.

My mother’s preference had me ponder. I have thought that her first love, Bédo’s handsomeness and bravery, the loss of her youthful happiness influenced her decision to make her preference known to us. But there was something different with my mother. Whenever I quizzed her, she would only say: "He was different.”

My mother admits that my father, her second husband, has been virtuous, God-fearing, good natured, just and has always treated her kindly. But all my father’s virtues have given way to the appeal of the deceased. My mother, in her essence, remains the spouse of the deceased. My father carries a wound that never healed because of my mother’s total devotion to Bédo. That is why his once bosom friend Bédo, has become his foe after his death for whom he can do no harm with his living self. The other, on the other hand, from the beyond, continues to aggravate my father on Earth.

We, the children, presented alternating stands towards our two fathers. In our childhood, through my mother’s tales, we deeply loved Bédo. When we grew older and realized our father’s pain, we sided with him and pounded Bédo, who through his interference from the world beyond, caused so much grief to our father. Our assault for a while bore fruits. Bédo’s downfall started. But we could never dethrone him for my mother continued to open her wooden chest, unwrap the bundle and with her fingers caress the pictures while murmuring softly “He was different.”

We ended our teens, rounded our twenties and became more mature. We ceased to side with either of my parents. It was the period of our neutrality. We let our mother receive her extraterrestrial visitor in our home and continue her affair with him. But we did not let her verbalize her preference to us.

There remains the last chapter for us that will start in the afterlife. We are sure that a separation will take place, our mother will re-join with her Bédo who is surely waiting impatiently for her. We will remain with our father. Separated from us, our mother will miss us. She will vacillate between her Bédo and us. She will want to join us with Bédo in a threesome arrangement of sorts. My father who despised the francophone triangle and the ghostly presence of Bédo will not want to have his erstwhile friend turn his foe in our midst. We, who were not accustomed to such things on Earth, will reject our mother’s proposition. With each passing day, our mother will miss us more and more. She will eventually concede, leave her Bédo behind and join us, and we will have our family anew.

                                                             *****

I wrote this piece after a long delay and reader be mindful that my mother is an old woman as I write about her Bédo. She has heard from my brothers that I write about Sassountsis. She confronted me once and said: “Son, let it not be that you write about Bédo. He was not like Mano or Magar. He was different…..”

Forgive me mother, for I wrote about your Bédo.”

Zartir Vortiag: “The Soldier’s Mother’s Song”

Vahe H. Apelian

Google-ի Հայերէն Թարգմանութիւնը կցուած է ներքեւը։

 “Zartir Vortyag” is an Armenian patriotic song that is better known by the first two words of its lyrics, zartir vortyag, than the title of the song, which is “The Soldier’s Mother’s Song” (Զինուորին Մօր Երգը).  The heart of the song is a mother extolling her son to ready himself to sacrifice his life in defense of the fatherland. Zartir Vortyag means arise son.

It is an emotionally charged song, especially in the last stanza when the mother tells her son that she fed and nurtured him to become the man he is and that she would die for the person he has become just as he will do the same for his nation. The reputation of this fiercely nationalistic song must have been reached all the day to Ankara. Pressured by Turkey, the Lebanese authorities a few years ago banned its singing on television.

There are several recordings of the song on YouTube.

The song is of particular importance to Kessabsis and is engrained in their folklore. I can safely claim that in all probability there has not been a wedding in Kessab during the last 100 years or so that the song was not sung at the culmination of the wedding festivities, which at one time would last a few days. The tradition is upheld irrespective of denominational affiliation.

The ceremony takes place as follows: right before the officiating the wedding, as the groom readies to go to church, the men circle him and the best man ("gnkahayr") and sing "Zartir Vortyag". At the end of each stanza a bachelor friend of the groom takes turn in mock dressing him by hovering over the groom and the best man a different piece of the groom’s clothing, such as his jacket, vest, necktie. He hovers the piece of the groom’s clothing over them three times clockwise and three times anti-clockwise. At each passing of the clothing over them, the men circling the groom and the gnkayar shout in unison, in the Kessab dialect Asdouds sheneferi (may God congratulate). The groom’s bachelor friend then mock dresses him with the article clothing by putting the jacket on the groom or tying his necktie. The song is in four stanzas. At times the second and/or the third stanza is omitted but not the first and the last.

A Kessabtsi cannot envision a wedding in Kessab without this ceremonial song. It is generally agreed that the song became part of the wedding ceremony repertoire in Kessab as the nationalist fervor spread among the Armenian in the late 19^th and early 20^th centuries.  The most plausible is the explanation that it is sung in honor of the Armenian freedom fighter Drasdamad (Dro) Ganayan, who later became a defense minister of the First Republic of Armenia.

Dro and his wife Nvart hailed from the two most prominent but adversarial families of their native town Igdir. Right after their wedding Dro left his wife behind and headed to the battlefront.

Dr. Antranig Chalabian narrates the incident in detail in his book “Dro”. According to him, at the conclusion of the wedding ceremony as the newlyweds were exiting the church, someone approached Dro and handed him a note. It was a telegram from Nikol Duman ordering him to leave for Zankezur. When the newlyweds reached the groom’s parental home, I quote, “the groom approached his father and said, ‘father, I have received orders from Duman, I leave forthwith…I entrust my wife to you, to safeguard her as your own offspring’”. Dr. Chalabian makes no mention of Dro’s mother. It would be natural that his mother would have given her blessing too. Dro was a volunteer under the command of the legendary freedom fighter Nikol Duman.

 Dro and Nvart’s wedding took place in 1905 or 1906. The date is within the time frame of the accepted version as to when and why the song took hold in Kessab folklore and remains one of the most cherished parts of a Kessabtsi wedding. The symbolism of the song is apparent. It’s a message to the young men to ready themselves in defense of the nation even at the most auspicious occasion of their lives, the start of their own family on their wedding day.

On July 14, 1979 the same ceremony took place in Keurkune after which Stepan Apelian was escorted walking to the Keurkune’s historic church to welcome the bride Ani Churukian who soon arrived with her entourage from Kessab. Tradition dictated that it is bride who is escorted to the groom's church, where the marriage ceremony would take place. 

****

https://www.youtube.com/watch?v=b59iuuXkykM&list=RDb59iuuXkykM&start_radio=1

«Զարթիր որթյագը» հայկական հայրենասիրական երգ է, որն ավելի շատ հայտնի է իր բառերի առաջին երկու բառերով՝ «զարթիր որթյագով», քան երգի վերնագրով, որը «Զինուորին Մօր Երգը» է։ Երգի սիրտը մայրն է, որը գովաբանում է իր որդուն, որ պատրաստ լինի զոհաբերել իր կյանքը հանուն հայրենիքի: Zartir Vortyag նշանակում է վեր կաց որդի։

 

Դա էմոցիոնալ լիցքավորված երգ է, հատկապես վերջին հատվածում, երբ մայրն ասում է որդուն, որ կերակրել և դաստիարակել է նրան, որպեսզի նա դառնա այնպիսին, ինչպիսին նա է, և որ նա կմահանա այն մարդու համար, ում նա դարձել է, ինչպես որ նա կանի նույնը նրա համար: ազգ. Այս կատաղի ազգայնական երգի համբավը պետք է ամբողջ օրը հասած լիներ Անկարա։ Թուրքիայի ճնշման տակ մի քանի տարի առաջ Լիբանանի իշխանություններն արգելեցին նրա երգել հեռուստատեսությամբ։

 

Երգի մի քանի ձայնագրություններ կան YouTube-ում։

 

Երգը առանձնահատուկ նշանակություն ունի քեսաբցիների համար և արմատացած է նրանց բանահյուսության մեջ։ Կարող եմ վստահորեն պնդել, որ ամենայն հավանականությամբ վերջին 100 տարվա ընթացքում Քեսաբում հարսանիք չի եղել, որ երգը չի երգվել հարսանեկան խնջույքի գագաթնակետին, որը ժամանակին մի քանի օր կտևի։ Ավանդույթը պահպանվում է անկախ դավանանքային պատկանելությունից:

 

Արարողությունը տեղի է ունենում հետևյալ կերպ. հարսանիքի արարողությունից անմիջապես առաջ, երբ փեսան պատրաստվում է գնալ եկեղեցի, տղամարդիկ շրջապատում են նրա և լավագույն տղամարդուն («գնքահայր») և երգում «Զարթիր որթյագը»։ Յուրաքանչյուր տողի վերջում փեսացուի ամուրի ընկերը հերթով ծաղրում է նրան՝ հագցնելով փեսայի և լավագույն տղամարդու վրա փեսայի հագուստի մի այլ կտոր, օրինակ՝ նրա բաճկոնը, ժիլետը, վզկապը: Նա փեսայի հագուստի կտորը սավառնում է նրանց վրա երեք անգամ ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ և երեք անգամ հակառակ ուղղությամբ: Հագուստը նրանց վրայից յուրաքանչյուր անցնելիս փեսացուի և գնկայարի շուրջը պտտվող տղամարդիկ միաբերան գոռում են՝ քեսաբի բարբառով՝ Ասդուդս շենեֆերի (թող Աստված շնորհավորի): Փեսացուի ամուրի ընկերն այնուհետև ծաղրում է նրան հոդվածի հագուստ՝ բաճկոնը փեսային դնելով կամ կապելով նրա վզկապը: Երգը չորս տողով է.

