Introduction
This blog is my abridged translation of Dr. Armenag Yeghiayan’s last Sunday weekly mailing as an addendum to his sequel tilted “Language Beehive: Bourj Hamoud” (Լեզուական Փեթակ՝Պուրճ Համուտ). It is number 32. He had mailed it yesterday on Sunday September 3, 2023. He has been mailing such articles, along with his Wednesday weekly mailings that tend to be criterial of the quality and correctness of the Armenian language, the pundits be they editors, columnists, use. Along with the critic, he has a weekly Armenian language test. He has been doing both with an astonishing regularity for several years.
I noted earlier that he has titled his last Sunday mailing as “Addendum – Մնացորդած). It will be my seventh, and probably the last translation from his “Language Beehive: Bourj Hamoud” sequel. Subsequently he had another where he expanded on the Turkish language. The latter sequel constituted 20, if not more, weekly mailings. I did not translate any of the segments he mailed weekly from that sequel. It is linguistic and it did not lend itself for translation. However, the sequel made more than ever evident that Dr. Armenag Yeghiayan is a master linguist not only of the Armenian but also of the Turkish language, although he is a dentist by profession and was my math teacher during my last year in Sourp Nshan Armenian school, in 1962 when he was studying dentistry in the French St. Joseph University in Lebanon.
His last mailing is about agglutination and he may expand on that aspect of the Armenian and Turkish languages further, but I will not attempt to translate.
What are agglutinative languages?
“Agglutinative languages form words through the combination of smaller morphemes to express compound ideas. Each of these morphemes generally has one meaning or function and retains its original form and meaning during the combination process.” (Wikipedia)
In Armenian such languages are called Gtsagan (կցական). The word is derived from the verb “Gtsel – Կցել», which means: “To join, to joint, to attach, to unite, to stitch, to tie, to bind, to fasten, to annex.” (Source: Mesrob G. Kouyoumdjian, A Comprehensive Dictionary Armenian-English. Beirut: Atlas Press (1970): p. 383).
An example of such a word would be Mary Poppins’ famous “supercalifragilisticexpialidocious”. That word is nonsensical word because the European or Western languages do not agglutinate, claims Dr. Yeghiayan. But in languages that can agglutinate, such as Armenian and Turkish, such long words, made of distinct words can be formed. Each component of the word retains its original meaning and come together to form a word that expresses each, culminating in the agglutinated word that gives their cumulative meaning, such as in Armenian, “Եւրոպականացածներուններով-Yevrobaganantsnerov”, which means “with those who have been Europeanized”. The two words in the attached display are from examples Dr. Armenag Yehgiayan gave in a letter to me explaining agglutinative languages. In Armenian Gtsagan (կցական) languages.
*****
The text: Armenian and Turkish languages.
“Armenian and Turkish languages, having coexisted for more than 800 years, would have inevitably influenced each other. In this segment, we will refer to two phenomena.
a) Those that seem to have been developed in Armenian at the instigation of Turkish,
b) Those that have come about by the copying Turkish.
And it seems that the harvest is aplenty.
Arsen Aydinian wrote: “As far as we know, there is no language among the known languages that had surrendered to foreigners so much, transformed, and ultimately denied of itself so much, as was the Armenian of our last centuries. A language that has exhibited this level insensitivity would have been considered a crime." (Arsen Aydinian, Examining Grammar, "Nakhashavigh", 1866, p. 232
Arsen Aydinian and Hrachia Acharian equally emphasize, in particular, about borrowing words, which had greatly affected Armenian. According to Acharian, there came a time when their number reached 4,000. Borrowing this number of words, implied a completely self-destructive language, and that's how Armenian had become. The Turks easily understood the Armenian spoken around them.
However, the situation has not always remained the same. Favorable national and political conditions, changed that. Particularly the birth of the Mkhitarian Order, and also the establishment of the Western Armenian schools and the press from the end of the 18th century and the first years of the 19th century, gave rise to an awakening. They made possible the gradual shaking off the terrible rust that had darkened the Armenian language through the centuries.
Acharian confirms that this massive dust was polished and cites the few such words that continued lingering in the second volume of his study titled “The History of the Armenian Language”.
We can proudly cite Arsen Ardinian, who also wrote: “As far as we know, there is no other language among the known languages that rid itself of foreign language to keep it pristine and cares about its national character as much as the Armenian.”
In stating that, we have in mind especially the Western Armenian that shaped itself by our classical educators such as Garabed Utudjian, Arpiar Arpiarian, Krikor Zohrab, Taniel Varoujan, as well as contemporary educators such as Vahe Vahian, Vahan Tekeyan, Shavarsh Nartouni, Vazken Shoushanian, Peniamin Tashjian and others.
Of course, I have in mind the literary language in the press, in dictionaries, in schools, from where the Turkish language was expelled so consistently. But the situation was different among the masses who settled in Middle Eastern countries and elsewhere after the genocide. Their spoken language paid tribute to Turkish for a long time.
* * *
During the review (in reference to the sequel about the Turkish language), we saw styles and constructions of Turkish language that we emphasized are strikingly similar to the Armenian. From the first glance it becomes evident that the two languages are agglutinative languages.
The Turkish remains unequaled in agglutinating, but the remarkable ability of the Armenian to construct such words, has pushed linguists to confirm that our language is the only Indo-European language that agglutinates. We do not refer to the classical (biblical-Krapar) Armenian that had little resources to agglutinate. but to the vernacular Armenian’s extraordinary flexibility to form agglutinated words.
The question arises. what is the role of the Turkish in agglutination in the Armenian language? Can it be said that Armenian language owes its agglutination to the Turkish? The Turks interacted with other peoples, such as Arabs, Greeks, Assyrians, as much as with the Armenians. Why is it that their languages did not keep pace with the Turkish language while the Armenian did? This speaks of some kind of ingenuity that was hidden in Armenian language that manifested itself and evolved, baited by the Turkish and with the aim of imitating it. The tolerance of the Armenian language was the fertile soil for the ability of the Armenian language to agglutinate.
Բնագիրը՝
Հայերէնն ու թրքերէնը (ա)
Այս երկու լեզուները գոյակցած ըլլալով աւելի քան 800 տարի անխուսափելիօրէն պիտի ներգործէին իրար վրայ: Զանց ընելով այս փոխադարձութեան մէջ թրքերէնի կրած ազդեցութիւնները՝ հայերէնէն, այստեղ պիտի անդրադառնանք երկու երեւոյթներու.
ա) այնպիսիներուն, որոնք հայերէնի մէջ զարգացած ըլլալ կը թուին թրքերէնի դրդումով,
բ) եւ այնպիսիներուն, որոնք յառաջացած են թրքեէնի պատճենումով:
Եւ կը թուի, թէ բաւական փարթամ է բերքը:
«Չկայ , որչափ գիտենք , ծանօթ լեզուաց մէջ լեզու մը ՝ որ այնչափ օտարութեանց անձնատուր, այնչափ կերպարանափոխ եղած, վերջապէս այնչափ ինք զինքն ուրացած ըլլայ, ինչպէս մեր վերջին դարերուն Հայերէնը... լեզուի մը այս աստիճան Հասնիլը՝ ճաշակագէտ զգացողութեան առջեւ անզգայութիւն եւ բանականութեան ատեանին առջեւն անտարակոյս ոճի՜ր մը համարուելու է» (Արսէն Այտընեան, Քննական քերականութիւն, «Նախաշաւիղ», 1866, էջ 232):
* * *
Այտընեան եւ Աճառեան հաւասարապէս կը շեշտեն մասնաւորաբար բառային փոխառումնրը, որոնք շնչահեղձ ըրած են հայերէնը: Ըստ Աճառեանի՝ եղած է պահ մը, ուր անոնց թիւը հասած է մինչեւ 4.000-ի. արդ, այս թիւով փոխառութիւնը կ’ենթադրէ բոլորովին ինքնակորոյս լեզու մը, եւ այդպէս ալ եղած է հայերէնը իր կարգ մը կիրարկութեանց մէջ, քանի թուրքերը դիւրաւ հասկցած են իրենց շուրջ խօուող հայերէնը:
Սակայն իրերու վիճակը միշտ նոյնը չէ մնացած. ազգային ու քաղաքական պայմաններու նպաստաւոր դասաւորումով յառաջացած զարթօնքը, որ կը բնորոշուէր մասնաւորաբար Մխիթարեան ուխտի ծնունդով , այլեւ արեւմտահայ դպրոցի ու մամուլի հաստատումով 18-րդ դարու վերջերէն եւ 19-րդ դարու առաջին տարիներէն սկսեալ, կարելի եղած է հայերէնի վրայէն հետզհետէ թօթափել այն ահաւոր ժանգը, որ խաւար դարերը կուտակեր էին մեր ազգային լեզուի վրայ:
Եւ Աճառեան կը հաստատէ, որ այդ ահարկու ժառանգը, հետզհետէ տեղի տալով, իր օրերուն կը հաշուէր մօտաւորապէս 170 բառ, որոնց ցուցակը կը գտնենք անոր «Հայոց լեզուի պատմութիւն»-ի բ. հատորի մէջ (էջեր 275−279):
Սակայն այս ցանկը եւս վերջնական չէ. ուշի-ուշով կարդալով զայն՝ կը նկատենք, որ ներկայ տուեալներով անկէ մնացած են ընդամէնը հետեւեալները՝ ալոճ, բուխերիկ, դդմաճ, ելակ, երշիկ, զիլ, թաղար, խամաճիկ, խոզակ, տոպրակ, տրմուղ, քութէշ, − եւ այսքան միայն. ութ-ինը դարու տէր եւ ստրուկի համակեցութենէն ժառանգ մնացած են ընդամէնը տասնեակ մը բառեր. այս պատուաւոր արդիւնքին առթիւ մենք կրնանք հպարտութեամբ նմանակել Այտընեանի խօսքը եւ ըսել.
− Չկայ, որչափ գիտենք, ծանօթ լեզուներու մէջ լեզու մը, որ այնքան օտարաբանութիւնը թօթափած ըլլայ, այնքան անաղարտ պահէ իր դիմագիծը եւ գուրգգուրայ իր ազգային հարազատութեան վրայ, որքան հայերէնը:
Առ այս նկատի ունիմ մասնաւորաբար այն արեւմտահայերէնը, որ ձեւաւորուեցաւ մեր դասականներով՝ Կարապետ Իւթիւճեաններով, Արփիար Արփիարեաններով, Գրիգոր Զոհրապներով, Դանիէլ Վարուժաններով, այլեւ բիւրեղացաւ նորագոյններով՝ Վահէ-Վահեանով, Վահան Թէքէեանով, Շաւարշ Նարդունիով, Վազգէն Շուշանեանով, Բենիամին Թաշեանով եւ ուրիշներով:
Անշուշտ նկատի ունիմ գեղարուեստական գրականութիւնը, մամուլը, բառարանները, դպրոցները, ուրկէ թրքերէնը այնքան հետեւողականութեամբ վտարուեցաւ: Քիչ մը տարբեր էր պարագան այն զանգուածներուն, որոնք Եղեռնէն ճողոպրած հաստատուեցան մերձարեւելեան երկիրներու մէջ եւ այլուր, եւ որոնց խօսակցական լեզուն երկար տուրք տուաւ թրքերէնին, սակայն ժամանակին հետ այնտեղ եւս փոխուեցաւ եւ շատ փոխուեցաւ կացութիւնը:
Այսքանը... բառապաշարի մակարդակին:
Կացութիւնը տարբեր է լեզուական ՝ ձեւաբանութեան, ոճաբանութեան ու շարահիւսութեան մակարդակներուն վրայ:
* * *
Մենք յընթացս այս յօդուածաշարքին տեսանք թրքրերէնի այնպիսի ոճեր ու կառոյցներ, որոնց առթիւ շեշտեցինք ցայտուն նմանութիւններ հայերէնին հետ:
Առաջին գծի վրայ կու գայ երկու լեզուներու ցուցաբերած կցականութիւնը:
Թրքերէնը ըստ ինքեան անհաւասարելի կը մնայ, սակայն հայերէնն ալ իր կարգ մը ուշագրաւ կցումներով մղած է լեզուագէտները հաստատելու, որ մեր լեզուն հնդեւրոպական միակ կցական լեզուն է: Այստեղ կ’ակնարկուի ոչ այնքան գրաբարին, որ կցական շատ խեղճ միջոցներ ունէր, որքան աշխարհաբարի մէջ անոր ցուցաբերած արտակարգ ճկունութեան:
Հիմա հարց կը ծագի. ի՞նչ է դերը թրքերէնի՝ հայերէնի ցուցաբերած կցականութեան մէջ: Կարելի՞ է ըսել, որ հայերէնը թրքերէնին կը պարտի իր այս յատկութիւնը: Սակայն թրքերէնը ուրիշ ժողովուրդներու՝ արաբներու, յոյներու, ասորիներու հետ ալ շփուեցաւ այնքան, որքան հայերու հետ, ինչո՞ւ անոնք կցականութեան ոչ մէկ յատկանիշ վաստակեցան, եւ միայն հայերէնն է, որ քայլ պահեց թրքերէնի հետ: Այս կը խօսի ինչ-որ ներունակութեան մը մասին, որ թաքնուած ունէր հայերէնը եւ ի յայտ եկաւ ու զարգացաւ թրքական խայծով, թրքերէնին նմանելու մարմաջով: Առանց նման ներունակութեան ստեղծած պարարտ հողին՝ այդ կցականութիւնը չէր կրնար ինքնակոչ պատուաստուիլ հայերէնին:
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան
No comments:
Post a Comment