V.H. Apelian's Blog

V.H. Apelian's Blog

Wednesday, August 23, 2023

Worcester, MA – For Armenian Americans it's “The Mother Community”- 1

Vahe H. Apelian

 


Recently Worcester, MA came under spotlight thanks to “America Got Talent” show.  Rarely, in my view and experience, has the city of Worcester had such a national exposure. Although the city was recently noted that it ranks among the most livable city, it remains overshadowed by its famous sister city, some 35 miles east of it Boston, America’s most historic city.

 But for the Armenian in America, Worcester, MA is the “Mother Community” where the Armenian Americans started organizing themselves as a community. I quote from my blog titled “Wooster is Haleb”, where I noted: “… if there is a temporal and a geographical point of refence about which the Armenian American existence coalesces in the New World, that undoubtedly would be Worcester, MA, made famous by Dr. Hagop Martin Deranian’s book titled “Worcester is America". “Wooster” and “Haleb” are the Armenian soundings of the two cities where the roots of Armenians run deep. Those interested by read the blog, by click on the following link: http://vhapelian.blogspot.com/2022/06/wooster-is-haleb.html

In my next blog of this sequel, I will quote what James H. Tashjian wrote about Worcester, MA in his booklet “A Bicentennial History of the Armenian Community of Massachusetts”. The booklet was published in 1976 by the Armenian Bicentennial Committee of Massachusetts. The booklet was gifted to me by my HS classmate Ohan Armenian who did his graduate studies in Tufts in Boston.

As to the person who put Worcester on the spotlight. I quote the following By Drew Weisholtz, on July 12, 2023, 9:59 AM EDT / Source: TODAY

“A blind singer who has autism has taken “America’s Got Talent” by storm. Lavender Darcangelo, 27, wowed the audience and judges with a stirring performance on the July 11 episode of the NBC series. For her audition, she sang “Out Here on My Own” by Irene Cara and earned a standing ovation from the judges and the audience.”

“That was sensational,” Simon Cowell said. “Everything about that was just magical. Magical. You have such a talent. You have such an amazing personality.” “This is an audition I’ll never forget,” he added.

Indeed so. The lyrics of the song she sang is the following:

Sometimes I wonder where I've been,

Who I am, 

Do I fit in.

Make believein' is hard alone,

Out here on my own.

We're always provin' who we are,

Always reachin'

For that risin' star

To guide me far

And shine me home,

Out here on my own.

When I'm down and feelin' blue,

I close my eyes so I can be with you.

Oh, baby be strong for me;

Baby belong to me.

Help me through.

Help me need you.

Until the morning sun appears

Making light

Of all my fears,

I dry the tears

I've never shown,

Out here on my own.

But when I'm down and feelin' blue,

I close my eyes so I can be with you.

Oh, baby be strong for me;

Baby, belong to me.

Help me through.

Help me need you.

Sometimes I wonder where I've been,

Who I am,

Do I fit in.

I may not win, 

But I can't be thrown,

Out here on my own,

Out here on my own.

 

  

Ի պէտս զարգացելոց մանկանցն Թորգոմայ

Արմենակ Եղիայեան

Մկրտիչ Պեշիկթաշլեանը, հայ քնարերգութեան լաւագոյն ներկայացուցիչներէն ըլլալով հանդերձ, բաւականաչափ չէ ընթերցուած մասնաւորաբար իր լեզուին պատճառով, որ գրաբարախառն է, իսկ յաճախ ալ բոլրովին գրաբար է, ինչպէս ստորեւ բերուած գողտրիկ հատուածը, որ գրեթէ անծանօթ է արդի հայուն:

         Ահա առիթ մը՝ մեր յարգանքի մէկ համեստ տուրքը վճարելու  այս տաղանդաւոր բանաստեղծին եւ անզուգական հայուն:  

***

Երգ հայրենի

Մինչդեռ յուսով խայտայ բնութիւն                       Մինչ  յոյսով կը խայտայ բնութիւնը

Յետ դառնաշունչ ձմերայնւոյն                            Դառնաշունչ ձմեռէն ետք, 

Եւ ի գաւառն իմ հայրենի                        Եւ իմ հայրենի գաւառս

Գեղածիծաղ դառնայ գարուն,                              Կը վերադառնայ գեղածիծաղ գարունը,

Մինչ բոյր ի բոյր փթթին ծաղկունք                      Մինչ  բոյր առ բոյր կը փթթին ծաղիկները

Եւ ճռուողեն նորեկ ծիծռունք,−                           Եւ կը ճռուողեն նորեկ  ծիծեռնակները,−

Ի քեզ ես դարձ առնեմ յայնժամ,                          Քեզի պիտի վերադառնամ այն ատեն,

Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:                              Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:

 

Ո՛չ հելվետեան ինձ դաշտավայրք                         Ո՛չ զուիցերիական դաշտավայրերը

Կամ թէ զուարթ մարգագետինք,                           Կամ թէ զուարթ մարգագետինները,

Ո՛չ քան զքեզ չքնաղագեղ                                    Ո՛չ ալ քեզմէ աւելի չքնաղագեղ են

Իտալական պայծառ երկինք,                               Իտալական պայծառ երկինքը, 

Հեռի քեզմէ պանդուխտ գոլով՝                             Քեզմէ հեռու պանդուխտ ըլլալով՝           

Քոյովդ յար տապիմ անձկով,−                            Քու  անձկութեամբդ կ’այրիմ յար,−         

Ի խանձարուրդ իմոց       կենաց,                          Քեզի՝ իմ կեանքիս խանձարուրիդ, 

Ո՛վ Հայաստան, առնեմ ես դարձ:                         Ո՛վ Հայաստան, պիտի վերադառնամ:

 

Գայցեն աւուրք, ուր մանկութեան                        Պիտի գան այն օրերը,  ուր մատղաշ  

Անկցի տիոցս իմ գեղ դալար,                                          Հասակիս  դալար գեղը  պիտի խամրի,

Եւ յինէն խոյս տացեն վայելք                                          Եւ ինձմէ խոյս պիտի տան կեանքի

Կենաց թեթեւ  ի գարշապար,                                           Վայելքները ՝ թեթեւ ոտքերով,

Ուր հէգ մուսայս մատն ի յերեր                           Երբ հէգ մուսաս, իր երերացող  մատներով,

Մոռանայցէ երգել զսէր,−                                               Պիտի մոռնայ սէրը երգել,−

Զնինջ ի ծոցդ առնում յայնժամ,                           Այն ատեն  քու ծոցիդ մէջ պիտի ննջեմ, 

Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:                              Ո՛վ  ցանկալիդ իմ Հայաստան: 

 

(Բազմավէպ,   1850,   թիւ   14)                                   Մկրտիչ Պեշիկթաշլեան (1828 −1868)


https://vhapelian.blogspot.com/2021/01/blog-post_17.html



Օրերը

Օրերն անդարձ, խոստմնադրուժ ճամբորդներ են, 

Որոնք, նման տերվիշներու, բոկոտն անձայն, 

Ժամանակի անծայր ճամբէն կ’անցնին-կ’երթան:

 

Ձեռքերուն մէջ իրենց ունին թագ ու աստղեր 

Եւ շրթներուն՝ իմաստութիւն, վիշտ ու ծիծաղ,– 

Մեծ իղձերու անոնք աներգ մեռելաթաղ:

 

Ոչինչ մնաց, անցեալի դուռն է յաւէտ փակ, 

Եւ մանկութիւնս՝ հեռու պարտէզ կախարդական: 

Մեկնող օրեր զիս խաբեցին ու ետ չեկան:

 

Բայց կը սպասեմ ես տակաւին իրենց դարձին՝ 

Ստանալու խոստումն անուշ, որ կ’ուշանայ,

Մինչ երկինքը կ’ըլլայ օրուան դագաղն անհուն:

                                                                Եղիվարդ

                                           (Եղիշէ վ. Տէրտէրեան)


 

Ոչինչ չի փոխուի

Իմ մահով ոչինչ չի փոխուի կեանքում, 

Ու չի պակասի աշխարհում ոչինչ,- 

Մի լոյս կը մարի հինգերորդ յարկում,

Կը մթնեն մի պահ աչքերը քո ջինջ։

Բայց հաւքերն էլի հարաւ կը չուեն, 

Մանուկներն էլի կը խաղան բակում,

Կանաչներն էլի ցօղով կը թրջուեն, 

Ծաղիկներն էլի կը շնչեն մարգում։ 

Կը վառուի լոյսը հինգերորդ յարկում, 

Կը ժպտան նորից աչքերը քո ջինջ, 

Իմ մահով ոչինչ չի փոխուի կեանքում, 

Եւ չի պակասի աշխարհում ոչինչ։ 

                                                       Համո Սահեան

***

«Սիրա՛ն, Սիրա՛ն , կը ճանչնա՞ս այս ձայնը, կը լսե՞ս այս շունչը եւ կը զգա՞ս այս մատներուն շոյանքը խենթ ու սէրէ գինով մարմինիդ վրայ... տառապա՜նքը այս մատներուն՝ պրկուած ու փարումի պատրաստ թեւերուդ շուրջ... Է՜հ, գիտեմ, չունի՜ն անոնք իտէալ քնքշութիւնը երազած ձեռքերուդ, բայց փոխարէնը  կը ճանչնան, գիտե՜ն, գիտե՜ն բոլոր տարաշխարհիկ տենչանքները, անծանօթ ու խենթ ապրումներու անյագ ծարաւը, որ կը գալարէ մարմինդ սիրոյ գիշերներուն... Կը ճանչնա՞ս շրթներս, հեթանոսական մարմինիդ մութ ճամբաներէն երկիւղածութեամբ ու աչքերնին գո՜ց սահող այս շրթները ... մարմինիդ սրբավայրին բոլոր դարպասներուն ու բոլոր խորաններուն առջեւ նո՛յն վերացումով ու վարարող ջերմեռանդութեամբ տառապող այս շրթները... հե՜ւքը այս շրթներուն, հե՜ծքը այս շրթներուն ու վէ՜րքը այս շրթներուն, մազերէդ վեր, ուսերէդ վար, կուրծքերուդ դէմ... Կը լսե՞ս անոնց միա՛կ ու անվերծանելի աղօթքը, անոնց գիտցած միակ կանչը՝ խեղդամահ թշուառին որպէս հուսկ ճիչն աղաչական, բերկրապատա՜ռ ծիծեռնակին իբրեւ ճռո՜ւողն անմահական՝ Սիրա՜ն, Սիրա՜ն..

Անդրանիկ Ծառուկեան

 


[1]  Սիրան Զարիֆեան՝ Սեզա

Tuesday, August 22, 2023

Dr. Hagop Tcholakian in Keurkune

The eminent scholar is visiting his native community in Syria. Today he posted about his visit to Keurkune, Kessab. Attached is my translation of his post, titled “The Blessing”. The original is attached. Vahe H. Apelian.  

 

“Today my harvest was plentiful. I reached the village of Keurkune, (Corcona in medieval sources). The village head Shahe Apelian, Manas and Salpi Bedirians were very helpful to me in my searching for the dialect names of the native plants. There were new discoveries. I will not forget to mention that Shahe's two-wheeled motorcycle, like a fast and a strong horse, went up and sped along the slopes, stopping near a native plant.

In every corner of the region that is Kessab, one will be surprised by the discovery of a native plant and learn its name in the  native dialect. These words are doomed to be forgotten from the dialect. But that is another matter.

