Արմենակ Եղիայեան ` Ճանչնանք մեր բառերը (2) -ՓՈՒՇՄԱՆ

Վերարտադրած եմ Արմենակ Եղիայեանին թիւ 2 «Ճանչնանք մեր բառերը» հրատարակութիւնը 

Ճանչնանք մեր բառերը (2)

1. Փուշման

Աւելի քան քսան տարի առաջ էր:

Աթոռիս վրայ ունէի երիտասարդ հիւանդ մը. մէկ կողմէ կը դարմանէի զինք, միւս կողմէ կը զրուցէինք.  շատ աւելի ես էի խօսողը, իսկ ինք երբեմն առիթ կըգտնէր կցկտուր բառեր արտասանելու, եբր յանկարծ ըսաւ.

−Փուշման եղայ...

Իսկոյն սաստեցի՝ ընթացք տալով բնազդական մաքրամոլութեան մը.

−Պէտք չէ փուշման ըսես... թրքերէն է...

Խօսակիցս անակնկալի եկաւ, յօնքերը պռստեց, շեշտակի նայեցաւ ու ապա՝

−Ինչպէ՞ս թրքերէն կ’ըլլայ,− հակադարձեց անզօր,− ամբողջ կեանքսփուշման ըսած եմ ու փուշման լսած եմ, եւ ոչ մէկը նկատողութիւն ըրած է. իսկհայերէնը ի՞նչ է:

−Զղջալ է. զղջացի-զղջացիր-զղջաց...

−Զա՜րմանալի, ասանկ բա՞ռ ունի եղեր հայերէնը...

*   *   *

Եթէ մանկութեանս, ուր ես ու շրջապատս ալ փուշման ըլլալ կ’ըսէինք,  ուրիշմը ինծի ընէր նման  դիտողութիւն մը, ապա ինքս ալ զարմացած պիտիհակադարձէի, թէ հապա ի՛նչ է հայերէնը, քանի պուրճհամմուտցին ուրիշ բառ չէրճանչնար:  

Մերը ամենահայախօս ընտանիքներէն  էր, որ այդ օրերուն կարելի ըլլարերեւակայել. չեմ յիշեր օր մ’օրանց  մէկ թրքերէն նախադասութիւն ուղղած ըլլալմօրս, մեծ մօրս ու մանաւանդ հօրս: Այս նոյն կացութեան մէջ մօտաւորապէս  գտնուած են չորս եղբայր-քոյրերս ալ,   սակայն հակառակ ասոր՝ ունէինքթրքերէն բառամթերքի մեր կայուն օժիտը, որ բոլորովին բնական ձեւով կըկիրարկէինք՝ առանց իսկապէս ծանօթ ըլլալու   անոր ծագումին:

Բաւական  ուշ է, որ կամաց-կամաց սկսանք բոլորովին «հայանալ»  եւ մերբարքերուն մէջ ի շարս այլոց մտաւ զղջալ-ը  եւս:

Իսկ փուշման ըլլալ-ը...

Իմ առաջին  թիրախներս այնուհետեւ եղան հէգ արեւելահայերը, երբ 1965-ինառաջին անգամ ոտք դրի Հայաստան, ուր  ազատօրէն եւ մեծով ու պզտիկով կըկիրարկէին  անոր քիչ մը նրբացած ձեւը՝ փոշմանել...

Մեծագոյն անակնկալը, սակայն, վերապահուած էր քիչ մը աւելի ուշժամանակներու, երբ «Արմատական»-ն ու «Նոր հայկազեան»-ը լոյս տեսան եւսկսան  կամաց-կամաց թափանցել մեր կեանքին մէջ. ես առաջիններէն եղայ  երկուքական օրինակ գնողը. կը մտածէի՝ մէկը անդրանիկ մանչիս,  միւսն ալ՝կրտսերին  համար, թէեւ աւելի ուշ հաշիւներս «խանգարուեցան», եւ այս անգամպէտք եղաւ չորսական օրինակ գնել:

Եւ այստեղ ալ զարմանքով տեսայ...  ինչե՜՜՜ր ու ինչե՜՜՜ր  տեսայ:

Ուրեմն,  ըստ Աճառեանի՝  բառս ունի պարսկական ծագում:

Կը  նշանակէ՝ զղջում, ստրջանք, ապաշաւ, աշխարանք: 

Սկզբնապէս ան հայերէն մուտք գործած է մեր առաջին մատենագիրներունհետ իսկ՝ փաշիման ձեւով. Աճառեան ասով կը թուէ տասնեակ մըմատենագրական  վկայութիւններ: Աւելի ուշ ան սկսած է արտասանուիլփոշիման՝ հէնց  փոխատու լեզուին՝ պարսկերէնի մէջ, եւ այնուհետեւ մերոնքսկսած են կիրարկել այս վերջինը, որով նմանապէս մէջբերուած են բազմաթիւօրինակներ, մինչ «Նոր հայկազեան»-ը  շատ աւելի ժուժկալ է օրինակներով:

Աւելի ուշ  բառս անցած է թրքերէնին փուշման արտասանութեամբ ուգրչութեամբ: Եւ պատահած է հետեւեալը.

--Արեւելահայը պահած է բառիս յարաբերաբար հարազատ ձեւը՝ փոշիման:

--Արեւմտահայը   ազդուելով թրքերէնէն որդեգրած է  փուշման:

Իսկ ի՞նչ է կացութիւնը  այսօր:

Թրքերէնը իր զանազան արտայայտութիւններով, այո, զգալիօրէն նահանջեցմեր լեզուական բարքերէն, սակայն զուգահեռաբար նահանջեց հայութիւնն ալ... Պուրճ Համմուտէն, ուր բոլորովին անհետացած չէ տակաւին թրքերէնը, եւբացառուած չէ մերթ ընդ մերթ հանդիպելու թէ՛ փուշման-ին, թէ՛ ուրիշ շատբառերու, որքան ալ  հետզհետէ  նուազին զանոնք արտասանողները: 

2. Սպանախ եւ... շոմին

Սպանախ-ը մէկն էր այն բառերէն, որ համատարած կը կիրարկուէր ՊուրճՀամուտի մէջ՝ բնորոշելու համար այնքան տարածուած բանջարեղէնը, որ այդնոյն անունը կը կրէր տեղացի խանութպաններու լեզուին մէջ եւս: Եւ ոչ ոք, բացարձակապէս ոչ ոք կ’անհանգստանար այդ անուանումով, մինչեւ որ... 

Հազիւ եօթ-ութ տարեկան մանուկ էի, երբ ընկերներու հետ կը խաղայիփողոցը, որ մեր բնական խաղավայրն էր, որովհետեւ տուներուն մէջ, որոնցգրեթէ բոլորն ալ օժտուած էին միայն  մէ՛կ սենեակով,− որ պարտէրպատսպարել միջին հաշուով 7-8 անդամ,−   պարզապէս տեղ չունէինք խաղալու:

Այդ պահուն էր, որ մեզմէ մէկը արտասանեց  մեզի համար այնքան բնականու առօրեայ սպանախ բառը: 

Ասոր վրայ՝ երիտասարդ մը, որ  կ’անցնէր մեր քովէն, փութաջան մօտեցաւ, ցուցամատը ուղղած մեզի, եւ խստիւ, դուք հասկցէք՝ սպառնալից,  ազդարարեց.

−Սպանախ-ը թրքերէն է, պէտք է ըսել հայերէն՝ շոմի՛ն:

Շոմին... ահա քեզի բառ մը, որ առաջին անգամ կը լսէի(նք)  ու անկէ ետքշուքիս պէս հետեւեցաւ ինծի ու կը շարունակէ հետեւիլ՝ ականջիս օղ դարձած: Իսկ Աճառեան կը հաստատէ, որ սպանախ ու շոմին հաւասարապէս... պարսկերէն են:

armenag@gmail.com                                            Արմենակ Եղիայեան