IMMINENT ETHNIC CLEANSING IN ARTSAKH (Nagorno-Karabakh)

Hrair Balian

I knew Hrair Balian from our days in close-knit Armenian community of  the Zokak-El-Blat neighborhood, the hub of the Armenian community in West Beirut. I quote Hrair: "The essay on Artsakh was the product of collective effort, I did not write it alone. I left the Carter Center a year ago and I am now an independent analyst/writer, teaching conflict resolution at GA Tech's Sam Nunn School of International Affairs."

Hrair Balian

Since 12 December 2022, Azerbaijan has imposed a blockade on the only road, a lifeline, between Armenia and Artsakh (Nagorno-Karabakh) through the Lachin Corridor, isolating some 120,000 Armenians in Artsakh and causing a dire humanitarian emergency. The Lachin Corridor, a span of 10 Km, separates Artsakh from Armenia. 

Food, medicine and other vital supplies in Artsakh are depleting rapidly. Prior to the Azerbaijani blockade, over 400 tons of essential supplies were trucked daily from Armenia to Artsakh. As well, Azerbaijan has blocked and sabotaged intermittently the supply of gas and electricity from Armenia to Artsakh. Without reliable means for heating in the harsh winter, educational institutions in Artsakh have been forced to close.

Further, the movement of people between Armenia and Artsakh has been blocked completely. Even the air corridor between Armenia and Artsakh is closed as Azerbaijan has threatened to shoot down any flight attempting to land in Artsakh. The International Committee of the Red Cross (ICRC) is the only humanitarian organization allowed to transport through the Lachin Corridor few gravely ill patients, among them children, for treatment in Armenia. Thus, the free movement of people and goods through the Lachin Corridor is blocked, and Artsakh is under Azerbaijani siege.

Azerbaijan claims the road through the Lachin Corridor is blocked by Azeri “environmental activists” protesting industrial undertakings in Artsakh, falsely claiming the activists are independent and not directed by the government. 

However, these so-called “independent environmental activists” patently are agents of Azerbaijan's dictatorial Aliyev regime. Freedom House rates Azerbaijan as “Not Free” with “little room for independent expression or activism.” “Unsanctioned assemblies can draw a harsh police response and fines for participants” in Azerbaijan. 

Hence, the siege of Artsakh is a hybrid Azerbaijani warfare tactic intending to isolate and terrorize the Armenians in Artsakh and ultimately to force them out – a classic definition of ethnic cleansing. Aliyev has long promised and frequently stated publicly his intentions to cleanse Artsakh of its indigenous Armenians.  

Governments and institutions around the world have not been fooled by the theatrics of Azerbaijani agents posing as independent actors and have called on Baku to end the siege of Artsakh. The EU Parliament stated that the safety and security of the people of Artsakh is paramount and only possible with the free movement of people and goods along the Lachin Corridor and with the presence of a reliable peacekeeping mission. The U.K., France, U.S., Sweden, the UN High Commissioner for Human Rights, the European Court of Human Rights and countless others have called on Azerbaijan to end the siege of Artsakh and not interfere with the free movement of people and goods through the Lachin Corridor.

The Azerbaijani blockade of the Lachin Corridor has created a DIRE HUMANITARIAN CRISIS in Artsakh and has TERRORIZED the 120,000 indigenous Armenians under siege. The ETHNIC CLEANSING of the Armenians of Artsakh, Azerbaijan’s next move, must be averted and ANOTHER WAR in the region prevented.

ACTION REQUEST: (1) Azerbaijan must order its operatives to vacate the Lachin Corridor and cease interfering with the free movement of people and goods between Armenia and Artsakh. Otherwise, (2) the international community must levy sanctions on Azerbaijan if the siege of Artsakh is not lifted. (3) International observers must be deployed to the Lachin Corridor to ensure the free movement of people and goods between Armenia and Artsakh.

BACKGROUND: Nagorno-Karabakh (called Artsakh by Armenians) has been inhabited by an indigenous Armenian population since at least the beginning of the 2nd century BC. Armenian monuments there date back to early Christianity. In 1921, the Soviet Union arbitrarily carved Artsakh out of Soviet Armenia and placed it under Soviet Azerbaijani administration, but with autonomous status as the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast (NKAO). 

In the lead-up to the dissolution of the USSR, Artsakh emerged as a source of dispute between Armenia and Azerbaijan. In the 1980s, Artsakh Armenians called on the Soviet authorities to transfer the region to Armenia. In response, a pogrom was carried out against the Armenian minority of the Azerbaijani city of Sumgait. Further pogroms and ethnic cleansing took place in the following years against Armenians in other Azerbaijani cities.

On 10 December 1991, following a referendum in accordance with the Constitution of the USSR in process of disintegration, Artsakh declared independence from the Soviet Union to become the Republic of Nagorno-Karabakh (Artsakh), with the intention of reunifying eventually with newly independent Armenia. The declaration was rejected by Azerbaijan, leading to the outbreak of full-scale war. Azerbaijan held a referendum for independence on 29 December 1991.

NAGORNO-KARABAKH WARS: Full-scale fighting erupted in early 1992 and continued until a ceasefire was reached in May 1994, with the Armenians gaining control of approximately the entire territory of the former NKAO, as well as most of seven adjacent districts of Azerbaijan as security buffer until a peace agreement could be signed. The international community did not recognize Artsakh’s de facto independence.

Since 1994, peace talks have been unsuccessful. The Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE) created the Minsk Group in mid-1992 with the purpose of mediating a peace deal between Armenia and Azerbaijan, but little has been accomplished.

Intermittent fighting over the region continued without significant territorial changes. On 27 September 2020 with the assistance of Turkey, Azerbaijan launched a full-scale attack against Artsakh. The 44-day war claimed 7,000 deaths and ended in Azerbaijan’s takeover of a large part of the territory of the former NKAO, as well as the seven adjacent districts. A ceasefire declaration signed on 9 November 2020 ended the fighting and deployed a contingent of about 2,000 Russian peacekeepers along the line of contact, including the Lachin Corridor.

