Attached is my abridged translation of Tatul Hakobyan’s article in ANI Armenian Research Center about designating April 24 as the Armenian Genocide Memorial Day. The original is embedded. Vahe H Apelian
“The Armenian Genocide Memorial Day is celebrated on April 24, because on that day in 1915, the Armenian intellectuals were sent to their death from Haydarpasha railway station in Istanbul. The extermination of the Armenian people in Western Armenia thus had begun, amd continued for several years.
In the first years of Sovietization of Armenia and up to 1965, April 24 was commemorated in churches but not officially or in wider public circles. The genocide victims were thus remembered only within families with relatives and friends.
The satirist Yervand Odian was the first to propose in daily "Zhamanak" (Ժամանակ) in Istanbul to designate a special day for commemorating the victims of 1915 genocide The writer and the inspector of Vagharshapat schools, Vrtanes Papazian, wrote a letter to the Catholicos of All Armenians, Kevork V, proposing to declare April 24 as Martyrs' Day in memory of the Armenian intellectuals who during the night of April 23-24, 1915, were arrested in Istanbul and from Haydarpasha station were sent to their deaths in Ayash, Changhir and other slaughterhouses
A few days later, the Council - according to some souces also an ecclesiastical decree by the Catholicos - ruled to designate April 24 as a day of remembrance for the victims of the Meds Yeghern (the Great Grime) and to offer requiem services in all churches on that day.
Until the final victory of the Kemalists and the establishment of the Republic of Turkey in 1923, Armenians commemorated April 24 in Istanbul as well. The April 1922 editions of the "Soviet Armenia" (“Խորհրդային Հայաստան”), the official newspaper published in Yerevan, did not refer to the Meds Yeghern, while the Armenian newspapers of Istanbul allocated ample space.
The ARF's daily newspaper "Djagadamard – Ճակատաշարտ - Battle" in Istanbul, informed its readers that "according to the Catholicos’ directive, the coming Monday, April 24, has been declared a national holiday in memory of our innumerable martyrs. On the same day holy mass will be offered in all churches of Armenia and a requiem service will be held.According to Catholicos’s order, we instruct to close all the national schools on the same day, and to offer the holy liturgy in the churches and perform a memorial service in memory of the martyrs," wrote "Battle".
In the next issue, on April 25, "Battle" reported: "Yesterday afternoon, a countless crowd gathered at the Sishli National Cemetery to honor the memory of April 24 victims. Amatuni spoke on behalf of Dashnaktsutyun, Sedrak Karian spoke on behalf of Henchakians. Vahan Tekeyan spoke on behalf of the House of Armenian Art. He said we have come to pay homage to our great dead. Misak Manushyan spoke on behalf of the Armenian youth. "Half of the entire nation has become the undertaker of the other half. Dead, dead, dead: 7 years ago, 13 years ago, 27 years ago.”.
The survivors of the Armenian Genocide, who found refuge in Soviet Armenia, could not speak out about the tragedy that befell upon them, because friendly relations had been established between Turkey and the Soviet Union. The pain and collective memories of Armenians were enclosed and "locked" inside individual families.
April 24 started to be celebrated in Soviet Armenia only in 1965. Two years later, the memorial to the victims and survivors of the Armenian Genocide was built on the top of Tsitsernakaberd. Yakov Zarobyan, the leader of Soviet Armenia at that time, played an important role in obtaining the permission from Moscow.
During the leadership years of another leader of Soviet Armenia, Karen Demirchyan, the April 24 "Minute of Silence" was introduced.
During the leadership of Levon Ter-Petrosyan, the first president of Armenia, a museum was built on the top of Tsitsernakaberd, which was later named a museum-institute. The museum was opened on April 24, 1995, at the 80th anniversary of the Armenian Genocide.
Tatul Hakobyan
Բնագիրը՝
Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը Ապրիլ 24-ին է նշվում, քանի որ 1915-ի այդ օրը Պոլսի հայ մտավորականությանը Հայդարփաշա երկաթուղային կայարանից ուղարկեցին մահվան ճամփորդության: Հենց այդպես սկսվեց Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի տեղահանման և բնաջնջման ծրագիրը, որը շարունակվեց մի քանի տարի:
Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին եկեղեցիներում հիշատակվում էր Ապրիլ 24-ը, իսկ հետագայում` մինչև 1965թ. զարթոնքը, 1915 թվականը պաշտոնապես կամ հասարակական լայն շրջանակներում չէր նշվում: Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը որպես հարազատների ու մերձավորների հիշատակի օր հիշվում էր ընտանիքների ներսում միայն:
Առաջինը երգիծաբան Երվանդ Օտյանն է Պոլսի “Ժամանակ” օրաթերթում առաջարկել 1915-ի անմեղ զոհերի համար հիշատակի հատուկ օր ընդունել և ոգեկոչել այդ օրը: Իսկ գրող, Վաղարշապատի դպրոցների տեսուչ Վրթանես Փափազյանը նամակով դիմել է Գևորգ Ե Ամենայն հայոց կաթողիկոսին` առաջարկելով ապրիլի 24-ը հայտարարել Նահատակների օր ի հիշատակ հայ մտավորականների, ովքեր 1915 թ. ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը ձերբակալվեցին Պոլսում և Հայդարփաշա կայարանից տարվեցին դեպի Այաշ, Չանղըրը և մյուս սպանդանոցներ:
Մի քանի օր անց կաթողիկոսի դիվանը շրջաբերականով (ըստ այլ տեղեկությունների` նաև կաթողիկոսական կոնդակով) հրահանգել է Ապրիլ 24-ն ընդունել որպես Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օր և բոլոր եկեղեցիներում այդ օրը մատուցել հոգեհանգստյան պատարագ:
Մինչև քեմալականների վերջնական հաղթանակը և Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումը 1923-ին, հայությունը Ապրիլ 24-ը նշվել է նաև Պոլսում: Այսպես, եթե Երևանում լույս տեսնող “Խորհրդային Հայաստան” պաշտոնաթերթի 1922 թվականի ապրիլյան համարներում անդրադարձ չկա Մեծ եղեռնին, ապա Պոլսի հայկական թերթերը բավական տեղ են հատկացրել:
ՀՅԴ Պոլսի “Ճակատամարտը” օրաթերթը ընթերցողներին տեղեկացրեց, որ “համաձայն Հայրապետական կարգադրության, առաջիկա երկուշաբթի օրը` ապրիլ 24-ը, Ազգային տոն է հռչակվել ի հիշատակ մեր բյուրավոր նահատակների, նույն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պիտի մատուցվի Պատարագ և կատարվի հոգեհանգիստ”: “Ըստ այս Հայրապետական հրամանի, հանձնարարում ենք նույն օրը փակել թաղի բոլոր ազգային վարժարանները և եկեղեցիներում մատուցել Սուրբ Պատարագ և կատարել հոգեհանգստյան պաշտոն ի հիշատակ նահատակների”,- գրեց “Ճակատամարտը”:
Ապրիլի 25-ի համարում “Ճակատամարտը” շարունակեց. “Երեկ կեսօրին անհամար բազմություն էր հավաքվել Շիշլիի ազգային գերեզմանատանը` հարգելու հիշատակը Ապրիլ 24 զոհերի: Դաշնակցության կողմից խոսեց Ամատունին, հնչակյանների կողմից` Սեդրակ Քառյանը: Հայ Արվեստի Տան անունից խոսեց Վահան Թեքեյանը: Նա ասաց, որ եկել ենք խոնարհվելու մեր մեծ մեռելների հիշատակին: Հայ երիտասարդության անունից խոսք ասաց Միսաք Մանուշյանը. “Ամբողջ ժողովրդի կեսը դարձել է հուղարկավորը մյուս կեսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ”:
Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածները, ովքեր ապաստան գտան Խորհրդային Հայաստանում, չէին կարող բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգությունը, քանի որ Թուրքիայի և Խորհրդային Միության միջև հաստատվել էին բարեկամական հարաբերություններ: Հայության ընդհանուր ցավը և հավաքական հիշողությունները պարփակվել ու “կողպվել էին” առանձին ընտանիքների ներսում:
Ապրիլ 24-ը Խորհրդային Հայաստանում սկսեց նշվել միայն 1965-ից: Երկու տարի անց Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի և վերապրածների հուշահամալիրը: Այդ կառույցի թույլատվությունը Մոսկվայից ստանալու հարցում կարևոր դեր կատարեց այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Յակով Զարոբյանը:
Խորհրդային Հայաստանի մեկ այլ առաջնորդի՝ Կարեն Դեմիրճյանի ղեկավարման տարիներին, մտցվեց Ապրիլ 24-յան “Լռության րոպեն”:
Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարման տարիներին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց թանգարան, որը հետագայում անվանվեց թանգարան-ինստիտուտ: Թանգարանը բացվեց 1995-ի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության 80-րդ տարելիցի օրը:
Թաթուլ Հակոբյան
No comments:
Post a Comment