 

Քեսաբցին չի կարող պատկերացնել հարսանիք Քեսաբում առանց այս ծիսական երգի։ Ընդհանրապես ընդունված է, որ երգը դարձավ Քեսաբի հարսանեկան արարողության երգացանկի մի մասը, երբ ազգայնական եռանդը տարածվեց հայության մեջ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին: Ամենահավանականը բացատրությունն է, որ այն երգվում է ի պատիվ հայ ազատամարտիկ Դրասդամադ (Դրո) Գանայանի, ով հետագայում դարձավ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պաշտպանության նախարար։

 

Դրոն և նրա կինը՝ Նվարթը, սերում էին իրենց հայրենի Իգդիր քաղաքի երկու ամենահայտնի, բայց հակառակորդ ընտանիքներից: Նրանց հարսանիքից անմիջապես հետո Դրոն թողեց կնոջը և գնաց մարտի ճակատ:

 

Դոկտոր Անդրանիկ Չալաբյանը իր «Դրո» գրքում մանրամասնորեն պատմում է դեպքը։ Նրա խոսքով, հարսանեկան արարողության ավարտին, երբ նորապսակները դուրս էին գալիս եկեղեցուց, ինչ-որ մեկը մոտեցել է Դրոյին և նրան գրություն տվել. Դա Նիկոլ Դումանի հեռագիրն էր, որով հրամայվում էր մեկնել Զանկեզուր։ Երբ նորապսակները հասան փեսայի ծնողական տուն, մեջբերում եմ. «փեսան մոտեցավ հորը և ասաց. «Հայրիկ, ես հրաման եմ ստացել Դումանից, ես անմիջապես հեռանում եմ… Ես իմ կնոջը քեզ եմ վստահում, որ նրան պահես որպես քո սերունդ»: »: Բժիշկ Չալաբյանը չի նշում Դրոյի մոր մասին: Բնական կլիներ, որ մայրն էլ իր օրհնությունը տար։ Դրոն կամավոր է եղել լեգենդար ազատամարտիկ Նիկոլ Դումանի հրամանատարությամբ։

 

 Դրոյի և Նվարթի հարսանիքը տեղի է ունեցել 1905-ին կամ 1906-ին: Ժամկետը գտնվում է ընդունված տարբերակի ժամանակային շրջանակում, թե երբ և ինչու երգը տեղ գտավ Քեսաբի բանահյուսության մեջ և մնում է քեսաբցի հարսանիքի ամենասիրված մասերից մեկը: Երգի սիմվոլիկան ակնհայտ է. Դա պատգամ է երիտասարդ տղաներին՝ պատրաստվելու իրենց ազգի պաշտպանությանը նույնիսկ իրենց կյանքի ամենաբարի առիթին՝ իրենց հարսանիքի օրը սեփական ընտանիքի սկզբին:

 

14 Յուլիս 1979-ին, Նոյն արարողութիւնը տեղի ունեցաւ Կէիւրքունէի մէջ, որմէ ետք Ստեփան Ափէլեան ուղեկցուեցաւ Քէիւրքունէի պատմական եկեղեցի, որպէսզի դիմաւորէ հարս Անի Չուրուկեանը, որ շուտով իր շքախումբին հետ ժամանեց Քեսապէն։ Ավանդույթը թելադրում էր, որ փեսայի եկեղեցի ուղեկցում են հարսին։ 

 

 

Next Year in Van (Գալ Տարի Վան)

Next Year in Van (Գալ Տարի Վան)

Vahe H. Apelian

Some time ago, a comedian I was watching on television being interviewed, was asked what were the sources of his comedy materials? He said that he mostly derives them from personal experiences and happenings. He then noted saying everything personal is universal. I say this for a reason. Whenever I dwell on personal happenings, it is in an attempt to attract and retain a reader’s attention.

Socially, I spent my formative years from my adolescence to my teens and beyond with organizations affiliated with Tashnagsoutiun. I was not in my teens yet when my father had me enrolled in the local Paplken Sunny Badanegan (Youth) Meoutiun (Association). We held our meetings in the dilapidated community center in West Beirut. It was built over a hill for we entered at ground level but its balcony across the entrance extended over the street below. We were not allowed to step on it because of the possibility of its collapse.

The community center must have been a one-time Middle Eastern type house that typically consisted of many rooms around a large central hall to accommodate the family members and their families. Although the building was old but the center was very impressionable. A big framed picture of the A.R.F. founders was hung on the center of one of the walls. Many pictures of freedom fighters adorned the rest of the walls. The community center had its own permanent resident we knew as Shahbaz Hairig. He too was once a freedom fighter. In his old age, he had found refuge in one of the rooms of the community center. Young and older adults met behind the closed doors of its many rooms or hurriedly went in and out with an air of determination pursuing something very important. It was in the far end left-hand side corner room that we youngsters held our meetings on Saturday afternoons.

From Badanegan I stepped into Zavarian Ashagerdagan Meoutiun (pre-college student association). Vicken Hovsepian (Montreal), Ohan Armenian, (Los Angeles) and I (Cincinnati) were elected to the committee along with the two others whose names I do not remember. We voted Ohan to be the chairman, Vicken the treasurer and I was voted as the secretary. It was an unprecedented election because the Nshan Palandjian Djemaran students always ran the Ashagerdagan Meoutium. Three of us as Armenian Evangelical High School classmates had campaigned for a change! There was a lot of enthusiasm in those days. We held our meeting in that community center.

From Ashagerdagan, I stepped into the Zavarian Oussanoghagan Meoutiun. It was considered a privilege to be a member of the Zavarian Student Association for you had to be a college student. We were considered associate members with a grace period of up to two years. After which only those who took their oath to become members of the Tashnagsoutiun continued their membership. We continued to hold our meetings in the same community center.

It is during my Zavarian years that one of the most memorable speeches of my life happened sometime late sixties. We had organized a roundtable discussion about the ways and means of achieving a united, free and independent Armenia. The prevailing reality was grim and the prospect of achieving a united and free independent Armenia was even much grimmer for the roundtable participants. As the all-day discussion came to its end, Dr. Papken Papazian concluded the meeting with a speech that has remained etched in my memory.

Dr. Papken Papazian was a Tashnag leader at the highest levels. He was also a lover of theater. I am not sure if he practiced medicine or if he, in fact, had any interest to practice medicine. He was a superb orator. His bespectacled demeanor on the podium, his gesticulation, tone of voice, eloquence of language captivated us all. He and Sarkis Zeitlian were orators most of us did not want to miss hearing. That afternoon Dr. Papazian extolled our efforts and urged us to keep the dream alive for we cannot predict how the turn of events will pan out in the future that would be favorable to our cause. I bet most of us, at least I did, attributed his speech to pep talk to keep us going.

Fast forward. If my recollection serves me well, it was in November 1989 that James Baker declared, as the Berlin wall collapsed, that the Soviet Union we knew does not exist anymore. Traditionally November is the month when A.R.F. celebrates its day by having its chapters organize a public event.  I was asked to be the master of the ceremony of the year’s celebration. James Baker’s declaration came to my mind and I noted in my opening remark about the likelihood of Soviet Armenia emerging as an independent country. I remembered Dr. Papken Papazian as I remember him to this day. Who could have guessed then that the mighty Soviet Union would implode just like that? And from its ashes, the Third Republic of Armenia would emerge on September 21, 1991. I did not.

1965 was a remarkable year for us in Beirut. The 50th anniversary of the Armenian Genocide was commemorated in ways that we had not experienced before. It was the year we came out of our shells, so to speak. The year’s Armenian Genocide commemoration coincided with my high school graduation. The Armenian students held Armenian genocide commemoration in the Calouste Gulbenkian Hall of the Hovagimian Manougian high school on that year or a few years after. A student from each high school addressed the audience. Kersam Aharonian, the editor of "Zartonk" Daily and a Ramgavar leader who also taught in the same high school, made the closing statement. It is there that he introduced a slogan, “Next Year in Van”, and asked the students to repeat it henceforth year after year.

Fast forward. In 2010, for the very first time since 1915 church service was held in Akhtamar Island’s Saint Cross (Sourp Khatch) Church. In spite of all the controversies it created, it was a historical moment, as far as I am concerned for I had never envisioned that such a thing could happen in my lifetime. Henceforth whenever I read about Van, its historic island Akhtamar, Kersam Aharonian comes to my mind.

Were Papken Papazian and Kersam Aharonian clairvoyants? I leave that to the reader to ascertain. But I remain reminded that history runs on its own tempo and that its wheels turn and grind in ways that we just cannot predict.