Since November 2020, Azerbaijan has repeatedly violated the ceasefire declaration through numerous military incursions across the line of contact and by continuing to hold Armenian POWs. What is more egregious, Azerbaijani forces have committed grave breaches of international humanitarian laws by mutilating numerous Armenian POWs and civilians, including women (horrific video evidence of torture and murder is available on the internet), sentencing to prison terms Armenian POWs under groundless terrorism charges and publicly humiliating them, destroying Armenian monuments and desecrating tombs. 

The blockade of the Lachin Corridor and the siege of Artsakh are the latest egregious violation of the 10 November 2020 ceasefire declaration. The Russian peacekeeping forces have been unable or unwilling to remove the Azerbaijani blockade and ensure the free passage of people and goods through the Lachin Corridor as stipulated in the ceasefire declaration.

30 Jan 2023

A language Beehive: Bourj Hamoud (3) -When customs started changing

My abridged translation of Armenag Yeghiayan’s sequel (Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համուտ -3-). The original is linked.  Vahe H Apelian

Courtesy Garo Konyalian

The popularity of Armenian songs did not silence the Turkish songs, nor curtail the Turkish language in Bourj Hamoud. There was still a long road ahead.

Turkish song records were a steady and inexhaustible source that found their ways into our social customs, especially during our feasts. I did not know who and from where these records were procured, much like I do not know who procures Turkish supplies or goods to the Nor Marash shops just before the holidays; you may even say during the 12 months of the year. These Turkish records were many, diverse and were very popular both for individuals and especially for banquets that did not have to wait for any special occasion to take place.

During those happy-go-lucky years in Lebanon, a few people in Bourj Hamoud always found an opportunity to buy one or two bottles of oghi and organize a party. Chikofta or khyma, shish kebab, along with other trimmings were no exceptions, giving a special flavor to these impromptu banquets. In the absence of records, which rarely happened, singers would emerge. They were crooners who volunteered their talents and who, after a few cups, would sing like nightingales and brighten up the colorful days of Bourj Hamoud. Along with the singers came the dancers, at time of both sexes, who after moving their feet while seating down to the song’s tempo, gave free rein to their legs and arms and joined the singers with boundless movements stirring the jealousy of those who remained seated savoring the food. 

Sometime later, television became common whose screens were flooded with Turkish film series, which the Armenian women adored

New phenomena appeared with time.

*****

One by one, Turkish pilgrims began to appear in our neighborhoods, who, on their way to Mecca for pilgrimage, came off the ship at the port of Beirut just to see the city. Some met old Armenian acquaintances and were hosted in their homes. On an occasion of such a hospitality, which I attended with my father in the house of one of our family friends, I saw a Turk for the first time. I was completely surprised to find out that he was an ordinary human creature like the rest of us. He also had two ears, two eyes and one nose. and a mouth, while I had a completely different visualization about the representatives of that monstrous tribe, who became the subjects of conversation around us for the twelve months of the year.      

I found out from the ongoing conversations that this current Turk had used all his means to save the family who was hosting him. He had sheltered its members during the years of war, that is, during the Yeghern – genocide -, and after the end of the war, he had escorted them to a safe harbor to go abroad.

A more remarkable event also happened.

*****

We confirmed that we knew the family. Their apartment was a few steps further from ours. The husband was dead. His widow and their children lived there.

"Then, take us to their house," asked the visitor.

We escorted them to that family.

The foreigner was a Turkish pilgrim. He introduced himself and respectfully greeted the hostess. After expressing his condolences, asked a few names, made a couple of checks and asked very politely.

- Has your husband ever talked to you about a green handkerchief?

- Yes, - answered the landlady bewildered - he had told us how on the day of the deportation, they had given their gold in a green handkerchief to their Turkish friend asking him to keep it "until their return"...

The Turk put his hand into his pocket and took out a palm-sized green bundle.

- This is the bundle that I have never opened before. I thank you for removing this burden from my soul. Now I can continue my pilgrimage and die in peace.

Having said this, he handed the bundle to the stunned widow, who looked around, once at the person and then to the rest of us present, as if she was looking for words but could not find them.

*****

One day, one of my classmates, who lived next door to us and who was also a playmate, said:

- Do you know that in Turkey, I have a grandmother who is married to a Turk?

This was quite a complicated situation, for which I did not have a solution. How could an Armenian girl, born and raised here in Bourj Hamoud, with a well-known Armenian mother and father, have a grandmother married to a Turk in Turkey?

Little by little, later than sooner, I also understood the crux of the matter. My friend’s father, uncle Margos, was a five- to six-year-old child when the war ended and an armistice was signed in 1918. He was sheltered in one of the orphanages, and after a year or two, along with the rest of the orphans, he was also brought to Lebanon while his mother remained in Turkey, where she married a Turk and had children. But uncle Margos, for decades, had not known about the fate of his mother until one day he received a letter from a Turk, who had somehow found out his address as a stepbrother and had written to him letting uncle Margos know that their mother is old but is healthy and how happy she would be if she found him again and that her other children themselves would be equally happy if uncle Margos is willing to visit them Turkey so they could host him in their home.

The writer earnestly pleaded uncle Margos to respond to the letter.

One day, a nice Turkish-speaking old woman appeared at Uncle Margos's house. The resemblance between the two was striking. She was his mother. All us neighbors witnessed the loving care the old woman showed towards her son and her grandchildren. The cruel Armenian fate had deprived them of the joy. 

She stayed in Bourj Hamoud for quite a long time. Slowly and to some extent she restored her broken Armenian, until one day she said:

- I miss my children and grandchildren.

She was referring to her Turkish children and grandchildren in Turkey.

