The Evolution of the (Armenian) Fist

Vahe H. Apelian 

Dedicated to Boghos Ghougassian

Google-ի Հայերէն Թարգմանութիւնը կցուած է։

Clenched fist is a well-known symbol for solidarity or for unity to advance causes. According to the Wikipedia: “The origin of the raised fist as either a symbol or gesture is unclear. Its use in trade unionism, anarchism, and the labor movement had begun by the 1910s.”

As far as the Armenian Diaspora is concerned, the clinched fist first appeared on posters in Beirut, during the immediate aftermath of the fiftieth anniversary commemorating the Armenian genocide, symbolizing our rightful and determined quest for justice, especially that our mindset had changed and we no longer were to mourn our loss but will resort to demand justice. Arguably it was the members of the A.R.F. Zavarian Student Association who promoted it against Turkey to symbolize our quest for justice. 

The stamp like imprints posted above, I believe by Hamazkayin, and dated 1970, indicate that the clenched fist was well entrenched in the Diaspora, as a symbol for a determined pursuit of justice, by that date. But, as I look back and reminisce the first public protest the students organized in Beirut against an exhibition organized by the Turkish embassy in Beirut, I do not recall the students carrying posters of the clenched fist during the demonstration. (See: http://vhapelian.blogspot.com/2017/03/the-first-protest.html)

(As to the design of the fist, it turns out to be by Hripsime Krikorian, an ARF Zavarian member.  After having read the blog, she noted to me in a message  that the stamp I posted "was designed by yours truly." ) 

But, during the 1971 Armenian genocide commemorative march organized by the ARF Zavarian Student Association, the clenched fist appeared on the fund-raising tickets. But there also, I do not recall the marchers carrying posters of the clenched fist. Rather, more than anything else, the cross the late George Azad Apelian carried all the way to the Martyrs’ Monument in Bikfaya, came to symbolize that march. (See http://vhapelian.blogspot.com/2017/04/the-longest-march.html)

The clenched fist remained as posters in quest of the Armenian Cause.

But, the clenched fist nowadays has come to signify the “extra-parliamentary” opposition to the June 20, 2021, elected government of Armenia. Observers agreed that the election was transparent and orderly. And when the opposition challenged the outcome of the election, the Constitutional Court of Armenia unanimously upheld it to be legal and binding. The same court, again unanimously, had exonerated ex-president Robert Kocharian from any responsibility for the  mayhem of the March 1, 2006, demonstrations in Armenia where 11 demonstrators were killed.

Who would have guessed that the Armenian clenched fist would evolve to be raised live, and bare knuckles, by Armenians against the government of Armenia that governs with the consent of the governed?

Strange twists and turns of the Armenian world!

As to Boghos Ghougassian:

Whenever I come across posters of the Armenian clenched fist, Boghos Ghougassian comes to my mind. He and I were contemporaries in the ARF Zavarian Student Association. During those years posters about the Armenian Cause proliferated. Boghos collected such posters. He thought that they would have historical value depicting an era, spanning mostly from 1965 to 1975, that was marked by youthful activism in quest of justice for the Armenian Cause – Hai Tahd. I do not know whether he kept collecting them or if he was able to retain the collection he had. The turmoil that the civil war created in Lebanon, from its very onset, disrupted lives.

I met Boghos for the last time in 1976/1977-time frame, in the New York City. He was studying for his master’s degree in his specialty and stayed with his brother. I think he was specializing in horticulture or related to horticulture. He hosted me one day and I slept in their apartment that night. Spending a night with a fellow Zavarian member under the same roof, oceans and continents away, remains a memorable evening for me. 

Boghos passed way in December 2017. A year after his untimely death, the municipality of Anjar named a portion of the public land after him, as Boghos Ghougassian Park in a much thoughtful and deserving recognition.

Boghos Ghougassian

****

Նուիրուած Պօղսս Ղուկասեանին

Սեղմած բռունցքը համերաշխության կամ նպատակների առաջ մղման համար միասնության հայտնի խորհրդանիշ է: Ըստ Վիքիպեդիայի . Դրա կիրառումը արհմիութենականության, անարխիզմի և բանվորական շարժման մեջ սկսվել էր 1910-ական թվականներին »։

Ինչ վերաբերում է հայկական Սփյուռքին, ապա սեղմված բռունցքը առաջին անգամ հայտնվեց Բեյրութում գտնվող պաստառների վրա՝ Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչման հիսունամյա տարելիցին անմիջապես հետո: Հավանաբար, դաշնակցական Զավարյան ուսանողական միության անդամներն էին, որ այն քարոզեցին Թուրքիայի դեմ՝ խորհրդանշելու արդարության մեր ձգտումը: 

Համազգայինի դրոշմների նման դրոշմակնիքը՝ վերևում փակցված և թվագրված 1970 թվականով, ցույց է տալիս, որ սեղմված բռունցքը լավ է ամրացել Սփյուռքում՝ որպես արդարության խորհրդանիշ։ Երբ ես հետ եմ նայում և հիշում եմ Բեյրութում ուսանողների կազմակերպած առաջին հանրային բողոքը Բեյրութում Թուրքիայի դեսպանատան կազմակերպած ցուցահանդեսի դեմ, չեմ հիշում, որ ուսանողները կրում էին սեղմած բռունցքի պաստառները:

ՀՅԴ Զաւարեան Ուսանողական Միութեան կազմակերպած 1971-ի Հայոց ցեղասպանութեան ոգեկոչման երթին, սեղմած բռունցքը երեւցաւ դրամահավաքի տոմսերուն վրայ։ Բայց այնտեղ ևս չեմ հիշում, որ երթի մասնակիցները սեղմած բռունցքներով պաստառներ կրած լինեն։ Ավելի շուտ, քան որևէ այլ բան, հանգուցյալ Ջորջ Ազադ Ափելյանի տանած խաչը մինչև Բիքֆայայի Նահատակների հուշարձանը խորհրդանշելու էր այդ երթը:

Սեղմած բռունցքը մնաց որպես ցուցապաստառներ Հայ դատի որոնումներում։ Բայց մեր օրերի սեղմված բռունցքը եկել է նշանակելու 2021 թվականի հունիսի 20/21-ին Հայաստանի ընտրված իշխանությանը «արտխորհրդարանական» ընդդիմությունը։ Դիտորդները համակարծիք են եղել, որ ընտրություններն անցել են թափանցիկ և կազմակերպված: Եվ երբ ընդդիմությունը վիճարկեց ընտրությունների արդյունքները, Սահմանադրական դատարանը միաձայն հաստատեց, որ այն օրինական է և պարտադիր: Նույն դատարանը, կրկին միաձայն, նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին ազատեց 2006 թվականի մարտի 1-ի ցանկացած պատասխանատվությունից, Հայաստանում տեղի ունեցած ցույցերի ընթացքում, որտեղ սպանվեց 11 ցուցարար։

Ո՞վ կարող էր կռահել, որ հայի սեղմած բռունցքը կզարգանա, որ հայերը կբարձրացնեն ուղիղ եթերում և մերկ բռունցքներով կբարձրացնեն Հայաստանի կառավարության դեմ, որը կառավարում է կառավարվողների համաձայնությամբ:

Հայկական աշխարհի տարօրինակ շրջադարձեր.

Երբ հանդիպում եմ հայի սեղմած բռունցքի պաստառներին, միտքս գալիս է Պողոս Ղուկասյանը։ Նա եւ ես ժամանակակիցներ էինք ՀՅԴ Զաւարեան Ուսանողական Միութեան մէջ։ Այդ տարիներին հայկական հարցի մասին պաստառները շատացան։ Պողոսն այսպիսի պաստառներ է հավաքել. Նա կարծում էր, որ դրանք պատմական արժեք կունենան, որը պատկերում է մի դարաշրջան, որն ընդգրկում է հիմնականում 1965-ից մինչև 1975 թվականը, որը նշանավորվել է Հայկական հարցի արդարադատության փնտրտուքի երիտասարդական ակտիվությամբ՝ Հայ Թահդ: Չգիտեմ՝ նա շարունակե՞լ է դրանք հավաքել, թե՞ կարողացել է պահպանել իր ունեցած հավաքածուն։ Այն իրարանցումը, որ ստեղծեց քաղաքացիական պատերազմը Լիբանանում հենց սկզբից, խաթարեց կյանքը:

Պողոսի հետ վերջին անգամ հանդիպեցի 1976/1977 թթ.-ին, Նյու Յորքում: Նա մագիստրատուրայում էր սովորում իր մասնագիտությամբ ու մնաց եղբոր մոտ։ Կարծում եմ՝ նա մասնագիտացած էր այգեգործության ոլորտում կամ առնչվում էր այգեգործության հետ։ Նա ինձ մի օր հյուրընկալեց, իսկ ես այդ գիշեր քնեցի նրանց բնակարանում։ Զավարյան գործընկերոջ հետ գիշեր անցկացնելը, օվկիանոսներից և մայրցամաքներից հեռու, ինձ համար մնում է հիշարժան երեկո: 

Պողոսը կյանքից հեռացավ 2017 թվականի դեկտեմբերին: Նրա վաղաժամ մահից մեկ տարի անց Այնճարի քաղաքապետարանը նրա անունով կոչեց հանրային հողատարածքի մի մասը՝ որպես Պողոս Ղուկասյան այգի՝ շատ մտածված և արժանի ճանաչման: