The Longest March

Vahe H. Apelian

Google-ի Հայերէն թարգմանութիւնը կցուած է ներքեւը՝

The April 24, 1971 Armenian Genocide Commemoration march in Lebanon remains etched  in memory of a generation that lived through it. What made the march even more memorable was George Azad Apelian carrying a cross up the hill

Arguably it was the longest Genocide memorial march and was called from Memorial to Memorial. But it was for Hai Tahd, the Armenian Cause, as the fund raising ticket noted. We were stateless then. Our homeland was not free and independent. But since September 21, 1991, the official Armenian Independence Day, our march is endless into the boundless far reaches of history.

For all those who came of age in Lebanon in 1965, the year we commemorated the 50^th anniversary of the Genocide, likely remember also the  commemorative march on  Saturday, April 24, 1971. That march, in my estimation, remains the longest Armenian Genocide commemorative march where the participants walked from the Armenian Genocide monument situated on the premises of the Catholicosate’s monastery in the mountainous town of Lebanon, called Bikfaya, all the way to the Catholicosate of Cilicia in coastal city Antelias. Wikipedia tells me that the distance is 16 Km or 9.9 miles of steep down-hill walk. I do not believe that such a long Armenian Genocide commemorating March has taken place before and since.

I was reminded of this march when Laura Vartan Agnerian from Canada, after having read my article titled “The First Protest”, posted on my Face book page a copy of the tickets issued by the organizers of that march, members of the A.R.F. Zavarian Student Association. I doubt that any other exists. It is fair, I thought, that I pen my remembrance of the event aided by the reporting that appeared on the pages of “Aztag” Daily on Tuesday April 27. 1971

The ticket Laura posted is telling of the era. The clenched fist had become the standard poster displayed by the youth then. I can state with some confidence that it was designed by the member/s of A.R.F. Zavarian Student Association at the 50th Anniversary commemoration of the Genocide and was often depicted on Genocide commemorative posters henceforth and to this day. The ticket also notes of one (1) Lebanese Pound due (dourk), not a donation, but a due for Hai Tahd, the Armenian Cause. This ticket is No.8445. Such tickets were usually issued in whole numbers. One can easily surmise that at least 10.000 tickets  were issued.   

The 1971 Genocide commemorative march was called “From Monument to Monument” (houshartsane houshartsan) because, as noted, it started from the Armenian Genocide commemorative monument on the premises of the Catholicosate of Cilicia monastery in Bikfaya. The monument there was designed by Zaven Khedeshian. It depicts an abstract figure of a woman standing with her hands extending towards the sky. The following is inscribed at the foot of the monument in Armenian and Arabic as well: “This monument, commemorating the 50^th anniversary of the Armenian genocide was erected with the cooperation of the whole Armenian Community in Lebanon to celebrate the rebirth of the Armenian nation and to express gratitude to our country, Lebanon, April 24, 1969”. 

“Aztag” daily noted that the Saturday, April 24, 1971 March was a community wide undertaking but the event was conceived, planned and organized by the A.R.F. Zavarian Student Association. The event was a cornerstone. An upcoming generation had started asserting itself and assuming the mantle pursuing the peaceful but determined resolution of the Armenian Genocide.  "Aztag" Daily reported that an estimated 30,000 marchers participated in the event.

The Friday evening to the Saturday morning became a period of uneasiness both for those who planned to march and for the organizers as well due to a capricious weather. In spite of all indications that a downpour awaited them, the marchers started coming to the assigned sites from where they were bused to Bikfaya. By 9 a.m., when the march started, some 25,000 people had gathered around the Genocide Monument. Fortunately, it did not rain. The marchers on their way to Bikfaya in buses had encountered a moving sight. They saw a young man shouldering a huge wooden cross with a two-pan scale mounted on the cross, symbolizing quest for justice, braving the steep uphill walk towards the monument all by himself.

George Azad Apelian carrying the wooden cross

The bearer of the wooden cross was a late same age relative of mine, George Azad Apelian, who was a student at the Haigazian University, a College then. He had embarked on his lone march towards Bikfaya very early that day to meet the marchers at the monument on the scheduled time. He had his relative Stepan Panossian fabricate a large wooden cross to accentuate the event and draw attention. The late Stepan Panossian is the father of Dr. Razmig Panossian, the director of the Armenian Department of the Gulbenkian Foundation. The cross was big enough when George carried it on his shoulder its long arm touched the ground at its far end. On the front arm a double pan balance was attached. The attached picture depicts George mounting the cross with its double beam balance, nearing the Bikfaya Genocide monument. Henceforth George, in close circles, was endearingly called, “The Cross Bearer” (khachager). George’s maternal grandfather, Rev. Georji Shammas was an Armenian Evangelical pastor who was killed in 1909 during the Adana Massacre. His paternal great-grandfather was also killed during genocide in the Syrian town of Jisr al-Shughour. 

The march from Bikfaya started at 9 a.m. The marchers were lead by the scouting organization, student associations, community dignitaries lead by the long standing 76 years old Lebanese Armenian Parliamentarian, Movses DerKalousitan. The marchers walked in an orderly fashion along both sides of the road not to disturb the ongoing traffic. The marchers themselves made a 2 miles long procession. At times the progression of the march slowed down because of fatigue and then resumed its pace. It lasted more than 3.5 hours. Reporters from various local and international organizations were also there to report on the event. As the marchers approached Antelias city center, their rank swelled with those waiting for their arrival and both then headed towards the catholicosate where Archbishop Dajad Ourfalian, the prelate in Lebanon, addressed the marchers from the steps of the Armenian Genocide Chapel that houses bones of victims collected from the killing field, the desert of Deir-ez-Zor.

The aftermath of the 50^th anniversary commemoration was marked by a youthful activism. The 1971 Armenian Genocide commemorative march in Lebanon came to symbolize the young’s peaceful quest for a just resolution of the Armenian Genocide. Almost fifty years have come and gone by from that date. Some of the young organizers of the march are not with us anymore.  I can claim that generation did not fail their parents and grandparents and carried on the torch for just resolution of the Armenian genocide with determination. No wonder "Aztag" Daily heralded the event on its front page giving due tribute to the upcoming generation, as follows:  "A SENTIMENTAL EXPRESSION OF RESPECT, A MAGNIFICENT PICTURE OF REBIRTH”

(ՅԱՐԳԱՆԳԻ ՅՈՒԶԻՉ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹԻՒՆ ՄԸ, 

ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴԻ ՊԵՐՃԱԽՕՍ ՊԱՏԿԵՐ ՄԸ).

««««

Դա, կարելի է ասել, Ցեղասպանության հիշատակի ամենաերկար երթն էր և կոչվել էր Հիշատակարանից հուշահամալիր: Բայց դա Հայ Թահդի համար էր՝ Հայ Դատի, ինչպես նշել է ֆոնդերի հավաքագրման տոմսը: Մենք այն ժամանակ քաղաքացիություն չունեցող էինք։ Մեր հայրենիքն ազատ ու անկախ չէր. Բայց 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ից՝ Հայաստանի անկախության պաշտոնական օրվանից, մեր երթը անվերջ է դեպի պատմության անսահման հեռավոր ճանապարհները:

Բոլոր նրանց համար, ովքեր մեծահասակ են դարձել Լիբանանում 1965 թվականին, այն տարին, երբ մենք ոգեկոչել ենք Ցեղասպանության 50 - րդ  տարելիցը, հավանաբար հիշում են նաև 1971 թվականի ապրիլի 24-ի շաբաթ օրը տեղի ունեցած հիշատակի երթը: Այդ երթը, իմ գնահատմամբ, մնում է ամենաերկար Հայոց ցեղասպանությունը: ոգեկոչման երթ, որտեղ մասնակիցները քայլեցին Լիբանանի լեռնային Բիքֆայա քաղաքում գտնվող Կաթողիկոսարանի վանքի տարածքում գտնվող Հայոց ցեղասպանության հուշարձանից մինչև Կիլիկիո Կաթողիկոսություն ծովափնյա Անթիլիաս քաղաքում: Վիքիպեդիան ինձ ասում է, որ հեռավորությունը 16 կմ է կամ 9,9 մղոն զառիվայր զառիվայր զբոսանքով: Ես չեմ հավատում, որ մարտին ոգեկոչող այսքան երկար Հայոց ցեղասպանություն տեղի է ունեցել նախկինում և դրանից հետո:

 

Այս երթը հիշեցի, երբ Կանադայից Լաուրա Վարդան Ագներյանը, կարդալով իմ «Առաջին բողոքը» հոդվածը, Face book-ի իմ էջում տեղադրեց այդ քայլարշավի կազմակերպիչների՝ ՀՅԴ Զավարյան ուսանողական միության կողմից թողարկված տոմսերի պատճենը։ Ես կասկածում եմ, որ որևէ այլ գոյություն ունի: Արդար է, կարծում էի, որ հիշել եմ այդ իրադարձության մասին, որին նպաստել է «Ազդակ» օրաթերթի երեքշաբթի, ապրիլի 27-ի էջերում հայտնված հաղորդագրությունները։ 1971թ.

Լաուրայի տեղադրած տոմսը պատմում է դարաշրջանի մասին: Սեղմած բռունցքը դարձել էր երիտասարդների ցուցադրած ստանդարտ պաստառը։ Որոշակի վստահությամբ կարող եմ փաստել, որ այն նախագծվել է ՀՅԴ Զավարյան ուսանողական միության անդամի կողմից՝ Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառմանը և այսուհետև մինչ օրս հաճախ պատկերվել է Ցեղասպանության հիշատակի պաստառների վրա: Տոմսում նշվում է նաև մեկ (1) լիբանանյան ֆունտի վճար ( dourk),  ոչ թե նվիրատվություն, այլ Հայ Թահդի՝ Հայ դատի պարտքը: Այս տոմսը թիվ 8445 է։ Նման տոմսերը սովորաբար թողարկվում էին ամբողջական թվով։ Հեշտությամբ կարելի է ենթադրել, որ թողարկվել է առնվազն 10.000 տոմս։   

 

1971 թվականի Ցեղասպանության հիշատակի երթը կոչվել է «Հուշարձանից հուշարձան» (հուշարձանե հուշարձան ), քանի որ, ինչպես նշվում է, այն սկսվել է Բիքֆայայում Կիլիկիո կաթողիկոսության վանքի տարածքում գտնվող Հայոց ցեղասպանության  հուշահամալիրից ։  Այնտեղ գտնվող հուշարձանը նախագծել է Զավեն Խեդեշյանը։ Այն պատկերում է կնոջ աբստրակտ կերպար, որը կանգնած է դեպի երկինք մեկնած ձեռքերը:  Հուշարձանի ստորոտին հայերեն և արաբերեն մակագրված է հետևյալը. « Այս հուշարձանը, ի հիշատակ 50- րդ . Հայոց ցեղասպանության տարելիցը կանգնեցվել է Լիբանանի ողջ հայ համայնքի համագործակցությամբ՝ տոնելու հայ ազգի վերածնունդը և երախտագիտություն հայտնելու մեր երկրին՝ Լիբանանին, 1969 թվականի ապրիլի 24-ին »: 

«Ազդակ» օրաթերթը նշեց, որ 1971թ. ապրիլի 24-ի շաբաթ օրը տեղի ունեցած երթը համայնքային նախաձեռնություն էր, սակայն միջոցառումը մտահղացել, ծրագրել և կազմակերպել էր ՀՅԴ Զավարյան ուսանողական միությունը։ Միջոցառումը հիմնաքար էր. Գալիք սերունդը սկսել էր ինքնահաստատվել և ստանձնել Հայոց ցեղասպանության խաղաղ, բայց վճռական լուծումը հետամուտ լինելու թիկնոցը։ «Ազդակ» օրաթերթը տեղեկացրեց, որ միջոցառմանը մասնակցել է մոտ 30000 երթի մասնակից։

Ուրբաթ երեկոն մինչև շաբաթ առավոտ  քմահաճ եղանակի պատճառով անհանգստության շրջան դարձավ թե՛ երթ անողների, թե՛ կազմակերպիչների համար։ Չնայած բոլոր ցուցումներին, որ իրենց սպասվում է հորդառատ անձրև, երթի մասնակիցները սկսեցին գալ նշանակված վայրեր, որտեղից ավտոբուսով գնացին Բիքֆայա։ Առավոտյան ժամը 9-ին, երբ սկսվեց երթը, մոտ 25000 մարդ հավաքվել էր Ցեղասպանության հուշարձանի շուրջ։  Բարեբախտաբար, անձրև չի եկել։ Երթի մասնակիցները ավտոբուսներով դեպի Բիքֆայա ճանապարհին բախվել էին շարժվող տեսարանի։ Նրանք տեսան մի երիտասարդի, ով իր ուսերին բռնած էր խաչի վրա ամրացված երկու թավայի կշեռք, որը խորհրդանշում էր արդարության որոնումը, և ինքնուրույն համարձակորեն քայլում էր դեպի հուշարձան դեպի հուշարձանը տանող զառիթափ քայլքը:

Փայտե խաչը կրողը իմ վերջին հասակակից ազգական Ջորջ Ազատ Ափելյանն էր, ով այդ ժամանակ քոլեջի Հայկազյան համալսարանի ուսանող էր։ Այդ օրը նա սկսել էր իր միայնակ երթը դեպի Բիքֆայա՝ նախատեսված ժամին հանդիպելու երթի մասնակիցներին հուշարձանի մոտ: Նա իր ազգական Ստեփան Փանոսյանին հանձնարարել էր փայտե մեծ խաչ պատրաստել՝ իրադարձությունն ընդգծելու և ուշադրություն գրավելու համար։ Հանգուցյալ Ստեփան Փանոսյանը Գյուլբենկյան հիմնադրամի հայկական բաժանմունքի տնօրեն դոկտոր Ռազմիգի հայրն է։ Խաչը բավական մեծ էր, երբ Ջորջը կրեց այն իր ուսի վրա, նրա երկար թեւը դիպավ գետնին նրա հեռավոր ծայրում: Առջևի թևի վրա ամրացված էր կրկնակի թավայի հավասարակշռություն: Կցված նկարում Ջորջը պատկերում է խաչը իր կրկնակի ճառագայթային հավասարակշռությամբ՝ Բիքֆայայի ցեղասպանության հուշարձանի մոտ: Այսուհետ Ջորջը, մերձավոր շրջապատում,խաչագեր ): Ջորջի մորական պապը՝ վերապատվելի Գեորջի Շամմասը, հայ ավետարանական հովիվ էր, ով սպանվել է 1909 թվականին Ադանայի կոտորածի ժամանակ։ Նրա հորական նախապապը նույնպես սպանվել է Սիրիայի Ջիսր ալ-Շուղուր քաղաքում ցեղասպանության ժամանակ։ 

 

Բիքֆայայից երթը մեկնարկեց առավոտյան ժամը 9-ին. Երթի մասնակիցներին գլխավորում էր սկաուտական ​​կազմակերպությունը, ուսանողական միությունները, համայնքի բարձրաստիճան պաշտոնյաները` լիբանանահայ 76-ամյա վաղեմի պատգամավոր Մովսես Տեր Գալուսիթանի գլխավորությամբ: Երթի մասնակիցները կանոնավոր քայլեցին ճանապարհի երկու կողմերով՝ չխանգարելու ընթացող երթևեկությանը։ Երթի մասնակիցներն իրենք են կատարել 2 մղոն երկարությամբ երթ։ Երբեմն հոգնածության պատճառով երթի առաջընթացը դանդաղում էր, այնուհետև վերսկսում իր ընթացքը։ Այն տեւել է ավելի քան 3,5 ժամ։ Միջոցառման մասին զեկուցողներ էին նաև տարբեր տեղական և միջազգային կազմակերպությունների լրագրողներ: Երբ երթի մասնակիցները մոտեցան Անթիլիաս քաղաքի կենտրոնին, նրանց շարքը մեծացավ նրանց ժամանմանը սպասողներով, և երկուսն էլ շարժվեցին դեպի կաթողիկոսարան, որտեղ Լիբանանի առաջնորդ արքեպիսկոպոս Դաջադ Ուրֆալյանը,

 

50 -  ամյակի ոգեկոչման հետևանքները նշանավորվեցին երիտասարդական ակտիվությամբ։ 1971 թվականին Լիբանանում Հայոց ցեղասպանության հիշատակի երթը խորհրդանշելու էր երիտասարդների խաղաղ ձգտումը Հայոց ցեղասպանության արդարացի լուծման համար: Այդ օրվանից անցել և անցել է գրեթե հիսուն տարի: Երթի երիտասարդ կազմակերպիչներից ոմանք այլեւս մեզ հետ չեն։ Ես կարող եմ պնդել, որ այդ սերունդը չի ձախողել իր ծնողներին ու պապիկներին և վճռականորեն կրել է Հայոց ցեղասպանության արդար լուծման ջահը։ Զարմանալի չէ, որ «Ազդակ» օրաթերթն իր առաջին էջում ազդարարել է այդ իրադարձությունը՝ պատշաճ հարգանքի տուրք մատուցելով գալիք սերնդին, հետևյալ կերպ.

( ՅԱՐԳԱՆԳԻ ՅՈՒԶԻՉ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ,    

ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴԻ ՊԵՐՃԱԽՈՍ ՊԱՏԿԵՐ ՄԸ ).   

 

Updated on 4/16/2022