*****

As to the third language, the dialect, its acquisition was conditioned by the presence of the dialect speaking elder in a given family. With the elder’s presence in the household, the rest became easier. The mother tongue and the dialect were equally absorbed by the younger generation. But it surely is tacitly understood that if there was no such elder person in the household, a neighbor’s, or a friend’s elder could not be useful to someone else, simply because the dialect the elder spoke was not necessarily the same dialect. A bouquet of dialects was spoken in Bourj Hamoud.

It would not be out of place to note the last linguistic feat of the residents of Bourj Hamoud, who are already endowed with a magnificent linguistic laurel wreath; their knowledge of Eastern Armenian. 

Yes, Eastern Armenian.

Our first textbooks, including the "Aragats" series prepared by Onnik Sargisian and Simon Simonian, offered carefully, at least from 3rd grade and on, selected pieces in Eastern Armenian by Raffi, Ghazaros Aghayan, Kourgen Mahari, Stepan Zorian, Hovhannes Shiraz and others. No one would point out the difference between Eastern Armenian and Western Armenian. It thus became completely normal for us to come across a language that sounded different from our "known" Armenian and adopt it. And we would graduate easily reading and understanding their works.

Our generation(s) growing in Bourj Hamoud acquired all these languages without any difficulty, by hearing them spoken in the house, on the street, in the workplaces or in any public place. We learned aurally, without having the slightest notion of the theoretical grammar. The language was handed down by a generation and was transmitted by speaking and learning by hearing without attending a Turkish school and without having the slightest idea about theoretical grammar. 

Weren't all the languages of the world transmitted in the same manner for thousands of years, in ancient times, when "writing" did not exist in any form?

*****

And what about Arabic, the official state language of the country?

E^~h, it was the big absent from the unique mosaic of the Armenian, Turkish and the colorful dialects that constituted our life in Bourj Hamoud. Knowing the official language of the country did not serve any purpose for us, therefore it had no role in our daily life in Bourj Hamoud.

The state teacher who taught an Arabic class a day, with the attitude state teachers of those years had, was completely powerless to make us have any interest in learning the language, especially when outside of the school, there was no need for Arabic at all simply because in all of Bourj Hamoud there were no Arabs save only two families of state functionaries.

This was the situation until the 1950s.

The repatriation left behind many unoccupied houses in Bourj Hamoud which were bought by locals fleeing to the city from the south. That and the onslaught of Palestinian refugees completely changed the ethnographic situation of Bourj Hamoud which began to take on an Arab face, not counting other foreign nationals that fled there later. Kurds, Sri Lankans and Indians and many others in their colorful languages, all of which is familiar to the present-day residents of Bourj Hamoud.

Along with them, the dialect-speaking elders gradually passed away. A strong struggle against Turkish began. All these caused us to wrap up our Armenian identity, at times preserving it with difficulty, only to become Arabized with our newer generation rushing to attend public schools.

Արմենակ Եղիայեան 

armenag@yeghiayan                                                            

Բնագիրը՝ http://vhapelian.blogspot.com/2023/01/3_29.html

                                  

 

  

Լեզուական փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը. -- 3 --

Արմենակ Եղիայեան 

Courtesy Arin Ch Artwork, Cafe Garo, Nor Marash Street, Bourj Hammoud                                                        

            Հայերէն երգերու մուտքը պատճառ չդարձաւ, որ  լռէին թրքերէն երգերը, ոչ ալ մանաւանդ ինքը՝ թրքերէն լեզուն, կամ թէ գոնէ քիչ մը նուազէին:  Անոնց առջեւ  դեռ եւս կտրելիք  երկար ու  լուսաւոր ճամբայ կար:

            Թրքերէն երգի անշեղ ու անսպառ աղբիւր մըն էին երգապնակները,  որոնք  նախ շատ ցանցառ, բայց շուտով  մեծաքանակ մուտք գործեցին մեր բարքերուն մէջ, ուր անոնք այնքան  շատ էին, այնքան այլազան՝ յատկապէս խրախճանքի սեղաններուն շուրջ: Ո՞վ եւ ուրկէ՞ կը ճարէր ու կը բերէր զանոնք՝  չեմ գիտեր, ճիշդ ինչպէս  չէր գիտցուեր, թէ ովքե՞ր էին տօնական օրերու նախօրեակին,− դուք ըսէք՝ տարին տասներկու ամիս,− Նոր  Մարաշի խանութները թրքական ապրանքներով լեցնողները,  ա՛յն գիտեմ, որ  շատ փնտռուած ու շատ սիրուած էին թէ՛ անհատապէս, թէ՛ մանաւանդ  հաւաքական խնճոյքներու առթիւ, խնճոյք, որ շատ ալ առիթի չէր սպասեր  տեղի ունենալու համար: 

            Լիբանանի այն երջանիկ տարիներուն Պուրճ Համմուտի մէջ քանի մը հոգի միշտ ալ առիթը կը գտնէին մէկ-երկու շիշ օղի  ու  քանի մը ափ աղանդեր  ճարելու եւ խրախճանք կազմակերպելու, բացառութիւն չէին խորովածն ու  չիյ-քէօֆթէն  եւս, որոնք ուրիշ փայլ ու   որակ կու տային  հանդիպումներուն:

            Երգապնակի բացակայութեան, որ քիչ կը պատահէր,  մէկական կամաւոր երգիչ էին իրենք՝ կոչնականները, որոնք քանի մը գաւաթ կոնծելէ ետք՝ սոխակի պէս կը դայլայլէին  ու կը շէնցնէին  առանց այդ ալ  Պուրճ Համմուտի  երփներանգ առօրեան: 

            Երգողներուն  զուգահեռ հրապարակ կու գային  պարողները,  երբեմն երկսեռ, որոնք,  նստած տեղերնէն իրենց ոտքերու շարժումներով երկար ընկերանալէ ետք երգիչներուն, հիմա ազատութիւն կու տային իրենց սրունքներուն եւ թեւերուն՝ անպարագիծ շարժումներու անմեկնելի ցանցով մը, որ նախանձը կը շարժէր նստակեացներուն, որոնք կը գոհանային միայն... ուտելով:

            Քիչ անց, երբ ընդհանրացաւ հեռատեսիլը, մեր պաստառները ողողուեցան թրքերէն ֆիլմաշարերով՝ ընդհանրապէս   թրքական բովանդակութեամբ,− որոնց հոգի կու տային հայ փափկասուն կանայք, եւ ոչ միայն:

            Ժամանակին հետ  յառաջացան նոր երեւոյթներ եւս:

                                                                      *   *   *

            Մեր թաղերուն մէջ մէկ-մէկ սկսան երեւիլ թուրք ուխտագնացներ, որոնք դէպի Մեքքէ  ճամբուն վրայ՝  նաւէն էջք կը կատարէին Պեյրութի նաւահանգիստը՝ մասնաւորաբար քաղաքը տեսնելու, իսկ ոմանք ալ  կը հանդիպէին հին հայ ծանօթներու եւ  կը հիւրասիրուէին անոնց տան մէջ: Այսպիսի հիւրասիրութեան մը առիթով, որուն հօրս ընկերակցութեամբ ներկայ գտնուած էի մեր ընտանեկան բարեկամներէն մէկուն տունը, առաջին անգամ ըլլալով  թուրք կը տեսնէի՝ բոլորովին զարմացած, որ ան ալ մարդկային  սովորական  արարած մըն էր բոլորիս պէս՝  ունէր մի՛այն երկու ականջ, երկու աչք ու մէկ քիթ ու բերան... մինչ ես բոլորովին ուրիշ պատկերացում ունէի մեր շուրջը տարին տասներկու ամիս  խօսակցութեան առարկայ դարձած այդ հրէշային ցեղի ներկայացուցիչներուն մասին:

            Ուրեմն ընթացող զրոյցներէն այն հասկցայ, որ այս ներկայ թուրքը իր բոլոր միջոցները ի գործ դրած էր՝ փրկելու համար  զինք հիւրընկալող հայրենակիցին ընտանիքը, պատսպարած էր անոր անդամները պատերազմի տարիներուն, որ է՝ Եղեռնի,  եւ անկէ ետք ալ զանոնք  ապահով նաւահանգիստ հասցուցած էր դէպի արտասահման:

            Պատահեցաւ աւելի յատկանշական դէպք մըն ալ:

*   *   *

            Ուրեմն ըստ մեր սովորութեան՝ կը խաղայինք փողոցը, երբ տեսանք երկու շուարած  անծանօթներ, որոնցմէ մէկը օտար ըլլալ կը թուէր, միւսը, որ կ’առաջնորդէ զինք, տեղացիի  կը նմանէր. բան  մը կը փնտռէին,  եւ ահա մօտեցան մեզի ու հարցուցին անունը  հայու  մը, որ կը ճանչնայինք:

            Հաստատեցինք, որ ծանօթ ենք, քանի մը քայլ անդին է անոր բնակարանը. ինք մեռած է, սակայն կինն  ու զաւակները ներկայ են:

            −Ուրեմն մեզ  անոնց տունը տարէք,− թելադրեց տեղացին:

            Ու տարինք զանոնք ներկայացուցինք այդ ընտանիքին:

            Օտարականը, որ թուրք ուխտաւոր մըն էր, ինքզինք ներկայացուց, յարգանքով ձեռնուեցաւ տանտիկնոջ հետ, ցաւակցութիւնները յայտնեց, քանի մը անուն հարցուց, մէկ-երկու ստուգումներ կատաեց եւ  շատ կիրթ հարցուց. 

            −Ձեր ամուսինը երբեւէ խօսա՞ծ է ձեզի կանաչ թաշկինակի մը մասին:

            −Այո,− շփոթահար պատասխանեց տանտիրուհին,− պատմած է, թէ ինչպէս գաղթական հանուած օրը կանաչ թաշկինակի   մը մէջ ոսկի յանձնած է իր թուրք դրացի բարեկամին՝ խնդրելով,  որ պահէ զայն  «մինչեւ վերադարձը»...

            Թուրքը ձեռքը ծոցը տարաւ ու դուրս հանեց ափաչափ կանաչ գունդ մը.

            −Ահա ա՛յս է այդ ծրարը, որ մինչեւ հիմա չեմ քակած երբեք. շնորհակալ եմ ձեզի, որ այս բեռը խղճիս վրայէն վերցուցիք. հիմա հանգիստ կրնամ ուխտիս երթալ ու հանգիստ ալ մեռնիլ:

            Այս ըսելով՝   յանձնեց զայն այրիին, որ շլմորած մէկ մարդուն կը նայէր, մէկ շուրջը, կարծես բառեր մը կը փնտռէր ու չէր գտներ:

                                                                      *   *   *                                                                     

            Օր մըն ալ դասընկերուհիներէս մէկը, որուն հետ դռկից  ու խաղակից էի, ըսաւ.

            −Գիտե՞ս, ես Թուրքիա  մեծմամա ունիմ, որ թուրքի հետ ամուսնացած է:

            Բաւական բարդ թնճուկ  մըն էր այս, որուն լուծումը չունէի. ինչպէ՞ս հայ աղջնակ մը այստեղ՝ Պուրճ Համմուտի մէջ ծնած ու մեծցած, ծանօթ  հայ մայրով  ու հայրով, կրնար Թուրքիա՝ թուրքի հետ ամուսնացած մեծմամա ունենալ...

            Քիչ մը ուշ, քիչ մը դժուար, սակայն հասկցայ այդ մանուածապատ կացութեան էութիւնը եւս: Ուրեմն ընկերուհիիս հայրը՝ Մարկոս դային,  1918-ի Զինադադարին հինգ-վեց տարեկան մանուկ, կը պատսպարուի Նպաստամատոյցի որբանոցներէն  մէկուն մէջ եւ մէկ-երկու տարի ետք անոր որբերուն հետ ալ կը բերուի Լիբանան. իսկ մայրը կը մնայ Թուրքիա, ուր եւ... կ’ամուսնանայ թուրքի մը հետ եւ զաւակներ կ’ունենայ անկէ:  

            Իսկ Մարկոս դային տասնամեակներով  ոչինչ գիտէր այս բոլորէն, մինչեւ որ... 

            Մինչեւ որ օր մըն ալ թրքերէն գրուած նամակ մը կը ստանայ ինչ-որ Ալիէ մը կամ Հասանէ մը՝ մօրը մէկ թուրք զաւակէն, որ չես գիտեր ի՛նչ հնարներով  յաջողած է գտնել իր կիսեղբօր հասցէն ու գրել անոր՝ յայտնելու համար,  որ մայրերնին ծերացած՝ սակայն ողջ-առողջ է,  որքան պիտի ուրախանայ, եթէ վերագտնէ զինք, նոյնքան պիտի ուրախանան  իրենք՝ զաւակներն ալ,  եթէ Մարկոս դային յօժարի այցելութիւն մը տալ Թուրքիա՝ իրենց տունը: 

            Եւ թախանձագին կը խնդրէր  անպայման պատասխանել  իր նամակին: 

            Ահա օր մըն ալ Մարկոս դայիի տունը երեւցաւ թրքախօս համակրելի պառաւ մը՝ ճիշդ իր պատկերով. մայրն էր: Չորս բոլորը՝ թաղեցիներս,  ականատես էինք անոր խանդակաթ գուրգուրանքին՝ հանդէպ տասնամեակներով իրմէ հայու բախտի մէկ դաժան կարգադրութեամբ բաժնուած զաւակին եւ թոռներուն:

            Ան բաւական երկար մնաց այստեղ, կամաց-կամաց եւ որոշ  չափով վերականգնեց  խարխլած  հայերէնը, մինչեւ որ օր մըն ալ ըսաւ.

            −Զաւակներս ու թոռներս կարօտցայ...

            Կ’ակնարկէր այնտեղ՝ Թուրքիա ձգած թուրք զաւակներուն ու թոռներուն:

            armenag@gmail.com                                                                                     Արմենակ Եղիայեան

 

            Թրքերէն ըսուած երեւոյթը,− որ հիմա այլեւս գրեթէ որեւէ դերակատարութիւն չունի նոր սերունդներու առօրեային ու նախասիրութեանց մէջ, ըսենք՝ գրեթէ ընդմիշտ մոռցուած է ան, որքան ալ  հատուկենտ   եւ աստ  ու անդ գտնուին զայն գիտցողներ,−  ըստ ինքեան արժանի է քիչ մը աւելի քննութեան ու բացատրութեան՝ ճիշդ զայն չճանչցողներուն համար:

            Թրքերէնը կցական[1] (agglutinant) լեզու մըն է, այսինքն լեզու, որուն  քերականական կարգերը՝  հոլովական, յօդառական,  խոնարհական՝   դիմային ու թուային,    կը ստացուին կցեալ մասնիկներու անբեկանելի համակարգով մը: Ան օժտուած է եօթը հոլովով ճիշդ մեր գրաբարին պէս, եւ խոնարհական համակարգի շատ  ճոխ ու բարդ  այլազանութեամբ, ուր իւրաքանչիւր դէմք ու թիւ ունի իր զատորոշիչ ձեւը՝ ճիշդ հայերէնին պէս:

            Երկու խօսք թրքերէնի հոլովումին մասին՝ բաղդատաբար մեր աշխարհաբարին:

            Ուրեմն հայերէնը խորքին մէջ ունի գոյականական չորս թեքում, որոնք ձեւականօրէն կը կրեն վեց անուն՝ 

                        Ուղղական-հայցական       ծառ

                        Սեռական-տրական                       ծառի

                        Բացառական                                   ծառէ

                        Գործիական                         ծառով

            Ինչպէս կը տեսնենք նոյնաձեւ են այստեղ ուղղականն ու հա ցականը մէկ կողմէն, սեռականն ու տրականաը՝ միւս կողմէն. ասոնք իբրեւ թէ զանազանելի են ըստ  կիրարկութեան, ըստ գոյականին ունեցած պաշտօնին նախադասութեան մէջ: 

        Վեց  զանազանելի  հոլովաձեւերով օժտուած են քանի մը դերանուններ միայն, ինչպէս՝

                        Ուղղական                            ես, դուն, ան...

                        Հայցական                             զիս, քեզ, զինք...

                        Սեռական                              իմ, քու, իր-անոր...

                        Տրական                                 ինծի, քեզի, իրեն-անոր...

                        Բացառական                                   ինձմէ, քեզմէ, իրմէ-անորմէ...

                        Գործիական                         ինձմով, քեզմով, իրմով-անորմով...                    

            Իրողութիւնը այն է, որ միջին հայը,-- եւ ոչ միայն միջին,-- չի զանազաներ ասոնք բոլորը, եւ շատ դիւրաւ  կը շփոթէ, օրինակ, հայցականն ու տրականը. այսպէս՝  «քեզի կը սիրեմ՝ քեզ կը սիրեմ»-ի փոխարէն,  կամ «ինծի տեսաւ՝ զիս տեսաւ»-ի փոխարէն, ինչ որ շատ սովորական է: 

            Հիմա պատկերացուցէք, որ թրքերէնի մէջ տարբեր ձեւաւորում ունին բոլոր հոլովելի բառերը առանց դոյզն բացառութեան, եւ անոր հոլովներէն ոչ մէկը կը նոյնանանայ ուրիշով մը. թրքերէն խօսիլ կարելի չէ,-- թրքերէնը ինք թոյլ չի տար այդ,-- առանց անթերի զանազանելու  հոլովները:  Պատկերացնելի չէ թրքերէն խօսող մը, որ շփոթէ հոլով մը ուրիշով, ըսենք՝ սեռականը տրականով կամ տրականը  հայցականով եւ այլն:

            Եւ ահա թրքախօս հայը իր կարգին բացարձակապէս չէր շփոթեր զանոնք, այդ նոյն հայը, որ շատ դիւրաւ կը շփոթէ(ր)  իր մայրենի լեզուին հայցականն ու տրականը:  Չէր շփոթեր, որովհետեւ, ինչպէս ըսի, լեզուն ինք թոյլ չի տար այդ շփոթը: Թոթովախօս մանուկէն մինչեւ կիլիկեցի զառամեալ ծերունին շատ յստակ ու անշեղ պիտի ըսէր՝ աղաճը (ծառը՝ հայցական), աղաճա (ծառին՝ տրական)  կամ պենի (զիս՝ հայցական)  եւ պանա (ինծի՝ տրական),  տարբեր չէր կրնար ըլլալ, բոլորովին բացառուած էր:

            Իր այս յատկութիւներով՝ թրքերէնը արդէն կը մրցի հնդեւրոպական դժուար նկատուած լեզուներուն՝ լատիներէնի, յունարէնի, այլեւ գրաբարի հետ, սակայն անդին ունի տակաւին զանոնք լայնօրէն «գերազանցող» այլ յատկութիւններ, որոնցմէ չեմ կրնար չթուել գոնէ «ձայնաւորներու ներդաշնակութիւն» ըսուած  համատարած օրէնքը, որ արիւնաքամ կ’ընէ թրքերէնը  գրքունակ սորվիլ  փորձող  օտարականը եւ դժոխքի կը վերածէ անոր կեանքը:

            Չեմ  ուզեր ճապաղիլ, գոնէ շատ ճապաղիլ, սակայն  առ ի հետաքրքրութիւն կ’ուզեմ քանի մը տարրական օրինակներով նախաճաշակը տալ յիշեալ կանոնին, որ թրքերէն չգիտցողին համար բոլորովին օտարոտի երեւոյթ է եւ   որուն նմանն ու համարժէքը արեւմտեան ոչ մէկ լեզուի մէջ կը հանդիպինք:

            Ուշադրութի՛ւն.  յօդուածս շարադրած եմ այնպէս մը, որ սերտուած հարցերը կարելի ըլլայ  ըմբռնել առանց մէկ բառ իսկ թրքերէն գիտնալու: Ուրեմն ընթերցողը կրնայ  քաջաբար շարունակել իր ընթերցումը՝ առանց թրքագէտ ըլլալու ալ:

                                                                                 *    *   *

            Տեսնենք «ձայնաւորներու  ներդաշնակութեան»   օրէնքը  թեք հոլովի մը՝ «որոշեալ հայցական» կոչուածի  պարագային. 

                        աղաճ-աղաճ-ը(ծառ), սաղըր-սաղըր-ը(խուլ), տիլ-տիլի(լեզու), սու-սույու(ջուր)

                        պոյ-պոյ-ու(հասակ), կէօզ-կէօզ-իւ(աչք), սիւրիւ>սիւրիւյիւ(հօտ)

            Այստեղ թաւագրած ենք հայցականակերտ մասնիկները՝ ը, ի, ու, իւ՝ բոլորն ալ ձայնաւորներ: Արդ, ի՞նչ հիմամբ ընտրուած են այս մասնիկները. անոնք ընտրուած են հոլովուող բառին  վերջին ձայնաւորին թելադրանքով.  այսպէս՝  ա>ը,  ը>ը,  ի>ի, ու>ու, ո>ու,  էօ > իւ, իւ> իւ:  Ուրեմն բառավերջի ա ձայնաւորը կը թելադրէ ը հայցական մասնիկը, էօ  քմային ձայնաւորը կը թելադրէ իւ  քմային  հայցական  մասնիկը եւ այսպէս շարունակ:

            Այս թելադրանքները յատուկ են հոլովումին:

            Պարզ է. թրքերէն չես կրնար հաղորդակցիլ, եթէ այս ձայնաւորները ճիշդ չներդաշնակես, իսկ ներդաշնակել կը նշանակէ ամէն անգամ  գոյականին վերջին ձայնաւորին պահանջած հոլովական  ճիշդ մասնիկը  կցել անոր՝ ըստ վերը բերուած ցանկին:

             Ակնարկ մըն ալ նետենք բայական համակարգին վրայ:

            Թրքերէնի անորոշ դերբայները կ’ունենան երկու վերջաւորութիւն՝ մաք եւ մէք. օրինակ՝ 

                        --ալ-մաք (առնել),  քըզ-մաք (տաքնալ), օլ-մաք (ըլլալ), թութ-մաք (բռնել) 

                        --իջ-մէք (խմել), էթ-մէք (ընել), կէօր-մէք (տեսնել), տիւշ-մէք (իյնալ)

            Բայական այս երկու վերջաւորութիւնները նմանապէս թելադրուած են բայարմատի վերջին ձայնաւորէն: Այս հաշուով՝ ա, ը, օ, ու կը թելադրեն  ա(մաք), մինչ ի, է, էօ, իւ կը թելադրեն  է (մէք):  Ուրեմն տարբերութիւնը այնքան ճնշիչ չէ, որքան հայցկանի պարագային էր:

            Ներդաշնակութեան  օրէնքին ենթակայ են դիմաւոր բային բոլոր  վերջաւորութիւնները անխտիր. առ այս տեսնենք մէկ ժամանակ՝  անցեալ կատարեալը.

             --ալ-տըմ, քըզ-տըմ, օլ-տում, թութ-տում, իջ-տիմ, էթ-տիմ, կէօր-տիւմ, տիւշ-տիւմ:

            Ուրեմն՝ ա>տըմ, ը>տըմ, օ>տում, ու>տում, ի>տիմ, է>տիմ, էօ>տիւմ, իւ>տիւմ:

            Կացութիւնը շատ աւելի կը բարդանայ կրաւորական բայերու պարագային:

            Հայերէնը ունի մէկ միասնական  կրաւորական ածանց, որ միջածանց մըն է՝  ու(վ). օրինակ՝  առնել-առն-ու-իլ, խօսիլ-խօս-ու-իլ, խաղալ-խաղց-ու-իլ. որեւէ բացառութիւն չկայ: 

            Թրքերէնի կրաւաորականը նմանապէս միջածանց մըն է, որ ունի տասներկու տարբերակ, որոնք ենթակայ են ձայնաւոր-բաղաձայն   ներդաշնակութեան շատ բարդ  օրէնքի մը:

            Այսպէս՝ 

                        --ալ-մաք> ալ-ըն-մաք (առնուիլ) ... ալ> ըն -----ալ-մազ

                        --թութ-մաք> թութ-ուլ-մաք (բռնուիլ) ... ութ> ուլ-----թութ-մազ 

                  --սոր-մաք> սոր-ուլ-մաք (հարցուիլ) ... որ> ուլ -----սոր-մազ

                        --իջ-մէք> իջ-իլ-մէք (խմուիլ) ... իջ> իլ ----- իջ-մէզ

                        --կէօր-մէք> կէօր-իւն-մէք (տեսնուիլ) ... էօր> իւն -----կէօր-մէզ

                        --սիւր-մէք> սիւր-իւլ-մէք (քշուիլ) ... իւր> իւլ ----- սիւր-մէզ

                        --ղազան-մաք> ղազան-ըլ-մաք (շահուիլ) ... ան> ըլ ----- ղազան-մազ

                        --պուլ-մաք> պուլ-ուն-մաք (գտնուիլ) ... ուլ> ուն ----- պուլ-մազ 

                  --տոլ-մաք> տոլ-ուն-մաք (լեցուիլ) ... ոլ> ուն ----- տոլ-մազ

                  --քաչըր-մաք> քաչըր-ըլ-մաք (փախցուիլ) ... ըր> ըլ -----քաչըր-մազ

                  --պաշլա-մաք> պաշլա-ն-մաք (սկսուիլ) ... լա> ն ----- պաշլա-մազ (սախլա-ն-մաք)

                  --արա-մաք> արա-լ-մաք (փնտռուիլ) ... րա> լ ----- արա-մազ

         Իսկ երբ բայարմատը կը վերջանայ ձայնաւորով, կրաւորական ածանցը ն բաղաձայնն  է. օրինակ՝ պէքլէ-մէք>պէքլէ-ն-մէք, սախլա-մաք>սախլա-ն-մաք:

         Հետաքրքրականը այն է, որ թրքերէնը ազատօրէն կրաւորական կը կազմէ գրեթէ բոլոր չէզոք բայերով. օրինակներ՝ կիթմէք-կիտիլմէք (երթուիլ), օթուրմաք-օթուրուլմաք (նստուիլ),  օլմաք-օլունմաք (ըլլուիլ[2]), էնմէք-էնիլմէք (իջնուիլ), տուրմաք-տուրուլմաք (կենալ-ին կրաւորա-կանը) եւ այլն: 

            Ենթադրելի է, որ մեր աշխարհաբարի  չէզոքէն կազմուող կրաւորականները, որ մենք   «պատշաճութեան կրաւորական» կը կոչենք,  յառաջացած ըլլան թրքերէնի ազդեցութեամբ: 

            Աւարտենք ստացական յօդի մը  սերտողութեամբ, օրինակ՝ առաջին դէմքի եզակիով, որ հայերէնի մէջ մէկ ու մասնական «ս» բաղաձայնն է՝ 

                         հացս, ջուրս, հոգիս, սաւանս, քաղաքս եւ այլն 

            Թրքերէնի մէջ մեր մէկ հատիկ ս-ին կը համապատասխանէ  երկհնչիւն մասնիկ մը, որուն առաջինը փոփոխական ձայնաւոր    մըն է, իսկ այդ փոփոխութիւնը նմանապէս կախեալ է գոյականի վերջին ձայնաւորէն. օրինակ՝

                        պաշ-ըմ,  տիլ-իմ,   թոզ-ում,  կէօզ-իւմ,  ղուշ-ում          

            Ուրեմն՝ ա > ըմ,     ի > իմ,     ո > ում    էօ> իւմ,    ու > ում:

            Երբ գոյականը կը վերջանայ ձայնաւորով մը, ապա ստացական յօդը կը թօթափէ իր ձայնաւորը եւ կը մնայ  «մ» բաղաձայնը առանձինը.  օրինակ՝ 

                        պոհջա-պոհջա-մ, աւջը-աւջը-մ, քետի-քետի-մ,   ղուզու-ղուզու-մ, 

            Չենք շարունակեր, կրնայ տաղտկալի ըլլալ,− եթէ արդէն չէ,− անդին տակաւին շատ պարագաներ կան, որոնք քիչ մը աւելի կը բարդացնեն  թրքերէնի քերականութիւնը:

                                                                          *   *   *

            Եւ ահա մեր սերունդ(ներ)ը   այս բոլորը կ’իւրացնէր առանց դոյզն դժուարութեան՝ ականջալուր ըլլալով տան  մէջ, փողոցը, գործատեղիներու կամ որեւէ հանրային  վայրի մէջ կիրարկուող բանաւոր լեզուին: Կ’իւրացնէինք լսովի, առանց նուազագոյն գաղափարը ունենանլու տեսական քերականութեան դրոյթներուն:

            Եւ այս լեզուն փոխանցուած էր սերունդի մը կողմէ, որ իր կարգին զայն սորված էր լսովի, առանց թրքական դպրոց յաճախած ըլլալու, առանց տեսական քերականութեան մասին նուազագոյն գաղափար ունենալու: Սակայն մի՞թէ այս նոյն ձեւով ընդերկար՝ հազարամեակներ  չեն  փոխանցուած աշխարհի բոլոր լեզուները այն վաղեմի ժամանակ-ներուն, երբ  «գիր» ըսուածը գոյութիւն չունէր  պատմութեան ծանօթ որեւէ ձեւի մէջ:

                                                                                     *   *   *

            Գալով երրորդ լեզուին՝ բարբառին, ասոր իմացութիւնը պայմանաւորուած էր բարբառախօս երէցի մը ներկայութեամբ տուեալ ընտանիքին մէջ, որմէ անդին ամէն բան կը հեշտանար. մայրենի լեզուն եւ բարբառը զուգահեռ կ’իւրացուէին նորահաս սերունդին կողմէ:

            Լռելեայն կ’իմացուի անշուշտ,  որ եթէ այդպիսին չկար տան մէջ, ապա  դրացիին կամ բարեկամին ունեցածը  չէր կրնար օգտակար ըլլալ ուրիշին:  Միւս կողմէ՝ նոյն բարբառը չէր, անշուշտ,  որ կը տիրէր, այլ գոյութիւն ունէր բարբառներու ամբողջ փունջ մը:

            Անտեղի չէ   այստեղ թուել վերջին սխրանք մըն ալ, որ  կու գար աւելնալու պուրճ-համմուտցիի   լեզուական օժիտին վրայ,  որ առանց ատոր ալ արդէն օժտուած է  ճոխ դափնեպասակ մը. արեւելահայերէնի իմացութիւնն էր այդ: 

            Այո, արեւելահայերէնի:

             Մեր առաջին դասագիրքերը, որոնցմէ «Արագած»-ի շարքը, որ պատրաստած էին Օննիկ Սարգիսեանն ու  Սիմոն Սիմոնեանը, նախակրթարանի ամնենաուշը Գ. դասարանէն սկսեալ օժտւած էին արեւելահայերէն՝  շատ  ձեռնհասութեամբ ընտրուած  հատուածներով Ռաֆֆիի, Ղազարոս Աղայեանի, Գուրգէն մահարիի, Ստեփան Զօրեանի, Յովհ. Շիրազի եւ նմաններու գործերէն: Ոչ ոք արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի տարբերութեան կ’ակնարկէր, իսկ մեզի համար բոլորովին սովորական էր  մեր «գիտցած» հայերէնէն ինչ-որ տարբեր հնչող լեզուի  հանդիպիլ եւ... իւրացնել զայն: 

            Եւ մենք նախակրթարան կ’աւարտէինք՝ հեշտութեամբ կարդալով ու հասկնալով՝ Ռաֆֆիի «Կայծերը»-ը, «Խաչագողի յիշատակարան»-ը, Մահարիի «Մանկութիւն ու պատանեկութիւն»-ը, Զօրեանի «Պապ թագաւոր»-ը եւ այլն: 

                                                                           *   *   *   *

            Իսկ  ինչ կը վերաբերէր  արաբերէնին՝ երկրի պետական պաշտօնական լեզուին...

            Է՜հ,  ան մեծ  բացական էր հայերէնի, թրքերէնի եւ խայտաբղէտ բարբառներու  կազմած  իւրայատուկ խճանկարէն ու մեր կեանքէն եւս. ան ոչ մէկ բանի կը ծառայէր, ուստի ոչ մէկ դերակատաութիւն ունր մեր առօրեային մէջ:

             Օրական  մէկ դասապահ աւանդուող այդ լեզուն, մանաւանդ զայն աւանդողներու այն որակով ու բարեխղճութեամբ,  որ ունէին  այդ տարիներու պետական ուսուչիչները,  բոլորովին անզօր էր ինքզինք պարտադրելու: Իսկ դպրոցէն դուրս արաբերէն գոյութիւն չունէր ողջ Պուրճ-Համմուտի մէջ, քանի առհասարակ արաբ գոյութիւն չունէր. կար ընդամէնը երկու ընտանիք՝ ժամկոչինը եւ քաղաքապետարանի քարտուղարինը: 

            Ահա այս էր կացութիւնը մինչեւ 1950-ականները:

            Հայրենադարձը  մէկ կողմէն, որ պարպեց Պուրճ-Համմուտի տուներուն մէկ կարեւոր մասը, որ  գնուեցաւ  հարաւէն  քաղաք խուժող տեղացիներով, պաղեստինցի գաղթականներու գրոհը միւս կողմէն բոլորովին  փոխեցին Պուրճ-Համմուտի ազգագրական  դրուածքը, որ այնուհետեւ   արաբական դիմագիծ սկսաւ առնել, չհաշուած աւելի ուշ այնտեղ խուժած այլ օտար  հաւաքականութիւններ՝ քիւրտերը, սրիլանքացիներն ու  հնդիկները եւ շատ ուրիշնր իրենց խայտաբղէտ լեզուներով,  որոնց բոլորին ծանօթ էք: 

            Ասոնց զուգահեռ՝ կամաց-կամաց շիջեցան բարբառախօս երէցները, այլեւ  սկսաւ զօրաւոր պայքար մը թրքերէնի դէմ: Այս բոլորը պատճառ դարձան, որ ամփոփուինք մեր հայու ինքնութեան մէջ՝ երբեմն  դժուար պահպանելով զայն, եւ... արաբանանք՝ պետական վարժարաններ խուժող մեր նոր սերունդին         բերումով:

             armenag@yeghiayan                                                                                   

                                  

 

---

[1] Հակառակն է՝ անջատական (flexionel): Հնդերոպական լեզուները անջատական են. հայերէնը միակն է, որ կցականութեան բաւական բարձր աստիճան մը կը ցուցաբերէ՝ անջատողականութեան կողքին:

[2] Օշական շատ կը գործածէ այս կրաւորականը: