Dr. Armenag Yeghiyan
The attached is my translation of two segments from Dr. Armenag Yeghiyan’s ongoing remembrances (numbered 6 and 17) - (Հայրենի Յուշեր 6, 17) - that are being reproduced in Diaspora newspapers and journals. The original is attached. Vahe H. Apelian
“It was in 1989, during an intense period of the Lebanese Civil War, when Hamazkayin (Համազգային) received an invitation from the (Soviet) Armenia Diaspora Cultural Relations Committee - (հայրենի Կապի կոմիտէութեան) - to attend a conference.
The central Committee enthusiastically received the invitation and right away assigned a four member delegation to attend the conference, consisting of Keghani Etyemezian (Գեղանի Էթիեմեզեան), Garbis Harboyan (Կարպիս Հարպոյեան), Hagop Yapoujian (Յակոբ Եափուճեան) and the author of this memoir Armenag Yeghiayan (Արմենակ Եղիայեան):
The airport was closed and therefore we were to leave by boat from the Bay of Jounieh to Cyprus, from there to Moscow and then to Yerevan.
*****
The general meeting ended, and the delegates started returning. Those from the United States and Europe were in a hurry to get back, while those of us from the Middle East were taking our time but those from Lebanon were caught in a dilemma. We learned that the airport had ust opened and the flights to Lebanon from Armenia had resumed. But as I had noted earlier, our passports were not official but were issued for us from the offices of General Michel Aoun who had rebelled against the central authority and bore his signature. Rumors were flying that those who had left with these passports were being detained in the airport by the security officers.
No one knew how the information was gathered and who was spreading it. But it was being said.
But I decided to board the flight to Lebanon on the assumption that the Lebanese security officers would understand the situation that had compelled the travelers to secure passports the way we had and would not detain us. I was not wrong. After coming off the plane, I presented my passport to the security officer who welcomed me with a smile and advised me to change it for use for my future travels. That was all to it.
As to my friends; Hagop Yapoujian had already made plans to return to this employment office in Cyprus. As to the other two, I do not remember how they returned.
*****
It was during those uncertain days that the Garbis Harboyan suggested that we meet Karlin Dallakian 1 (Կարլէն Դալլաքեան), who was the Soviet Armenia commissioner of Diaspora affairs and take leave of him.
That is what we did.
His office was very close to the hotel. Our meeting was very friendly. We took leave of him promising to further cement our ties now that had come about thanks to the conference we had.
We had reached the exit door when on the right-hand side, in a narrow office we saw sitting at a desk Romen Gozmoyan (Ռոմէն Կոզմոյեան). He was not there when we came in. He was the executive director of the Armenian section of the Soviet Embassy in Lebanon. He held that position for a considerable period during which he established a cordial relation with all the segments of the Armenian community and merited the unreserved esteem by all.
I had known him beforehand, but it was obvious that Harboyan had known him intimately. That was the impression I was left with as I saw them greeting each other warmly having unexpectedly met.
Our meeting was very short. As we were taking leave of him, Harobyan asked him if the wanted anything he can send to him from Lebanon. Gozmoyian’s answer caught me by surprise and has kept be bewildered to this day.
- “I beg you to continue doing so that we (those residing in Armenia) continue on believing that the Diaspora with its 70,000 combatants is ready to come in defense of Armenia against any danger.”
I could not believe my ears. When we left, I asked my friend:
- “What kind of story is this Garbis? Where are the combatants he is talking about?”
- “An incomprehensible misconception has come about in Armenia that Diaspora has a 70,000 strong secret army that is armed to its teeth and is ready to intervene against any danger that threatens the physical security of Armenia.”
Gozmoyan understood well to heed to such rumors and yet he was asking that Diaspora continue to rock Armenia with such frivolous myth.
But why? God only knows.”
1. Karlen L. Dallakyan (June 3, 1929, Alaverdi, USSR - October 13, 2008, Yerevan, Armenia), Armenian Soviet party and state employee, literary critic, journalist, translator. Candidate of Philological Sciences (1964). Member of the Communist Party since 1952. (Wikipedia). Note his first name is said to be composed of the first three letters of Karl Max and Lenin.
Հայրենի Յուշեր (6)
1989-ին, Լիբանանի քաղաքացիական բախումներու թէժ օրերուն էր, երբ Համազգայինը հրաւէր ստացաւ հայրենի Կապի կոմիտէութեան կողմէ՝ մասնակցելու համասփիւռքեան մշակութային միութեանց մէկ խորհրդաժողովին։
Կեդրոնական վարչութիւնը գոհունակութեամբ ընդունեց հրաւէրը եւ սիրալիր ընդառաջեց անոր եւ առ այդ նշանակեց քառանդամ պատուիրակութիւն մը, որուն մաս կը կազմէին Գեղանի Էթիեմեզեանը, Կարպիս Հարպոյեանը, Յակոբ Եափուճեանը եւ տողերս գրողը։
Օդակայանը փակ ըլլալուն՝ պիտի նաւով ճամբայ ելլէինք Ճունիէն դէպի Կիպրոս, անկէ Մոսկուա ու ապա Երեւան[1]:
*****
Հայրենի յուշեր (17)
Համագումարը աւարտած էր, եւ պատգամաւորները կամաց-կամաց կը վերադառնային, որքան ալ մասնաւոր սահմանափակում նշանակուած չըլլար անոնց կեցութեան: Աւելի կ’աճապարէին Միացեալ Նահանգներէն ու Եւրոպայէն եկողները, մինչ արեւելքցիներս քիչ մը կը տնտնայինք: Իսկ լիբանանցիներս կը գտնուէինք երկընտրանքի մը առջեւ. իմացանք, որ Լիբանանի օդակայանը վերաբացուած էր, եւ վերահաստատուած էր օդանաւային կապը Հայաստանի ու Լիբանանի միջեւ, սակայն, ինչպէս նկատել տուած եմ նախապէս, մեր անցագրերը պաշտօնական չէին, այլ տրուած էին կեդրոնական իշխանութեան դէմ ըմբոստացած զօր. Միշել Աունի գրասենեակէն եւ կը կրէին անոր ստորագրութիւնը, եւ ահա տարածուած էր ըսի-ըսաւ մը, թէ Պեյրութի օդակայանով վերադարձող ճամբորդողները վար կը դրուէին ներքին ապահովութեան ուժերու կողմէ:
Ո՞վ եւ ինչպէ՞ս քաղած էր այս տեղեկութիւնը,-- յայտնի չէր, բայց կ’ըսէին...
Յամենայն դէպս, կանխելու ի գին ըսեմ ինքս ալ, որ ես որոշեցի Պեյրութի վրայով վերադառնալ՝ այն տրամաբանութեամբ, որ մեր պետութիւնը չէր կրնար ըլլալ այնքան մը դաժան, որ այդ անցագիրին պատճառով հալածէր իր քաղաքացիները, որոնք յառաջացած կացութեան մէջ որեւէ յանցանք չունէին: Եւ չէի խաբուած. երբ օդանաւէն իջնելով ուղղուեցայ դէպի մաքսատան պաշտօնեան, այս վերջինը լայն ժպիտով մը եւ շատ քաղաքավար կնքեց անցագիրս եւ թելադրեց, որ փոխեմ զայն հետագայ ճամբորդութեան նախօրեակին: Այսքան միայն:
Գալով ընկերներուս, Եափուճեան արդէն պիտի Կիպրոս՝ իր գործատեղին երթար, իսկ թէ ճիշդ ինչպէ՛ս վերադարձան միւս երկուքը,-- չեմ յիշեր, որեւէ տպաւորութիւն չեմ պահած:
* * *
Այդ անորոշ օրերուն էր, երբ Հարպոյեան առաջարկեց հանդիպիլ Կապի կոմիտէութեան գրասենեակը եւ հրաժեշտ տալ Կարլէն Դալլաքեանին:
Ու այդպէս ալ ըրինք:
Գրասենեակը շատ մօտ էր պանդոկին, հանդիպումը շատ սիրալիր անցաւ, եւ բաժնուեցանք՝ խոստանալով ամրապնդել այս առիթով հաստատուած կապերը:
Ելքի դռան հասեր էինք, երբ աջին, շատ նեղ տարածութեան մը վրայ, սեղանին շուրջ նստած տեսանք Ռոմէն Կոզմոյեանը, որ մեր եկած ատեն այնտեղ չէր գտնուեր: Մօտիկ անցեալին ան Լիբանանի խորհրդային դեսպանատան հայկական բաժանմունքի գործավարն էր: Ունեցաւ բաւական երկար պաշտօնավարութիւն մը՝ շատ սիրալիր յարաբերութիւններ հաստատելով գաղութի բոլոր խաւերուն հետ անխտիր եւ արդարօրէն գնահատուելով բոլորէն:
Ես զինք չէի ճանչցած նախապէս, սակայն Հարպոյեան կը թուէր բաւական մտերմացած ըլլալ հետը, այդպէս կը թելադրէր անոնց անակնկալ հանդիպումին եւ ողջագուրումին որակը:
Շատ կարճ տեւեց այդ հանդիպումը, ու երբ կը բաժնուէինք, Հարպոյեան հարցուց, թէ որեւէ բան կ’ուզէ յղել Լիբանան կամ ստանալ անկէ...եւ ահա Կոզմոյեան տուաւ պատասխան մը, որ օրին ափ ի բերան ձգեց զիս ու կը շարունակէ ապշեցնել մինչեւ այսօր ալ.
--Կը խնդրեմ, որ շարունակէք ընել այնպէս, որ մերոնք (իմա՝ հայաստանաբնակները—ԱԵ) շարունակեն հաւատալ, թէ սփիւռքը իր 70.000 զինեալներով միշտ պատրաստ է պաշտպանել հայրենիքը ամէն վտանգի դէմ...
Ականջներուս չէի հաւատար, ու երբ դուրս ելանք՝ դիմեցի ընկերոջս.
--Այս ի՞նչ պատմութիւն է, Կարպի՛ս, ո՞ր զինեալներուն մասին կը խօսի:
--Այստեղ տարածուած է անըմբռնելի թիւրիմացութիւն մը, թէ սփիւռքը կը պահէ մինչեւ ատամները զինուած 70.000 հաշուող գաղտնի բանակ մը՝ Հայաստանի ֆիզիքական գոյութեան սպառնացող որեւէ վտանգի առթիւ միջամտելու համար:
Ուրեմն Կոզմոյեան շատ լաւ կը ճանչնար նման ըսի-ըսաւի մը էութիւնը, այսուհանդերձ կը խնդրէր, որ սփիւռքը շարունակէ օրօրել Հայաստանը այդ սին առասպելով: Ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս,-- Աստուած գիտէ:
* * *
Հայրենիք այդ այցելութեանս ունէի սրտի պարտք մը, որ չէի կրցած հատուցել՝ միշտ փնտռելով աւելի յարմար առիթը, որ մինչեւ վերջ ալ չներկայացաւ: Որոշած էի անպայման հանդիպիլ հայրենի լեզուաբան Վարագ Առաքելեանին, որուն աշխատութիւնները յափշտակեր էի, մասնաւորաբար «Հայերէնի շարահիւսութիւնը»-ի երկու ստուար հատորները, որոնք բարձի գիրքս եղած էին եւ որոնց բովանդակած գիտելիքներուն մէջ հեշտագին կը դեգերէի ընդերկար ու պիտի շարունակէի դեգերիլ, որովհետեւ այնքան ճոխ է ան ու այնքան առինքնող: Իմ ինքնուս գիտելիքներուս համեստ օժիտի ձեւաւորումին մէջ շատ բան կը պարտիմ անոր բոլոր գործերուն ու յատկապէս «Շարահիւսութիւն»-ին: Եւ հիմա առիթը կը ներկայանար անձամբ ճանչնալու հեղինակը:
Առաւօտ մըն էր, երբ ուղղուեցայ անոր աշխատավայրը, որ Լեզուի ինստիտուտն (հիմնարկ) էր, Անի հիւրանոցէն քանի մը քայլ անդին, Աբովեանի եւ Սայաթ-Նովայի հատման անկիւնին վրայ: Բաւական ընդարձակ ու բազմայարկ կառոյց մը, որուն մուտքին հաստատուած մետաղեայ ցուցանակը օգնեց, որ կողմնորոշուիմ, ու մտայ ներս: Հազիւ մտած՝ պէտք է բարձրանայի երկար սանդուղ մը, որուն աջին, ընդարձակ բացատի մը կեդրոնը կը գտնուէր փոքրիկ տաճար մը, մօտաւորապէս 5,5մ x 7,5մ չափերով միջնադարեան գողտրիկ մատուռ մը, որ ունէր իր պատմութիւնը:
Ուրեմն ան կը կոչուէր ս. Կաթողիկէ, որ վերապրած էր 1930-ական թու- ականներուն տեղի ունեցած համատարած նախճիրէն, որուն զոհ գացած էին բազմատասնեակ աղօթատեղիներ,-- որոնց կարգին այս նոյն մատուռին կից գտնուող աւելի ծաւալուն ս. Աստուածածին եկեղեցին,-- համայնավարութեան հակակրօն պայքարի ծիրէն ներս: Կառոյցին ճարտարապետը իր նախաձեռնութեամբ յաջողած էր բարձրադիր պարիսպներով աչքերէ հեռու պահել յարակից տարածքը ու խնայել մատուռի գոյութեան:
* * *
Անկախութենէն ետք Լեզուի ինստիտուտը հիմնայատակ քանդուեցաւ պարիսպներով մէկտեղ, ու իր լման ծաւալով ի յայտ եկաւ ս. Կաթողիկէն, որուն գոյութեան շատեր անտեղեակ եղած են նախապէս, այնքան լաւ թաքնուած էր ան:
Այդ կալուածը հետագային դարձաւ սեփականութիւնը Ամենայն հայոց կաթողիկոսին, որ մատուռին կից 2014-ին կառուցել տուաւ շքեղ տաճար մը՝ ս. Աննան, «արդեամբ եւ ծախիւք» Հրայր Յովնանեանի, որուն կնոջ անունը կը կրէր ան: Նոյն տեղը կառուցուեցաւ նաեւ էջմիածնապատկան գեղակերտ շէնք մը, որ ենթադրուած էր իբրեւ նստավայր ծառայել կաթողիկոսին եւ ուր կը նախատեսուէր կազմակերպել հոգեւոր դասընթացքի լսարաններ:
Այս առթիւ Աբովեանի ու Սայաթ-Նովայի եզերած տարածքները, որոնք հարաւէն ու արեւելքէն մօտիկ անցեալին պարսպապատուած էին, ճիշդ որոշումով մը՝ մնացին բոլորովին ազատ, որով զոյգ եկեղեցիները իրենց լման ծաւալով կը դառնային տեսանելի ու մատչելի քովնտի մայթերէն քալողներուն:
2017-ին աւելի քան ժամ մը անցուցի այնտեղ:
Ոչ մէկ հոգեւորական տեսայ ու ոչ մէկ հոգեւոր լսարանի ականատես եղայ:
Նորակերտ եկեղեցին իր ծաւալով կլանած էր ս. Կաթողիկէն, որ լքուած ըլալ կը թուէր, մինչ ինքը՝ ս. Աննան, բաւական բանուկ էր, մնայուն ելեւմուտք ունէր. հաւատացեալներ կը մտնէին, մոմ կը վառէին, ծունկ մը աղօթք կ’ընէին ու կ’ելլէին:
Ճարտարապետական սխալ յղացումի զոհ գացած էր մատուռը, որովհետեւ ս. Աննան բոլորովին մօտիկ, համարեա կից կառուցուած ըլլալով անոր՝ իր զանգուածով ճզմած էր զայն, որով ան կորսնցուցած է իր ինքնութիւնը, ձեւով մը նսեմացած, լուծուած, վէրքի մը պէս խրած էր անոր կողին: Թող որ ս. Աննան, այլապէս գեղեցիկ կառոյց մը, իր կարգին նսեմացած էր: Մինչդեռ եթէ բաւարար միջոց տրուէր անոնց միջեւ, մեկուսի՝ ան շատ աւելի գրաւիչ ու ինքնուրոյն պիտի դառնար ու պահէր այն վաղեմի խորհուրդն ու հմայքը, որ ունեցած էր, թէկուզ քողածածուկ ու քիչերուն ծանօթ շրջապատին մէջ, ուր ինք առանձին կ’իշխէր իր հնութեամբ՝ իբրեւ հայ ճարտարապետական արուեստի գոհարներէն մէկը:
Այդպէսով պիտի փրկուած ըլլային երկու կառոյցներն ալ:
Արմենակ Եղիայեան
No comments:
Post a Comment