Արմենակ Եղիայեան ` Տասը խորհուրդ արդի հայ գրողին

Ոճաբանական

     Տասը խորհուրդ արդի հայ գրողին

1. Ձեր յօդուածը երկու համակարգչային էջէ աւելի թող չըլլայ. այլապէս  միշտ  պիտի վտանգուի անոր ընթերցումը:

2. Խուսափինք կրաւորական բայերէ՝ ի հաշիւ  չէզոք  եւ ներգործական բայերու:

Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

     --Պոլիսը գրաւուեցաւ Սուլթան Ֆաթիհի կողմէ:  

     Այլ ըսէ՛ք ու գրեցէ՛ք՝  

     --Սուլթան Ֆաթիհ գրաւեց Պոլիսը: 

     3.  Ենթական չկրկնենք էական բային հետ:

     Չըսենք ու չգրենք՝

     --Այս խնձորը համով խնձոր է:

     Այլ ըսենք ու գրենք՝

     --Այս խնձորը համով է:

     Կամ՝ 

     --Համով խնձոր է այս:

 

     4. Խուսափինք անորոշ դերբայէն՝ ի նպաստ բայանուններու:

     Մի՛ ըէսք ու գրէք՝

     --Նախագահ մը ընտրելը դժուարացաւ:

     Այլ ըսէ՛ք ու գրեցէ՛ք՝

     --Նախագահի մը ընտրութիւնը դժուարացաւ:

     Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

     --Կողմերը մօտ են  զինադադար կայացնելու(ն):

     Այլ ըսէ՛ք  ու գրեցէ՛ք՝

     --Կողմերը մօտ են զինադադարի (մը) կայացումին:

 

     5. Խուսափինք որոշիչ յօդով օժտելէ յատուկ անունները:

     Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

     --Գերմանիան կ’ուզէ, որ Ուքրանիան պարտուի:

         Փութինը եւ Էրտողանը համաձայնեցան: 

Այլ  ըսէք ու գրեցէք՝

     --Գերմանիա կ’ուզէր, որ Ուքրանիա պարտուի:

        Փութին եւ Էրտողան համաձայնեցան:

 

     6. Նախընտրել եզակին յոգնակիէն:

     Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

     --Ան տաբատներ գնեց շուկայէն:

     Այլ ըսէ՛ք ու գրեցէ՛ք՝

     --Ան տաբատ գնեց շուկայէն: 

     Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

     --Թորոսը, Մարկոսը եւ Կիրակոսը այցելութիւններ տուին:

     Այլ ըսէ՛ք ու գրեցէ:ք՝

     --Թորոսը, Մարկոսը եւ Կիրակոսը այցելութիւն տուին:

     Մի ըսէք ու գրէք՝

     --Օդանաւերը ժամերով թռիչքներ կատարեցն:

     Այլ ըսէք ու գրեցէ՛ք՝

     --Օդանաւերը ժամերով թռիչք կատարեցին:

     

     7. Հոն ուր կարելի է՝ նախընտրել ա յօդակապը  ե-էն:

     Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

-- այցեգին, այցեգիր, այցետոմս:

     Այլ ըսէ՛ք  գրեցէ՛ք՝ 

--այցագին, այցագիր, այցատոմս:

 

     8. Ել եւ ալ տարբերակներու պարագային միշտ  նախընտրել ել-ը՝

     --ելլել/ելլալ,           գտնել/գտնալ,

--մռնչել/մռնչալ,    վրնջել/վրնջալ:

 

        9. Չհոլովել ինքզինք(ս) դերանունը, որ հայցական է արդէն:

     Մի՛ ըսէք ու  գրէք՝

     --ինքզինքիս-ինքզինքէս-ինքզինքովս...

     Այլ ըսէ՛ք ու գրեցէք՝

     --ես իմ           - ես ինծի     -ես ինձմէ       -ես ինձմով

    --մենք մեզ     -մենք մեր   -մենք մեզի      -մենք մեզմէ  -մենք մեզմով

     --դուք ձեզ      -դուք ձեր    -դուք ձեզի     -դուք ձեզմէ         -դուք ձեզմով

 

     10. Որեւէ օտար յատուկ անունի մէջ,-- կը շեշտենք՝ մէ՛ջ,-- չգրել է եւ օ տառերը, այլ գրել մի՛միայն ե եւ ո. օրինակ՝ Տը Կոլ, Պոտլեր, Մարսել, Ռոպեր, Լեյեն, Նեմեսիս, Պրոմեթէ եւ այլն՝ յարգելով հանդերձ նման  անուններու պատմական ուղղագրութիւնը:

     Եւ Տէր  ընդ Ձեզ,  ընդ ամենեսեանդ:

     Շնորհաւոր Նոր տարի եւ Սուրբ ծնունդ:

     Երջանիկ տարիներ աշխարհին, Հայաստանին, բոլորին ու բոլորիս:

         armenag@gmail.com                                      Արմենակ Եղիայեան

 

 

       

 

Remembering Beirut on New Year Eve

Vahe H. Apelian

 

I have now celebrated more new year holidays in the United States than in Lebanon, where I was born and raised to adulthood. I say new year holidays and do not allude to Christmas, for in Lebanon it was truly a new year celebration, devoid of any religious implication. The Lebanese greeted each other as happy holidays. Especially the Francophone Christian Lebanese would use the French celebratory expression Bonne fête. Google translates it “Happy Holiday”.

The end of the year was a festive occasion in Lebanon for all, of whatever religious persuasion. Yes, I greet my friends “happy holidays”. Of course, I greet family members, relatives and friends I know who are Christians differently and wish them Merry Christmas. But not all my friends and colleagues adhere to the Christian religion.

The societal make up of Lebanon is sectarian. Maronite community, the leading Christen community is considered a Catholic community, consequently the Maronites observed Christmas on December 24/25. The overwhelming number of Armenians in Lebanon are Apostolic who, along with the Armenian Evangelicals observe Christmas on January 6/7. In fact, I believe I do justice by not using the word celebrate and  instead  use the verb observe Christmas as a joyful occasion, way after the commercialization of the new year was over. I am not sure now if we had Christmas eve celebration, unlike the New Year eve celebration that lasted until the wee hours of the following day. 

Much like in the United States, the weeks approaching the new year were busy weeks in Lebanon. The markets would be bustling with shoppers. Almost all the shops displayed the symbolic holiday tree. After all Lebanon is the land of the cedars. Almost all Christians, especially at home, had a nativity display under the tree, while the Muslims did not have,

The eve of December 31 is when the families got together. The gifts remained wrapped under the tree. It was usually my parents who hosted the evening in Hotel Lux, the inn that my father ran. The high point of the evening was the countdown, much like the end of the year countdown in New York. When the year ended on that 60^th second of the December 31 midnight, tradition dictated that we put the lights off and then put it on again to signal the end of the year and the beginning of the new year. It is then the family members greeted each other, shnorhavor dor dari- happy new year, and gifts were unwrapped.

There was one feature that probably is unique of Lebanon. The western border of Lebanon is coastal, as Lebanon is spread out along the Mediterranean coast. Its maritime border is 140 miles (225 Km) long and is peppered with sea ports, most of them being fishing ports, such as the beautiful port of Jbeil. The town is also known as Byblos. The major commercial ports are that of Beirut and Tripoli. At the mid night of December 31, all ships put on their sirens, heralding the new year, making the new year eve a truly festive occasion. The inn my father ran, in down town Beirut, was a few blocks from the Beirut Sea port. The impact of the full blast of the sirens coming from the ships would not only be heard, but also felt.

Regretfully my last New Year Eve in Lebanon, on December 31, 1975, was altogether different.  Lebanon was engulfed in a civil war. It is generally accepted that the civil war started, quoting Wikipedia: “ The beginning of the civil war is typically dated to April 13, 1975, when the Phalangists attacked a bus taking Palestinians to a refugee camp at Tall al-Zaʿtar,” It was a Sunday afternoon and I happened to be returning from Anjar where my parents had purchased one of the few remaining one room with an outhouse dwelling with a small orchard, the French had built to house the Mussa Danghtsis. The road passed close to the site of the incident. The Phalange militia were manning the traffic. There was congestion as traffic seemed to have come at a standstill. I asked a Phalange militiaman what happened? I never forgot his answer. He said the Kataeb – the phalange party - and the Palestinians had an “engagement”.  The rest is history that is still unfolding as I blog this blog.

By December 31, 1975, the course of our family had changed. The inn my father ran in the down town had become in the midst of a war zone.  All business in the down town Beirut were plundered. The carpet collection my father had accumulated over the years and would have them spread as winter set in, making the inn homely, were all looted along with everything else. Even the pipes were removed from the walls. Its huge safe was hurled from the sixth floor onto the street below. My brother having just finished his yearlong military service, had found refuge in the security of Kessab with my uncle’s family and grandfather. My maternal uncle and his family were left in West Beirut as an invisible boarder divided the city into Christian East Beirut and a Muslim West Beirut. In a matter of months, the society had fragmented and has not recovered.

I do not remember if the boats had their sirens on that New Year Eve. My parents and I were in Antelias in the apartment my parents had purchased, a walking distance from the Catholicosate. But that midnight, the sky over Lebanon was riddled with tracer bullets.  Guns thundered and overwhelmed everything else. The illuminating or the shining paths that tracer bullets left, riddled the sky. It went on and on, and on. It was a show of defiance. Christian East Beirut was asserting itself.  Six months later, on a fateful  late June afternoon, I left Beirut on a private yacht turned into a commercial boat. I saw my mother remaining on the shore waving a white handkerchief as the boat moved away and the beautiful Mount Lebanon came into full view. Then on July 9, 1976, I landed at the JFK Airport in NY as another immigrant.

Let me take the liberty and be reflective, as this year ends. It appears that, the best of societies that have come about over many generations, crumble in no time, if taken for granted and not cared for. Since December 31, 1975, at the end of every New Year, I remain with that reflection and the with the thundering guns and tracer bullets illuminating the sky over Beirut, if not over Lebanon.

Շնորհաւոր Նոր Տարի – Shnorhavor Nor Dari, Bonne fête, Happy Holidays, - كل عام وأنت بخي - kulu eam wa'ant bikhayr – every year and you are fine.  

Seated LtoR: Antranig Chalabian (uncle), Ghazar Charek, Hovhannes Apelian (father), Standing LtoR: Vahe H Apelian, Joseph Apelian (uncle)

 

 

Արմենակ Եղիայեան՝ Այսպէս ալ կարելի էր գրել (3,4) - ճաշակած, ըմպած

Կարելի էր այսպէս ալ գրել -3

         «Զարթօնք»,  9/12/23, «Թշնամին ի՞նչ գին պիտի պահանջէ»...

         

         ***Կարելի չէ, չուրախանալ

         ---Ստորակէտը աւելորդ ու սխալ է՝ «Կարելի չէ չուրախանալ»:

 

***Գերութեան դառն բաժակը ճաշակած

---Բաժակին համար կ’ըսենք ըմպած:

 

***Մետաղադրամին միւս կողմը...

---Մետաղադրամին կողմերը կը կոչուին՝

         --դիմերես՝ պատկերը կրող կողմը,

         --դարձերես՝  հակառակ կողմը:

 

*** Երկարաշունջ աշխատանք...

---Պէտք է ըլլայ՝ երկարաշունչ...

 

***44օրեայ

---Պէտք է ըլլայ՝ 44-օրեայ

Բաշդադտել առաջինին, որ հայեցի չէ, խառնափնթորութիւնը, եւ երկրորդին բարեկարգութիւնն ու յստակաութիւնը:

 

*** Իշխանութիւնները  իրենց իսկ հրապարակած յայտարարութեան մէջ... օգտագործած է կամ յօժարած է օգտագործել...

---Իշխանութիւնները՝ յոգնակի, կը պահանջէ յոգնակի բայ՝ օգտագործած են...յօժարած են:

 

***Արդեօ՞ք այս պարագային, Սիւնիքը պիտի ըլլայ, մեր վճարելիք գինը...: 

---Այս նախադասութիւնը ստորակէտի չի կարօտիր:

Իսկ եթէ անպայման պիտի կէտադրենք, ապա ստորակէտերու մէջ պիտի առնուի «այս պարագային» բառակապակցութիւնը. սա՛պէս՝

    «Արդեօ՞ք, այս պարագային, Սիւնիքը պիտի ըլլայ մեր վճարելիք գինը»...:

Սակայն կրկնենք,  ստորակէտի չի կարօտիր:

 

***Պիտի հատկացնէ...

---Կիրարկուած է երեք անգամ. պէտք է ըլլայ՝ յատկացնէ:

 

***Աւելորդ կշիռքը կը բարձրացնէ փոքրիկներու գերճնշումը (22/11/23):

---Գերճնշումի բարձրացումին մէջ կշիռքը դերակատարութիւն չունի. ծանրութիւնն է, որ կը բարձրացնէ գերճնշումը:

 

                                                                     *    *    *

«Զարթօնք»-ը կրնայ դիւրաւ յաղթահարել այս թերութիւնները: 

Կը սպասենք:

*****

Այսպէս ալ կարելի էր գրել (4)

«Հայրենիք»-ի անցած շաբթուան թիւին մէջ հանդիպեցայ աւագ սերունդի գրող Պօղոս Գուբելեանի մէկ յօդուածին  հետաքրքրական խորագիով մը՝  «Երազիս քրիստոսատիպ ացելուն»: Ահա քեզի առինքնող խորագիր մը. ամէն մարդու բախտը չէ, որ քրիստոսատիպ այցելու մը ունենայ: Եւ կարմիր մատիտը ձեռք առած՝ անցայ ընթերցանութեան:

Ընդգծումներս արգիլեցին լման ըմբոշխնել յօդուածը, որուն աւարտին հեղինակը կը յայտնէ, որ տասի չափ գիրքեր ունի հրատարակելի, սակայն «հիմա գիրք կարդացող չմնաց», − կը տրտնջայ:

Եթէ յանկարծ ան միտքը փոխէ ու հրատարակութեան տայ, ապա պիտի խնդրէի որ հայ լեզուին ու գրականութեան եւ... իր վարկին խնայէ սապիսիները.

--Պէտք է բան գործ թողած, գրելով զբաղիմ:

Ստորակէտը փոխարինել բութով, բառերն ալ տեղափոխել. այսպէս՝

«Պէտք է բան գործ թողած՝ զբաղիմ գրելով»:

 

--Չգլտորուելու համար մոռացութեան գիրկը:

Այսինքն՝ չգլտորելու համար. արեւմտահայերէնը գլտորուիլ-գլտորուելով չունի:

 

--Կը փորձեմ նորէն քունի մատչիլ...

Կաթողիկոսի աջին մատչիլ-ը գիտէինք, սակայն քունի մատչի՜՜՜լ...

Հայը «քունի կը մտնէ» հազարամեակներէ ի վեր. ահաւասիկ ի շարս այլոց՝

«Եւ անդրէն  ի քուն եմուտ եւ ետես երազ երկրորդ»,− կ’ըսէ Աստուածաշունչը եգիպտացիներու փարաւոնին համար (Ծն.,41/5): 

 

--Մինջ այդ...

   Մինչ այդ...

 

--Բազմաբեւեռ դէպքեր, կը տողանցեն:

Ենթական եւ բայը ստորակէտով չեն կրնար  տրոհուիլ, նոյնիսկ եթէ  «դէպքերը բազմաբեւեռ» ըլլան:

 

--Հիւանդները, քիչ մը այցի կու գան:

Նոյն անմիտ ու անկոչ ստորակէտը:

 

--Կեանքին կարգն ու սարգն էր այս:

Կարծեմ սարք է ըսել ուզուածը:

--Պատմեմ երազիս պարունակութիւնը...

Կարելի է պատմել գաւաթին, շիշին, ամանին, կաթսային, փարչին ու թիթեղին պարունակութիւնը, սակայն երազինը...  Երազը՝ պարզապէս կը պատմենք.

«Փարաւոնը իր երազը պատմեց Յովսէփին»:

 

--Յետ միջօրէ

Գրէ՝ յետմիջօրէ՝ կցուած իբրեւ մէկ բառ:

 

--Լէփթափիս ետին նստած կը պարապէի:

Ունինք բաւական յաջող գրկադիր-ը, ինչո՞ւ այս անմարսելի լէփթափ-ը:

 

--Օրուան հրատապ հարցերու մատչեցանք:

Երբ քիւրտը մածունը շատ գտնէ՝ քիթին-դունչին կը քսէ:

Մաչիլ-ին գիւտով հարբած է  Գուբելեան եւ շուարած է ո՛ւր պիտի... մատուցէ զայն:

Իսկ հարցերու յատկացեալը չենք կրնար առանց յօդի կիրարկել՝ «օրուան հարցերուն»:

 

--Առանց  Թուրքիոյ նեցուկին ու թրթումին, պիտի չհամարձակէր...:

Դրդում՝  երկու դդ-ով, ճիշդ դդում-ին պէս:

Ստորկաէտը աւելորդ ու մանաւանդ սխալ է: 

 

--Ուքրանիոյ ... Ուբդանեան...

Առաջինը ճիշդ է. երկրորդը՝ առաջին անգամն է, որ հայերէն այսպիսի այլանդակութիւն կը գրուի:

 

--[Յիսուս] նախընտրեց ախոռի մէջ ծնիլ...

Ամէն մարդ, Աբիսողոմ աղան ալ, գիտէ, թէ Յիսուս ո՛ւր ծնաւ:

Մարդ Աստուծոյ, մեղմասացութիւն (euphémisme) ըսուածը կայ, որ միշտ յարգուած է հայերէնի մէջ. այս պատճառով ալ «ախոռի մէջ» չենք ըսեր Քրիստոսին  կամ մօրը՝ Մարիամին  ակնարկելով, այլ մսուրի, գոմի, գոմի մը մսուրին  եւ նման բաներ:

--Թագավորական...           ըսէ՝ Թագաւորական...

--Պատարագի ատէն...       ըսէ՝ Պատարագի ատեն...

--Այս ինչ հակասութիւն է զոր հաւատացեալներու խոշոր մէկ տոկոսը կը գայթակղեցնէ:

Զոր-ը սխալ է, կոտոշաւոր տեսակէն. պէտք է ըլլայ որ՝ ուղղական հոլով. սա ենթական է կը գայթակղեցնէ  բային:

--Մի՛ այպանէր...      ըսէ՝   Մի՛ այպաներ...

armenag@gmail.com                                       Արմենակ Եղիայեան

 

 

 

Արփիար Արփիարեան՝ Սպանուածներէն մէկը – 2/2

Վահէ Յ Աբէլեան

Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առթիւ լոյս տեսած՝ «Մարդը ընդէմ մարդուն – մահափորձեր եւ սպանութիւններ հայկական օրինակով ( 1890v-1908)», գիրքին մէջ նշուած մահափորձերը ընդհանրապէս եղած են Օսմանեան Կայսրութեան մէջ։ Ոմանք յաջողած են սպանել ենթական, ոմանք ոչ։ Գիրքը լոյս սեած է Գահիրէ, 2018-ին;  Գիրքը խմբագրող Հայկ Աւագեանը կը գրէ որ իր պատրաստած hաւաքածոն «ունի միակ ելակէտ մը, գլխաւոր դրդապատճառ մը` որ պայմանաւորեալ է Արփիար Արփիարեանի սպանութեամբ,» որ տեղի ունեցած էր 110 տարի առաջ, Գահիրէին մէջ։

 Կարգ մը մահափորձերը սակայն եղած են այլ երկիրներու մէջ ալ։ Թուեմ գիրքին մէջ նշուած վարյրերը ուր եղած են 1890-1908 տարիներուն մահափորձերը՝ Կ. Պոլիս, վան, Կարին/էրզրում, Շապիտ Գարահիսար, Բաղէշ, Մարզուան, Սամսոն, Շատախ, Մուշ, Պարսկաստան, Խոյ, Պաթում, Զմիւռնիա, Մոսկուա, Վասպուրական, Սալմաստ, Օտեսա, Պոսթոն, Սասուն, Զուիցերիա, Լոնտոն,  Խնուս, Ռումանիա, Շիրակ, Հիւսիսային Կովկաս, Ախլաթ, Ջրաբերդ, Պուրկազ, Թիֆլիս, Շուշի, Արմավիր, Նիւ եորք, Ռուսչուք, Գահիրէ, Աղթամար, Կարս, Սօչիշ Բուլանըխ գաւառիշ Կոփ գիւղ, Կամուրճ Գիւղ , Սալնոյ-Ձոր , Շամիր։

Այդ մահափորձերը՝ կրնանք ըսել եղբայրասպանութիւններ էին որ չէին խնայած հայ կղերն իսկ։ Նշուած պատճառները են՝ մատնիչ, դաւաճան, վաշխառու, եւ մեծահարուստ։ Հետաքրքրական այն է որ յաճախ սպանութիւն ընող կազմակերպութիւնը յայտարարած է իր պատասխանատուոթիւնը եւ սպանութեան պաճտռը։ Այն տպաւորութեան տակ մնացի որ Օսմանեան պետութիւնը հետաքրքրուած չէ եղած այդ սպանութիւններով։ Վերջին հաշուով Թուրքի մը սպանութիւնը չէր որ կատարուած էր, այլ էրմէնի միլէթին այս կամ այդ կաազմակերպութիւնէն Հայ կեավուր մը, ուրիշ հայ կեավուր մը սպանած էր։ Բայց Օտմանեան պէտրութիւն ստանցնած էր քննարկել պատրիարքներ՝ Խորէն Արք. Աշըքեանին եւ  Մարաքիա Արք. Օրմանեան-ին եղած մահափորձերը։ Վերջին հաշուով անոնք Օսմանեան Կայսրութեան մէջ բարձաստիճան պաշտօնեաներ էին։ Սպասելի է որ Օսմանեան Կայսրութիւնէն դուրս եղած սպանութիւնները երկրին կառաւարութիւնները անտես ձգած չըլլան։ ինչպէ էր պարագան Նիւ Իոքի մէջ մեծահարուստ Հայ գորգավաճառին սպանութեանը որուն քննարկումը ստանցած էր նահանգը։ Այդ սպանութիւններուն դէմ գրած էր Արփիար Արփիարեանը։

