Coach Sako

Բնագիրը կցուած է։ A captivating story Ara Mekhsian posted  on his Facebook page titling it “Khmpabed Sakon – Խմբապետ Սագոն” The real life story reflects an unforgettable era of the Armenian Diaspora life for all those who lived and experienced it. Ara Mekhsian is a superbly expressive writer to claim this translation does justice to the original. Nonetheless here goes my abridged translation. Vahe H Apelian

LtoR; Ara Mekhsian and couch Sako

During the seven years between the fifties and the sixties, when he was still living in Aleppo, coach Sako opened a small but neat watchmaker's shop on the busy road leading directly to the mosque from the Nor Kyugh’s bus station, between the grocer Khoren's store and the Karageozian brothers' store.

On his shop’s showcase glass, using his growing talent as an artist at the age of eighteen, my uncle Onnik drew the name of the shop in Armenian and in Arabic letters: "Watchmaker Sako". Below his name he drew a golden pocket watch with a half-open lid and a long chain. From an early age, my late uncle Onnik, gifted with an innate versatile talent, showed great skill in the arts of drawing, painting and, after a few years, carving and sculpturing. But this story is not about my uncle Onnik. It is about coach Sako.

Sako was awarded the unofficial title of coach by the sports-loving youths of the mostly Armenian inhabited neighberhoods of Nor Kyugh, Ajour Tarla, Bostan Pasha, and Zeytoun Khan, of Aleppo. He would not personally participate in any sports activity, simply because he could not participate. As a child, he had a car accident. But because of the incompetence of the medical staff at the hospital, Sako's stunted spine became severely curved in an absurd and ugly hump on his boyish back. The result of that unsuccessful surgical operation had also affected Sako's lungs that also remained stunted. This and his addiction to cigarettes caused him to surrender his generous soul when he was barely forty years old.  His hunchback, much like that of the fictional and the titular character of the novel The Hunchback of Notre-Dame, Quasimodo’s, weighed more on Sako's mental state than burdened his back and lungs.

Thus, Sako, the coach of the team, did not physically take part in any sports activity, but every Sunday he could be seen in the tin-walled stadium of the HMEM football field, located near Ajur Tarla, surrounded by sports fans and the sportsmen who loved and respected him very much. Sako was not a physical coach. He was the mental coach for the boys. He encouraged and inspired them. He closely followed their sports activities. The inner satisfaction of having a share in their success on the field partially filled the bottomless emptiness his stunted body had opened in his heart. The victories of those boys gave wings to his physically disabled athlete's imagination visualizing him at the  recepients’ awards ceremony.

Despite the physical and mental suffering caused by the hump, coach Sako never complained. Wherever he was - in meetings, at the stadium, when visiting friends or relatives - he treated everyone as equal. In view of his self-confident attitude, those around him behaved with him as they would with any person whose visible parts that made up his body had not become victims to human incompetence and thus spared the person from instinctive bias.

Courtesy Aleppo Black and White Facebook account

Sako was my first craft master. I was his first apprentice. I would work in his watchmaker's shop for two or three hours a day during the spring holidays following the third and fourth grades. I would sweep the floor, polish the clocks, the display case. For a while, Saoko taught me how to repair a watch. With his indivisible companions, his pincers, he pointed out to me the internal device of the watch from one detail to another, he would say: “When starting to wind the watch, the toothed end of the tensioner, in turn, begins to turn this small hook, which turns the toothed spring attached to the pivot of this big spring, twisting and tightening the spring. This other, larger, toothed structure on the spring central stem connects to this the big pin, which controls the other three pinions, which are interconnected. Thus, all the details work together in minute harmony, minute by minute, moment by moment, and hour by hour to keep us in touch with the imperceptible progress of the time of our lives.”

Of course, Sako would not have used such vocabulary to confuse a ten to eleven years old kid. Nor did couch Sako had the necessary vocabulary to do so. But, decades later, I wanted to make justice to his care and conern towards me and his mastery of the craft. In fact, the coach’s technical language was a mixture of Armenian, Arabic and French, which was used by all the Armenian craftsmen of Aleppo. It is with such a jargon that he would instruct me not to tighten the screw too much and explain what would happen if I did.

However, it would be wrong to assume that Sako was not a learned  person. He had only finished elementary school. But every day, in those years, he read cover to cover Arevelk, the daily Armenian newspaper published in Aleppo, including an Armenian and foreign classic novel’s two pages excerpts that the newspaper published daily. It was customary in those days to carefully cut off that segment of the newspaper and eventually had them bound into a book. He also read and continued to read many other novels. He and his older brother Asadour were orphaned from a very early age and relied on the parental care of their virtuous uncle, Mr. Garabed Magsoudian and his gracious wife, my aunt Zvart Soghoyan Magsoudian. They a resided in one of the modest houses of the Zavarian neighborhood of Nor Kyugh. Barely a few tens of steps away from their house was the Zavarian Preschool with its patriotic teaching staff, dedicated to the patriotic cause of introducing Armenian identity and culture into the young souls and minds of the Armenian children. My uncle Onnik was an art teacher in the same school. The Varantian library was a part of the Zavarian school complex. The library opened its doors on Sundays to help enlighten readers.  On those Sundays, Sako would return to the Varantian library the book he had read during the week, and would return home with a new book tucked under his armpit.

***

A few years passed, and one day coach Sako left Aleppo and moved to Beirut to join the family of his beloved athletes who had settled there during the past few years. Soon, he opened a watchmaker's shop in the Armenian populated Bourj Hamoud, a street away from Bank Cental, facing the bus station.  This time, however, another draftsman had to draw the inscription on the showcase glass. A year before, my uncle Onnik had come to join the heavenly arts club. Since that day, the starry sky of the fairy-tale nights of Nor Kyugh seemed more dreamlike to me.

Nor Kyush, Courtesy Aleppo Black and White Facebook

In 1967, the Syrian state adopted a comprehensive and burdensome policy of nationalization. The autonomy of Armenian schools became a victim of the state nationalizaiton. This new situation caused the reopening of Armenian-owned schools to be delayed for several weeks until the national leadership and the educational council managed, through their spirited negotiations with the state authorities, to save the Armenian image of the Armenian school from complete assimilation. Armenian principals would have to surrender their position to the Arab principals appointed by the state, and they would have to be satisfied with the position of a kind of deputy principal. In the course of the same negotiations, the Prelacy and its educational council also managed to convince the state to make room for at least one or two Armenian teachers a week to teach the Armenian language and religion. This last one should be understood as Armenian history. There were Arab principals who, driven by their sympathy for the Armenian community or innate laziness, almost completely surrendered their duties to the Armenian deputy principals. However, other state appointed principals, motivated by their antipathy towards minorities, be it Armenians (were they ethnic Turks?), imposed their absolute will on the Armenian vice principals and teaching staff. Fortunately, they were a minority.

The famed Karen Yeppe Jemaran was not spared from the above-mentioned upheavals. My parents, not wanting my education to be hindered, sent me to Beirut, where I attended Levon and Sofia Hagopian secondary school for a few weeks, waiting patiently for the reopening of the Armenian schools in Aleppo. Thanks  Archbishop Mesrob Ashjian, a bishop then, who also had taught us religion in Aleppo,  an anonymous Armenian philanthropist covered my scholastic expenses.

karen Yeppe Jemaran in 1960's. Courtesy Aleppo Black and White

 During those seven or eight weeks in Beirut, I lived with a hospitable Armenian family related to us. By a very favorable coincidence, couch Sako lived in the same building. In the evenings, after school, the couch would come down from his apartment to our relative's house and we would spend time with one or two other neighbors, chatting. Sometimes after school, I would go to the Sako’s store, where we would talk for a long time about things. On Sundays, we would go to cinema and restaurant together. In a word, we became close friends.

While I was in Beirut, one day the couch informed me that he would go to Aleppo for a week. My mother, Baizar Soghoyan  Der Mkhsian, and my aunt, Zvart Soghoyan Magsoudian, had made  appointments with the parents of several "suitable" girls, to present to Sako for marriage.

 Ever since Aleppo, Sako loved to keep a bird in beautiful cages he made. In his apartment in Beirut, he also kept a yellow finch in one of those cages. On the eve of going to Aleppo, he handed to me the keys to his apartment and his shop and asked me, in his absence, to open the shop for one or two hours in the afternoons after dismissal from school, to secure  orders for repair of watches from customers and to hand to the owners the watches he had already repaired. He also specifically asked me to water and feed his bird. Sako loved that bird very much. Every evening, he took down the cage from the hook attached to the ceiling, opened the door, and gently placed his index finger under the breast of the bird, and waited for the bird to hop on his finger. Then he would bring his index finger closer to the table so that the bird would jump on the table, and face to face, whistling to each other, the man and the bird would engage in dialogue.

I did not know much about the needs of birds. Thoughtlessly thinking that the food and water Sako had placed in the cage before going to Aleppo would satisfy the bird's nutritional needs for at least two or three days. I gave the bird neither water nor food for the first two days. On the third day, I turned the handle and opened the door of his apartment slowly. I stretched my head half way in and strained my ears, hoping to hear the bird chirping. But I didn't hear a thing. My heart, which had already begun to beat a little faster when I climbed the stairs, was now beating twice as fast. The poor bird rested cold and solid on the buttom tray of the cage.

I had committed a murder. I had killed a caged, a helpless creature that was entrusted to me to feed and water. For the first few seconds, I was so moved, so much ashamed of myself for what I had done, I didn't even think about how I would tell Sako about the death of his beloved bird. I did not go to school for the rest of that week. I could not look a person in the face. It seemed to me that everyone was aware of the crime I committed. After the tragedy, instead of going to school, I spent all my time at the store in an attempt to make amends for the wrong I had done to him. Four days after the disaster, Sako was to return to Beirut. The garage was located opposite his shop. In the evening, when the car coming from Aleppo entered the street of the store, I ran and waited for Sako to get off the car. He immediately guessed the seriousness of the situation from the expression on my face. I hung my head and tried to speak without looking at him. The words clawed at my parched throat like sharp pieces of iron. Sako did not get angry. He did not shout at me. He did not scold me. He just wanted to know the reason, "what happened?" I confessed. We were already in front of his shop. We went inside. The couch sat down in his office chair. He didn't say anything for a long time. When he began to speak, there was no hint of anger or even disappointment in his voice. He only said that he loved the bird very much and now he would miss it a lot. He felt my depressed state of mind and wanted to comfort me. Instead of reprimend, that kind-hearted, generous man, bearing his crushing pain in his heart, tried to comfort me instead. In doing so, that day, couch Sako taught an inexperienced sixteen-year-old boy an umforgetable  lesson, the power of forgiveness.

Two weeks later, my father informed me that the schools had opened and it was time for me to return to Aleppo. As I had mentioned above, I wanted to return to Aleppo a day sooner. But now, as I was taking leave of my relatives, who had graciously hosted me, and of couch Sako with whom I had become friends, tears trickled from my eyes and slid down my face.

When I saw the first dim lights of Aleppo shining on the horizon from the window of the car approaching Aleppo, I felt an immense, an incomparable happiness. An extraordinary calm filled my whole being. I had returned to my beloved birthplace, where my dear parents, sister, brother and dear friends lived. 

How I was to  know that in less than two years from that day, I would be separated from all of them for ever.

LtoR: Garabed Saghbazarian, Ara Mekhsian, Aleppo in 1967
Courtesy of Aleppo Black and White Facebook

  

Խմբապետ Սագոն

Յիսունական եւ վաթսունական թուականները իրար ագուցող եօթը տարիներու ընթացքին, երբ տակաւին Հալէպ կը բնակէր, Նոր Գիւղի ճամբորդատար ինքնաշարժներու հրապարակէն ուղղակի մզկիթ տանող բանուկ ճամբուն վրայ՝ նպարավաճառ Խորէնին խանութին եւ Գարակէօզեան եղբայրներու վաճառանոցին արանքը ծուարած՝ նեղլիկ, բայց կոկիկ ժամագործի խանութ մը կը բանեցնէր Խմբապետ Սագոն։

Խմբապետին խանութին ցուցափեղկին վրայ՝ արդէն տասնըութ տարեկան հասակին իր մէջ ուռճացող գեղանկարիչի տաղանդը ի գործ դնելով՝ Օննիկ մօրեղբայրս, հայերէն եւ արաբերէն տառերով ցուցագրած էր խանութին անունը՝ «ժամագործ Սագօ» եւ «սաաթի Սագօ»: Անունին ներքեւ նկարած էր գրպանի ոսկեգոյն ժամացոյց մը՝ կիսաբաց կափարիչով եւ երկար շղթայով: Կանուխ տարիքէն՝ գծագրութեան, գեղանկարչութեան եւ, քանի մը տարի ետք, նաեւ փորագրութեան եւ քանդակագործութեան արուեստներուն մէջ անստգիւտ հմտութիւն ցուցաբերած էր բազմակողմանի տաղանդներով օժտուած՝ վաղամեռիկ Օննիկ քեռիս: Բայց այս պատմութիւնը Օննիկ մօրեղբօրս չի վերաբերիր: Շարունակենք ուրեմն...      

Սագոն խմբապետի ոչ-պաշտօնական տիտղոսով պարգեւատրուած էր Նոր գիւղի, Աճուռ Թարլայի, Պոստան Փաշայի եւ Զէյթուն Խանի մարզասէր պատանիներու եւ երիտասարդներու կողմէ: Անձնապէս մարզական որեւէ գործունէութեան չէր մասնակցեր: Չէր կրնար մասնակցիլ. մանուկ տարիքին, ինքնաշարժի անագորոյն արկած մը՝ հիւանդանոցին մէջ իր բուժման յանձնառու անձնակազմին անճարակութեան հետ դաւակցելով՝ պատճառ դարձած էր, որ Սագոյին թերաճ ողնաշարը սաստիկ կորանայ եւ անհեթեթ ու այլանդակ կուզով մը հաշմէ իր մատղաշ կռնակը: Վիրաբուժական այդ ձախաւեր գործողութեան արդիւնքը այն եղաւ, որ Սագոյին թոքերը թերաճ մնան: Այս՝ եւ իր ծխախոտի մոլութիւնը պատճառ դարձան, որ քառասունը հազիւ ետին ձգած՝ հոգին աւանդէ մեծահոգի Սագոն: Իր կարճատեւ կեանքի ընթացքին, այդ Քուազիմոթոյեան կուզին բեռը՝ կռնակէն եւ թոքերէն աւելի կը ճնշէր Սագոյին հոգեվիճակին վրայ: 

Խմբապետը ֆիզիկապէս մասնակից չէր որեւէ մարզական գործողութեան, սակայն ամէն կիրակի կարելի էր զինք տեսնել Աճուռ Թարլայի մօտակայքը գտնուող ՀՄԸՄ-ի թիթեղապատ մարզադաշտին մէջ՝ շրջապատուած՝ մարզասէրներով եւ զինք շատ սիրող ու յարգող մարզիկ տղոցմով: Սագոն այդ տղոց ո՛չ թէ մարմնական, այլ՝ հոգեկան մարզիչն էր: Կը խրախուսէր ու կ՚ոգեպնդէր զիրենք: Մօտէն կը հետեւէր անոնց մարզական գործունէութիւններուն: Իրենց յաջողութիւններուն մէջ բաժին ունենալու ներքին գոհունակութիւնը մասամբ մը կը լեցնէր խեղաթիւր մարմնին իր սրտին մէջ բացած անհուն պարապը: Այդ տղոց յաղթանակները թեւեր կու տային մարմնապէս անկար մարզիկի իր երեւակայութեան ու զինք կը բարձրացնէին մրցանակաբաշխման թէկուզ երեւակայական աստիճաններու կատարը: 

Ի հեճուկս կուզին պատճառած ֆիզիկական եւ հոգեկան տուայտանքին, խմբապետը երբեք չէր տրտնջար: Ուր որ ըլլար – հաւաքոյթներու մէջ, մարզադաշտը, բարեկամներու կամ ազգականներու այցելութեան պահերուն - ինքզինք բոլորին հետ հաւասար կը դասէր: Իր ինքնավստահ կեցուածքին ի տես՝ շուրջինները, կամայ թէ՛ ակամայ, իր հետ կը վարուէին այնպէս ինչպէս պիտի վարուէին ոեւէ անձի հետ, որուն իրանը բաղկացնող ակներեւ մասերը ո՛չ բնախօսական զարտուղութեանց ո՛չ ալ մարդոց անճարակութեան զոհ գացած էին: 

Սագոն առաջին վարպետս էր եւ ես՝ իր առաջին աշկերտը: Երրորդ եւ չորրորդ դասարաններուն յաջորդող ամրան արձակուրդներուն, օրը երկու-երեք ժամ իր ժամագործի խանութը կ҆աշխատէի: Տախտակամածը կ҆աւլէի եւ թացկեկ քուրջով մը կը փայլեցնէի ժամացոյցները, ապակեայ ափսէներն ու ցուցափեղկը: Քիչ մըն ալ ժամացոյց նորոգել կը սորվեցնէր ինծի Սագոն: Ձեռքին անբաժան կաստը ժամացոյցի ներքին սարքին մէկ մանրակէն միւսին ուղղելով՝ կ҆ըսէր.

- Երբ ժամացոյցը լարել սկսիս, լարիչ ցողիկին ատամնաւոր ծայրը, իր կարգին կը սկսի դարձնել իրեն վակժուժուած այս փոքրիկ կեռանիւը, որ կը դարձնէ այս մեծ զսպանակի սռնակին ագուցուած ատամնաւոր ցողիկը՝ ինքն իր վրայ ոլորելով եւ պնդացնելով զսպանակը. զսպանակին կեդրոնի ցողիկին վրայի այս միւս՝ աւելի մեծ, ատամնաւոր կազմածը կը դարձնէ սա մեծ կեռանիւը, որ կը կառավարէ իրարու վակժուժուած միւս երեք կեռանիւները։ Այսպէս՝ բոլոր մանրակները կշռութաւոր ներդաշնակութեամբ կը գործակցին րոպէ առ րոպէ, վայրկեան առ վայրկեան եւ ժամ առ ժամ՝ մեզ հաղորդ պահելու մեր կեանքի անտեղիտալի յառաջխաղացքին հետ:

Անշուշտ Սագոն այսպիսի անհեթեթ բառակոյտեր չէր թխմեր տաս-տասնըմէկ տարեկան մանուկի դիւրաշփոթ գլխուս մէջ, ոչ ալ այդ ընելու համար հարկաւոր բառապաշարը ունէր (քանի մը ժամ Համազգայինի Նայիրի բառարաններու ծալքերը խուզարկելէ առաջ՝ ինծի ալ կը պակսէր այս բառապաշարի մեծ մասը, զորս անկեղծօրէն՝ այս տողերէ գրելէս անմիջապէս ետք, հաւանաբար պիտի մոռնամ): Իսկականին մէջ, Խմբապետին արհեստագիտական լեզուն հայերէնի, արաբերէնի եւ ֆրանսերէնի խառնուրդ բան մըն էր, որ կը գործածուէր ընդհանրապէս բոլոր Հալէպահայ արհեստաւորներուն կողմէ: Դեռ յիշողութեանս մէջ դրոշմուած կը մնայ յանկերգի նմանող իր մէկ պատուէրը՝ «վիտան շատ ուժով մի դարձներ, լաշխա (մալլաս) կ҆ըլլայ»: Ըսել կ҆ուզէր՝ պտուտակը շատ մի պնդացներոր, որ ակռապլիկ չըլլայ. կամ ուրիշ խօսքով՝ պտուտակը շատ մի դարձներ, որ ատամնաւոր ոլորտները չմաշին:  

Այսուհանդերձ, սխալ պիտի ըլլար ենթադրել, որ Սագոն տգէտ կամ անուս անձ մըն էր: Միայն նախակրթարան աւարտած էր, բայց ամէն օր՝ այդ տարիներուն տակաւին Հալէպ հրատարակուող Արեւելք օրաթերթը ծայրէ ծայր կը կարդար, ներառեալ՝ այդ թերթին մէջ լոյս տեսնող թերթօնները, որոնք հետեւողական կերպով՝ հետաքրքիր ընթերցասէրներուն կը հրամցնէին օրական երկու էջ՝ հայ եւ օտար դասական վէպերէ: Ան նաեւ կարդացած էր եւ կը շարունակէր կարդալ բազմաթիւ վէպեր: Ինք եւ իր երեց եղբայրը Ասատուրը, շատ կանուխ տարիքէն որբացած եւ ապաւինած էին իրենց առաքինի հօրեղբօր՝ պարոն Կարապետ Մագսուտեանի եւ ազնիւ տիկնոջ՝ մօրաքրոջս՝ Զուարթ Սողոյեան Մագսուտեանի ծնողական խնամքին: Կը բնակէին երազային Նոր Գիւղի Զաւարեան թաղի համեստ տուներէն մէկուն մէջ: Իրենց տունէն հազիւ քանի մը տասնեակ քայլ անդին կը գտնուէր՝ հայ մանուկներու մատղաշ հոգիներուն եւ մտքերուն մէջ հայեցի ինքնութիւն եւ մշակոյթ ներմուծելու ազգանուէր գործին նուիրուած՝ Զաւարեան նախակրթարանը իր ազգանուէր ուսուցչական կազմով։ Օննիկ մօրեղբայրս արուեստագիտութեան դասատու էր նոյն դպրոցէն ներս։ Զաւարեան վարժարանի համալիրին մաս կը կազմէր Վարանդեան գրադարանը, որ ամէն կիրակի իր լուսասփիւռ դռները կը բանար լուսատենչ ընթերցողներու առջեւ։ Այդ կիրակիներուն Սագօ Վարանդեան գրադարան կը վերադարձնէր շաբթուան մէջ կարդացած գիրքը եւ անութին տակ նոր գիրք մը սեղմած՝ տուն կը վերադառնար:   

Անցան քանի մը տարիներ, օր մըն ալ Խմբապետը Հալէպէն Պէյրութ փոխադրուեցաւ, միանալու՝ վերջին քանի մը տարիներու ընթացքին հոն հաստատուած իր սիրելի մարզիկներու փաղանգին: Շուտով՝ Պուրճ Համուտի Սանդրալ դրամատան կողքի թաղին մէջ, Օդոմոթրիսի երկաթուղագիծին դիմաց՝ ժամագործի խանութ մը բացաւ: Այս անգամ, սակայն, ցուցափեղկին մակագրութիւնը ուրիշ գծագրիչ մը պէտք է գեղագրէր. Օննիկ մօրեղբայրս տարի մը առաջ գացեր էր երկնային արուեստի կաճառին անդամակցելու։ Այդ օրէն ի վեր Նոր Գիւղի հէքիաթային գիշերներու աստղածորան երկնակամարը աւելի երազային ու հրաշագեղ կը թուէր ինծի...                                                                

1967-ին Սուրիական պետութիւնը որդեգրեց պետականացման համապարփակ եւ ծանրակիր քաղաքականութիւն մը, որուն զոհերէն մէկը հանդիսացաւ հայապատկան ուսումնարաններու ինքնավարութիւնը: Այս նոր իրավիճակը պատճառ դարձաւ, որ հայապատկան դպրոցներու վերաբացումը քանի մը շաբաթ յետաձգուէր, մինչեւ որ ազգային առաջնորդարանը եւ ուսումնական խորհուրդը՝ պետական իշխանութիւններու հետ իրենց ոգի ի բռին վարած բանակցութիւններու ընդմէջէն յաջողէին հայ դպրոցի հայեցի նկարագիրը փրկել ամբողջական ուծացումէ: Հայազգի տնօրէններ իրենց հանգամանքը պարտադրաբար պիտի զիջէին պետութեան կողմէ նշանակուած արաբ տնօրէններու, իսկ իրենք պէտք է գոհանային տեսակ մը փոխ տնօրէնի պաշտօնով: Նոյն բանակցութիւններու ընթացքին առաջնորդարանը եւ ուսումնական խորհուրդը նաեւ յաջողեցան պետութիւնը համոզել, որ շաբաթը գոնէ մէկ-երկու դասապահ յատկացուի հայերէն լեզուի եւ հայերէնով դասաւանդուած կրօնագիտութեան: Այս վերջինը հայոց պատմութիւն պէտք է հասկնալ: Գտնուեցան արաբ տնօրէններ, որոնք հայ գաղութին հանդէպ իրենց տածած համակրանքէն կամ բնածին ծուլութենէ մղուած, իրենց յանձնառութիւնները գրեթէ ամբողջութեամբ զիջեցան հայազգի փոխ տնօրէններուն: Սակայն, այս բարեացակամ կամ ծոյլ արաբ տնօրէններու խումբին ուղղակի հակապատկեր խումբ մը տնօրէններ, հրահրուած՝ փոքրամասնութիւններու հանդէպ սնուցած իրենց հակակրանքէն կամ զուտ հայատեցութենէ (թուրք էին արդեօ՞ք)՝ իրենց բացարձակ կամքը պարտադրեցին հայ փոխ տնօրէններուն եւ ուսուցչական կազմերուն: Բարեբախտաբար արաբ տնօրէններու այս երկրորդ փաղանգը փոքրամասնութիւն կը կազմէր:    

Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարանը անմասն չմնաց վերոնշեալ վերիվայրումներէն: Ծնողքս, չուզելով որ ուսումիս ընթացքը խոչընդոտուի, զիս Պէյրութ ղրկեցին, ուր քանի մը շաբաթ Լեւոն եւ Սոֆիա Յակոբեան երկրորդական յաճախեցի ակնապիշ սպասելով՝ Հալէպահայ դպրոցներու վերաբացման: Կրթաթոշակի ծախսերը՝ լուսահոգի Մեսրոպ Արք. Աշճեանի միջնորդութեամբ ստանձնած էր անանուն հայ բարերար մը։ Պէյրութ անցուցած այդ եօթը-ութ շաբաթներս ապրեցայ մեզի ազգական ազնիւ ընտանիքի մը հետ: Շատ բարեդէպ զուգադիպութեամբ մը նոյն շէնքին մէջ կը բնակէր Խմբապետ Սագոն: Զինք շա՜տ կարօտցեր էի: Երեկոները դասային պարտականութիւններս աւարտելէ ետք, Խմբապետը իր յարկաբաժինէն վար կ҆իջնէր մեր ազգականին տունը եւ մէկ-երկու դրացիներու հետ՝ խօսիլ-խնդալով, համով-հոտով ժամանակ կ҆անցընէինք: Երբեմն դպրոցէն արձակուելէ ետք, Սագոյին խանութը կ҆երթայի, ուր բաւական երկար ատեն կը զրուցէինք հինէն նորէն, քիչ մը ամէն բանէն: Կիրակի օրերը միասին սինեմա եւ ճաշարան կ҆երթայինք: Մէկ խօսքով՝ դարձեր էինք մտերիմներ:

Պէյրութ գտնուած շրջանիս, օր մըն ալ Խմբապետը ինծի յայտնեց որ մէկ շաբաթով Հալէպ պիտի մեկնի: Հոն Մայրս՝ Պայծառ Սողոյեան Տէր Մխսեան եւ մօրաքոյրս՝ Զուարթ Սողոյեան Մագսուտեան քանի մը «յարմար» աղջիկներու ծնողներուն հետ աղջիկտեսի ժամադրութիւն առեր էին, եւ Սագոն պիտի տանէին տունէ տուն աղջիկտեսի, որպէսզի «յարմարագոյն» աղջկան հետ՝ ծնողաց համաձայնութեամբ՝ նշանախօսութիւն կնքէր եւ պատշաճ ժամանկամիջոցէ մը ետք Տիրոջ կամքով, կամ աւելի ճիշդը, իրար հաւնելու պարագային՝ ամուսնութիւն ալ կնքէին:

Հալէպէն ի վեր, Սագոն՝ իր ձեռագործ գեղեցիկ վանդակներուն մէջ գոյնզգոյն ու անուշիկ սարեակներ պահել կը սիրէր: Պէյրութի իր յարկաբաժնին մէջ ալ դեղնորակ սարեակ մը կը պահէր այդ վանդակներէն մէկուն մէջ: Հալէպ երթալու նախօրէին իր յարկաբաժնի եւ խանութին բանալիները ինծի յանձնեց եւ խնդրեց, որ իր բացակայութեան՝ դպրոցէն արձակուելէ ետք, յետմիջօրէներուն մէկ երկու ժամ խանութը բանամ, յաճախորդներէն ժամացոյցի նորոգութեան պատուէր ապահովեմ եւ նորոգուած ժամացոյցները իրենց տիրոջ յանձնեմ: Նաեւ յատկապէս խնդրեց, որ սարեակը ջրեմ եւ կերակրեմ։ Սագոն այդ սարեակը շատ կը սիրէր։ Ամէն երեկոյ առաստաղին ամրացուած կեռէն վար կ҆առնէր վանդակը, դուռը կը բանար եւ ցուցամատը սարեակին կուրծքին տակ դրած՝ կը սպասէր, որ թռչնիկը թառին վրայէն իր մատին վրայ ոստնէ։ Յետոյ ցուցամատը սեղանին կը մօտեցնէր, որպէսզի սարեակը սեղանին վրայ ցատքէ, եւ դէմ դէմի, փոխն ի փոխ սուլելով՝ մարդ եւ թռչուն երկխօսութեան կը բռնուէին:

Թռչնիկներու ուտելու եւ խմելու կարիքներուն մասին շատ բան չէի գիտէր: Անհոգաբար խորհելով, թէ Հալէպ երթալէ առաջ Սագոյին տուած կուտն ու ջուրը գոնէ երկու-երեք օր կը գոհացնեն սարեակին սննդական կարիքները, առաջին երկու օրը թռչնիկին ո՛չ ջուր տուի ո՛չ կուտ: Երրորդ օրը ազգականիս յարկաբաժինէն Սագոյին յարկաբաժինը բարձրացայ։ Փականքին բռնակը դարձուցի եւ կամացուկ մը դուռը բացի: Գլուխս կիսով մը ներս երկարեցի եւ ականջներս սրած մտիկ ըրի՝ յուսալով սարեակին դայլայլը լսել, բայց ձայն ծպտուն չլսեցի: Սիրտս՝ որ աստիճաններէն վեր բարձրանալու պահուս արդէն սկսեր էր քիչ մը աւելի արագ տրոփել, հիմա սովորականէն երկու անգամ աւելի արագ կը բաբախէր: Խեղճ, անմեղ թռչնիկին քարացած ու ցուրտ սատակը կը հանգչէր վանդակի տախտակամածին վրայ: 

Ոճիր գործած էի: Սպաննած էի վանդակուած, ինքօգնութեան անատակ արարած մը, որուն սնունդ մատակարարելու պարտականութիւնը ինծի վստահուած էր: Անձիս հանդէպ նողկանք եւ ատելութիւն կուտակուեցաւ սրտիս մէջ: Առաջին մի քանի վայրկեաններուն, յուզումս այնքան անտանելի էր, որ նոյնիսկ չմտածեցի, թէ ինչպէ՞ս Սագոյին պիտի յայտնէի իր սիրելի սարեակին մահը: Այդ շաբաթուան մնացեալ օրերը ալ դպրոց չգացի: Չէի կրնար մարդու երես նայիլ: Ինծի այնպէս կը թուէր, թէ բոլորն ալ տեղեակ էին գործած ոճիրէս։ Աղէտէն չորս օր ետք, Սագոն Պէյրութ պիտի վերադառնար: Ճամբորդատար ինքնաշարժներու կեդրոնը կը գտնուէր իր խանութին հանդիպակաց կողմը: Ես ալ արդէն դպրոց երթալու փոխարէն, ամբողջ ժամանակս իր խանութը կ҆անցընէի սարեակին մահէն ետք: Երեկոյեան, երբ Հալէպէն եկող ինքնաշարժը խանութին փողոցը մտաւ, վազելով գացի եւ սպասեցի, որ Սագոն ինքնաշարժէն իջնէ: Դէմքիս արտայայտութիւնէն անմիջապէս կռահեց կացութեան լրջութիւնը: Գլուխս կախած՝ առանց իրեն նայելու կը փորձէի խօսիլ։ Բառերը երկաթի սրածայր կտորուանքներու պէս՝ չորցած կոկորդս կը ճանկռտէին: Սագոն չզայրացաւ, չպոռաց-կանչեց, ոչ ալ կշտամբեց զիս. միայն ուզեց գիտնալ պատճառը՝ «ի՞նչ եղաւ»: Խոստովանեցայ: Արդէն իր խանութին առջեւ էինք: Ներս մտանք: Խմբապետը նստաւ իր գործի աթոռին վրայ: Երկար ատեն ոչինչ ըսաւ: Երբ սկսաւ խօսիլ, ձայնին մէջ ատելութեան կամ նոյնիսկ սոսկ հիասթափութեան շոշորթն իսկ չկար: Միայն ըսաւ, որ սարեակը շատ կը սիրէր եւ հիմա շատ պիտի կարօտնար զայն: Զգացած էր ընկճուած հոգեվիճակս եւ կ҆ուզէր զիս սփոփել: Երանի, բարկանար, պոռթկար, նոյնիսկ ապտակէր զիս: Բայց ասոնց տեղ, այդ բարեսիրտ, մեծահոգի մարդը՝ մէկ դի դրած իր կոտտացող ցաւը՝ կը փորձէր զիս մխիթարել: Տասնըվեց տարեկան անփորձ պատանիի հոգեկան նեղլիկ աշխարհս ընդլայնեցաւ եւ բիւրեղացաւ այդ օրը: Սագոն ինծի սորվեցուցած էր ներողամտութեան հզօրութիւնը:

Երկու շաբաթ ետք, Հայրս տեղեկացուց, որ դպրոցները բացուէր էին եւ ատենն էր Հալէպ վերադառնալու: Ինչպէս քիչ մը վերը նշած էի, կ՚ուզէի օր առաջ Հալէպ վերադառնալ: Բայց հիմա, երբ կ҆ողջագուրուէի՝ զիս այնքան ազնուօրէն հիւրընկալած ազգականներուս եւ Սագոյին հետ, յուզումի ալիքներ կը բարձրանային կոկորդէս վեր եւ աչքերուս ու կոպերուս արանքէն կայլակ առ կայլակ դուրս թորելով՝ յուշիկ՝ վար կը սահէին վտիտ երեսէս:               

Զիս Հալէպ տանող ինքնաշարժի պատուհանէն, երբ տեսայ հորիզոնին վրայ փայլփլող Հալէպի առաջին աղօտ լոյսերը, անհո՜ւն, անզուգակա՜ն երջանկութիւն մը զգացի եւ արտասովոր անդորրութի՜ւն մը համակեց ամբողջ էութիւնս: Կը վերադառնայի սիրելի ծննդավայրս, ուր կ҆ապրէին սիրելի ծնողքս, քոյրս, եղբայրս եւ սիրելի ընկերներս: Ինչպէ՞ս գիտնայի, որ այդ օրէն երկու տարի չանցած՝ անվերադարձ պիտի բաժնուէի այդ բոլորէն: 

Արա Մխսեան