Բնականաբար կուսակցութիւններուն ըրած վերագրումները անհիմն չեն եղած։ Անկասկած որ մատինչներ եղած են։ Ինչպէս եղաւ պարագան Հնչակեան կուսակցութեան որուն հետեւանքը եղաւ կուսակցութեան քսան անդամներուն մահուան դատապարտութիւնը որոնք հրապարակի վրայ կախուեցան։ Այդ մատնութիւնը պատճառ դարձաւ որ կուսակցութիւնը գրեթէ կազմալուծուի։ (տես ներքեւը տեղադրուած նօթերը)։

Տարուած իրենց վրայ բեռնաւորուած նիւթական պահանջքներով՝ օրինակի համար աջակցիլ Սասունի ապստամբներուն եւ աւելին՝ Թրքահայութիւնը խնայել ընթացիկ կեղեքումներէն, կուսակցութիւնները դիմած եղած են սպանութեան սբառնալիքին գոյացնելու համար անհրաժեշտ գումար եւ պատաճած է որ գործադրած են իրենց սպառնալիքը ինչպէս կը վկայէ  New York Times-ը առաջին էջին վրայի լուրը։ 

Ամէնայն հաւանութեամբ Օսմանեակ Կայսրութիւնը լրտեսներ ունեցած է բոլոր հայ կազմակերպութիւններէն ներս, ըլլայ քաղաքական, կրթական,  եւ կրօնական։ Բայց միջամուխ եղած է երբ հարկը տեսած է։  Ինչպէս էր Հնչակեան կուսակցութեան պարագային։  Սակայն Պանք Օթօմանի պարագային, Օսմանեան պետութիւնը ոչ թէ միայն տեղեակ եղած էր դրամատունը գրաւելու ծրագրին, այլ նաեւ դիւրացուցած է պանք Օթօմանին գրաւումը։ Չմոռնանք որ դրամատունը Օսմանեան էր միայն անունով, բայց ամբողջութեամբ կը պատկանէր եւրոպական պետութիւններուն եւ վէրջ տուած էր Հայ ամիրաներուն որոնք շուրջ երկու դար ֆինանսաւորեցին Օսմանեան պետութիւնը, մատակարարեցին Օսմանեան բանակը, ճոխացուցին Օսմանեան ճարտարուեսը։  կը կցեմ Google-ի թարգմանութիւնը։ 

«Կեսօրին հայերի մի խումբ, որոնց մեծ մասը Ռուսաստանից, զենքով և դինամիտով մտել է Օսմանյան բանկ, գերի վերցրել աշխատակիցներին և բարիկադավորվել շենքում՝ այն սպառնալիքով, որ եթե դեսպանները անմիջապես գրավ չտան սուլթանից։ որոշակի բարեփոխումների դեպքում դինամիտով կպայթեցնեին բանկը։ Պատմության այս հատվածն ավարտելու համար շուտով զինվորները շրջապատեցին բանկը, և առևանգողների հետ բանակցություններ սկսվեցին, որոնք երեկոյան հանգեցրին նրան, որ նրանց թույլ տվեցին լքել բանկը, բարձրանալ գլխավոր մենեջերի զբոսանավը և անխռով հեռանալ երկրից:

Ո՞վ է ստեղծել այս դավադրությունը, ես չգիտեմ, բայց միանշանակ է, որ թուրքական կառավարությունն այդ ամենի մասին գիտեր շատ օր առաջ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բանկը պետք է մուտքագրվեր։ իսկ ոստիկանության նախարարը մանրամասն քայլեր էր ձեռնարկել ոչ թե այդ մարդկանց ձերբակալելու կամ բանկի վրա հարձակումը կանխելու, այլ դրան նպաստելու և քաղաքի հայ բնակչության ջարդի առիթ դարձնելու համար։ Սա պետք է դառնար տարվա բոլոր կոտորածների պսակը, որը արժանի էր մայրաքաղաքին և սուլթանի նստավայրին, վերջնական հակասություն քրիստոնեական աշխարհին: Բանկի վրա հարձակումից ոչ շատ րոպե անց թուրքերի խմբերը, որոնք կազմակերպվել էին Ստամբուլում և Գալաթայում ոստիկանության նախարարի կողմից, սկսեցին սպանել յուրաքանչյուր հայի, որին կարող էին գտնել՝ պաշտպանված մեծ թվով զորքերի կողմից, որոնք որոշ դեպքերում. մասնակցել է սպանդին։» Աղբիւրը ՝ Fifty years in constantinople and recollections of robert college by george washburn, D.D., LL.D. 1900, pages 245, 246.

Արփիար Արփիարեանը հայ ազատագրութեան րահվիրաներէն էր, ինչպէս նաեւ անոր զոհերէն մին։ Աւելի քան վեց հարիւր տարի, կիլիկեան Թագաւորութեան անկկումէն ետք 1375-ին, մինչեւ 1991-ը, զանց առնելով առաջին հանրապետութեան երկու եւ քանի ամիսները, ուրոյն պետականութեան մշակոյթին անյաղորդ մնացած Հայ ժողովուրդին ազգայնական զարթօնքին՝ թերեւս ալ անխուսաբելի բաներ էին պատահածները։ Թերեւս ալ անոնց անդրադարձերը տակաւին կը շարունակուին։ 

Note

The Naiveté and Betrayal of an Armenian Nationalist:

http://vhapelian.blogspot.com/2023/01/the-naivete-and-betrayal-of-armenian.html

Արփիար Արփիարեան՝ Սպանուածներէն մէկը - 1/2 -

Վահէ Յ Աբէլեան

Անկասկած որ Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր Ժամուց» գիրքը դիմացած է ժամանակի փորձութեան եւ դարձած է դասական գիրք մը։ Ահաւասիկ գիրքին հրատարակութիւնէն շուրջ 120 տարիներ ետք կը շարունակենք ակնարկել անոր։ 

«Կարմիր Ժամուց» գիրքին առընչութեամբ՝ պլակիս եղած նկատողութիւններէն կը մէջբերեմ հետեալը՝ « Հ. Ղ. Ալիշանի պաշտօնավարութեան վերջին շրջանի հունցքէն էր ան։ Եւրոպական ազատութեան մէջ, Մխիթար եւ Մխիթարեանները մոխիրներուն տակէն դուրս հանեցին ազգին ազատատենջութեան գաղափարը, որը շնորհիւ Արփիարեաններու ի վերջոյ հասցուց մեզ անկախութեան։ Հ Մ Ճանաշեան այսպէս կը գնահատէ զինք «իր նկարագրին մեծագոյն թերութիւնն էր անհաստատութիւնը եւ ոստումները ձեռնարկէ ձեռնարկ, գաղափարէ գաղափար շարժելով, սակայն միշտ ազգանուէր եւ մղուած ազգասիրութեան ձկտումներէն։» Նկատողութիւն ըրած էր Harry Mardirossian-ը։

Ճիշդ այդպէս ալ պատկերցուցած եմ Արփիար Արփիարեանը։ Եթէ հարց տաք թէ ինչպէ՞ս է որ այդպէս պատկերացուցած եմ զինք, պատասխանս պիտի ըլլայ հետեալը՝ պրզապէս զինքը սպանել ուզող կազմակերպութիւններէն դատելով։ Ներքեւ նշուած տեղեկութիւնները կը պարտիմ ՝ «ՄԱՐԴԸ ԸՆԴԷՄ ՄԱՐԴՈՒ – ՄԱՀՓՈՐՁԵՐ ԵՒ ՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՕՐԻՆԱԿՈՎ (1890-1908)», գիրքին որ պատրաստած է Հայկ Աւագեան, Գահիրէ, 2018-ին։ Գիրքին pdf տարբերկակը, ընկեր մը յղեց ինծի։ Գիրքը լոյս տեսած է Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առիթով։ 

Արփիար Արփիարեանին սպանութեան առաջին ձախող փորձը կատարուած էր 25 Դեկտեմբեր 1895 / 6 Յունուար 1896, կ. Պոլիս։ Կազմակերպողը եղած էր Հ.Յ. Դաշնակցութեան Կ. Պօլսոյ Կեդրոնական Կօմիտէն։  Դրօշակ, 15 Նոյեմբեր 1899, էջ 28-29, հետեւալը ըսուած է «որոշեցինք անյապաղ իգործ դնել 13 Նոյեմբեր պաշտօնագրին սպառնալիքը - (որ ուղղուած եղած էր մամուլին).-  պատժի ենթարկելով Ա. Արփիարեանի, եւ վճռին գործադրութիւնը յանձնեց ՍԵՒ-ՍԱՐ ենթակօմիտէի ահաբեկիչներուն։» (էջ 52) Վիրաւորուած է եւ տունը մնացածէր  շրջան մը դարմանումի համար։

Երկրորդ ձախող մահափորձը տեղի ունեցած էր 22 Փետրուար 1903-ին, Վենետիկի մէջ։ Այս անգամ մահափորձը կազմակերպող եղած էր Վերակազմեալ Հնչակեանններու Վահէ Արզուեան խմբակը. Արփիարեանը ըսած է՝ «Տակաւին երբ տուն կ՚երթայի, հրացանի հարուածի մը ձայնը լսեցի հատ մըն ալ ետեւէն. չորս կոմս նայեցայ, ոչ ոք չկար։ Քիչ մը առաջ գացի, զգայ որ վիզէս քրտինք կը վազէ։ Քրտինքս սրբեցի, եւ փորձեցի, եւ փողոցի լամբին տակ թաշկինակիս նայեցայ, ու տեսայ որ արիւն է եղեր...խեղճ մոլորածի մը քաջագործութիւնը....։» (էջ 84)։

Արփիար Արփիարեանին երրորդ եւ յաջողած մահափորձը՝ սպանութիւնը, տեղի ունեցաւ 12 Փետրուար 1908-ին, Գահիրէի մէջ։ Սպաննողը եղած էր Պետրոս Հիւսէնեան անունով մէկը իսկ կազմակերպողը եղած էր նոյն Վերակազմեալ Հնչակեաններու Վահէ Արզուեանի խմբակը։ Սպանութեան անդրարձած էր Վահան Թէքէեանը ըսելով՝«Պէտք ունինք ամփոփուելու, պէտք ունինք քիչ մըն լռութեան մէջ ողբալու պատշտելի բարեկամին ու հոյակապ մատենագրին կորուստը, որպէսզի ալ կամաց կամաց վարժուինք այդ անըմբեռնելի գաղաբարին եւ ինքզինքնիս ազատելու անոր հետապնդումէն, մտածենք ընելիքնիս, մտածենք հանրութեան հօտին համար որուն ամենէն յատկապէս հովիւն ու առաջնորդ էր որ այս ճամբուն վրայ ինկաւ։» (էջ 151)։

Կ՚ըսուի որ Արփիար Արփիարեանին վերջին խօսքը եղած է ՝ «ես հայ եմ»։ կը պատկերացնեմ որ չէ կրցած հետեւականօրէն մաս կազմել որեւէ կազմակերպութեան կամ գաղափարախօոսութեան մը հետ, այնպէս ինչպէս ըսած է Հ Մ Ճանաշեանը՝ « իր նկարագրին մեծագոյն թերութիւնն էր անհաստատութիւնը եւ ոստումները ձեռնարկէ ձեռնարկ , գաղափարէ գաղափար շարժելով, սակայն միշտ ազգանուէր եւ մղուած ազգասիրութեան ձկտումներէն։»  

Բայց ինչո՞ւ սպաննել։ Պարզապէս քանի որ 1890-1910 տարիներուն մահափորձը եղած կը թուի ընդհանրացած մշակոյթ մը՝ զարթօնքի մը ընկալումներով տարուած հայ քաղաքական խաւին կողմէ որ հիմնած էր հայ քաղաքական կուսակցութիւնները եւ մաս կազմած անոր երբ Հայութիւնը դարեր ի վեր քաղաքական փորձառութիւն չէր ունեցած։ Իսկ այժմ իւրաքանչիւրը կը պաշտպանէր իր թէզը դիմելով ծայրագոյն իսկ միջոցներուն։ Այդ երկու տասնամեակներուն սպանուածներուն թիւը ահռելի եղած ըլլալու է։ Գիրքը կը թուէ շուրջ հարիւր հոգի սպանուած։ Մարդիկ սպանուած են իրենց ենթադրեալ ըրածներուն համար որպէս դաւավաճան, մատնիչ կամ վաշխառու։ Ինչպէս նաեւ սպանուած են չըրածներուն համար որպէս անտարբեր ազգայնական զարթօնքի այդ շրջանին քաղաքական կազմակերպութիւններուն հանդէպ, զլանալով անոնց իրենցմէ ակնկալուած նիւթական աջակցութիւնը Թրքահայ ժողովուրդին ազատագրութեան պայքարին համար։

 Այդ շրջանին, ըմդճամրապէս Հնչակեան, Վերակազմեալ Հնչակեան, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն կուսակցութիւններն են որոնք կատարած են մահափորձերը, ընդհանրապէս յաջողութեամբ։ Սպանուած են նաեւ նոյն կուսակցութեան մէջ ներքին պառակտումներուն հետեւանքով՝ աջակցելով մէկ կողմին բայց ոչ միւսին, ինչպէս եղած կը թուի Հնչակեան կուսակցութեան պարագային։ 

Արփիար Արփիարեանի պարագային՝ այդ երկուքն ալ դեր ունեցան՝ մինչ կուսակցականը եւ ներ կուսակցականը։

1890-1910 հայը հայուն սպանութիւնները եղած են ընդհանրապէս Օսմանեան Կայսրութեան մէջ բայց նաեւ այլ երկիրներու մէջ ալ։ Որոնցմէ ոմանց դէմ արտայայտուած էր Արփիար Արփիարեանը, ապա նոյն ճակատագրին ենթարկուեցաւ։

Այդ ալ յաջորդին։