Shahe always surprised me. We visited their house. There was much to see in their flower garden and in the sitting room. After the invasion and looting in 2014, Shahe, like many others, restored his house and decorated the corners of the house with natural ornaments from wood brought from his garden and fossils found in the field.

This fossil is also one of them. Let the geologists decide its age and what kind of animal it is made of. Shahe said that his grandmother used to call them cross-stones,khatchkuor in native dialect, (khatchkar in Armenian). She would keep them in the granaries, as a blessing of the house.

Those who do not leave the village are also such a blessing.

Stay well.”

*****

p.s. Regarding these type of fossils, Ara Apelian, M.D., commented saying: “We met these star-shaped stones very often during our childhood, and they being common for us; we were not at all interested in their origin. Unfortunately, or fortunately, scientific research was unknown to us. We enjoyed nature as it was. They were cross-stones – khatchkars – for us. No further explanation was needed”. 

Indeed, they were relatively not hard to come by when looking for them especially in the field next to the village church extending all the way to the neighboring village Chakaljuk. Being elder to Ara by a few years, I brought a sample or two with me to Beirut. I was left with the impression that they were fossilized sea urchin skeletons, depicted below.


Բնագիրը

ՕՐՀՆՈՒԹԻՒՆԸ

Այսօր հունձքս առատ էր․ հասեր էի Քէօրքիւնէ գիւղ (միջնադարեան աղբիւրներուն մէջ՝ Corcona): Գիւղապետ Շահէ Աբէլեան, Մանաս եւ Սալբի Պետիրեաններ ինծի մեծապէս օգտակար եղան իրենց կողմի բոյսերուն բարբառային անունները փնտռելու գործին մէջ։ Նորութիւններ կային։ Չմոռնամ յիշելու Շահէի երկանիւ մոթորը, որ առոյգ ձիու պէս կ’իջնէր զառիթափերէն վար ու կը սուրար զառիթափերէն վեր՝ կանգ առնելով փնտռուած բոյսի մը մօտ։ 

Քեսապի շրջանին մէջ ամեն անկիւն բուսական աշխարհէն անակնկալ մը կը յայտնաբերես  ու անոր բարբառէն մոռցուելու դատապարտուած բառ մը եւս։

Ասիկա կը կարգին:

Շահէն զիս միշտ անակնկալի առջեւ կը դնէր։ Տուն այցելեցինք։ Տեսնելու շատ բան կար ծաղկանոցին ու նստասենեակին մէջ։ 2014-ի ներխուժումէն ու թալանէն ետք Շահէն եւս, շատերու պէս, վերականգնած էր իր տունը ու տան անկիւնները զարդարած էր իր պարտէզէն բերուած փայտէ բնական զարդերով ու արտին մէջ երեւցած բրածոներով։

Ասոնցմնէ մէկն է նաեւ այս բրածոն։ Անոր տարիքը եւ ի՛նչ կենդանիէ կազմուած ըլլալը թող երկրաբանները որոշեն, իսկ Շահէն կը պատմէ, որ իր մեծ մայրը անոնց կու տայ եղեր խաչքուօր (խաչքար) անունը ու կը զետեղէ եղեր ամբարներուն մէջ, որպէսզի տան օրհնութիւնը անպակաս ըլլայ։

Այդպիսի օրհնութիւն են նաեւ գիւղէն չհեռացողները։

Ողջ մնաք։

Գարուն (Հաբէլ) Աբէլեան-Տէր Սահակեան՝ ի Ղափան, Հայաստան

Կամ՝   «երբ Հայաստան գալու ըլլաք, եկէք եւ Սունեաց աշխարհը տեսէք։ Սիւնեաց աշխարհը չտեսնողը, Հայաստան չէ տեսած։»

Անդրանիկ Չելեպեան

 

Այս շրջանին, երբ Հայաստանի Հանրապետութեան Սիւնեաց Աշխարհը քաղաքական կիզակէտ է, յաճախ կը մտաբերեմ մօրեղբօրս, իր զարմուհիին Գարուն Աբէլեանին, մահագրութիւնը որ լոյս տեսաւ Քեսապցիներուն 1997 ի տարեգիրքին մէջ։ Ստորին վերարտադրած եմ։ The link for the English translation: http://vhapelian.blogspot.com/2020/12/karoun-hapel-apelian-der-sahakian-of.html


Պատմական Քէօրքիւնան 

1930-ական թուկաններուն., գեղեցիկ դէմքով ու անուշ ձայնով պարմանուհի մըն էր Գարունը։ Քեսապի Քէօրքիւնա գիւղին ծայրամասին, բլրակի մը վրայ հաստատուած իրենց բնականարանի քովնտի ժայռերուն վրայ կեցած՝ երբեմն ար արձակած մեղեդիները կը միախառներ շրջանի պարտէզներէն ու պուրակներէն եկող թռչուններու ճռուողններուն։

Կանուխէն կը նշանուէր Գարուն, Քեսապէն Յակոբ Տէր Սահակեանի հետ։ Յակոբը, բաւական ներկայանալի արտաքինով ինքնաշարժ վարորդ մըն էր։ Քեսապ-Անտիոք -Հալէպ գիծին վրայ ճամբորդներ կը փոխադրէր։

Կիրակի օր մը գիւղին աղջիկները Գարունին տունը հաւաքուած կը զուարճանան երգ ու պարով։ Աղջիկներէն մին պատէն կախուած հրացանը կը վերցնէ ու ճշդելէ ետք թէ «սատանային գործիքը» չէ լեցուած, սենեակին աղջիկները կը սարսափեցնէ ասոր-անոր դէմքին նշան առնելով եւ բլթակը քաշելով։ երբ կարգը Գարունին կուգայ, «պարապ» հրացանը կը պայթի եւ կապառի անհամար հատիկները կը լեցուին խեղճ Գարունի մէկ աչքին մէջ։

Չարագուշակ լուրը շուտով կը տարածուի։  Ամէն մարդ կը ցաւի պատահած դժբախտութեան համար։

Յակոբ Տէր Սահակեան չլքեց իր միականի սիրուհին։ Ամուսնացաւ հետը։

Յակոբ Տէր-Սահակեան ամոլին դժբախտութիւնները սակայն, կարծես դեռ նոր կը սկսէին։

Այդ տարիներուն, Մերձաւոր Արեւելքի կօշկակարները գիւտ մը ըրած էին։ Անոնք կօշիկներըու մաշած ներբանները գամով կը նորոգէին, փոխանակ չուանով։ Վարորդ Յակոբը, ինքնաշարժի արգելակին խոխած ատեն, տրեխին ժանգոտած գամը կը սկսի բթամատը ծակել եւ մի քիչ արիւնացնելով թունաւորել։ Ծայր կուտայ կանկրէնը։ Վիրաբոյժերը կը կտրեն բթամատը եւ այլ մատերը։

Յակոբ եւ Գարուն ընտանիքին հետ միասին կը գաղթեն Հայաստան։ Յակոբ ժամանակի ընթացքին անդամահատուելով վրայ կուտայ կեանքը։

Գարունը պետական բարեացակամ հոգատարութեամբ կը մեծնէ զաւակները։ Կ՚ամուսնանայ մանչը՝ Նշան եւ իրենց կարգին կ՚ամուսնանան թոռները։

Շուրջ տասը տարիներ առաջ Գարունը Ամերիկայ եկաւ տեսնելու հարազատները – եղբայրը Սողոմոն Աբէլեան, մօրեղբայրը Չարլս Չելեպեան (միւս մօրեղբայրը՝ Նշան, մեռած էր Ֆրէզնոյի մէջ), քրոջ աղջիկը ՝ Անի (Բաբգէն) Աբէլեան, մօրեղբօր զաւակները՝ Անդրանիկ Չելեպեան, Զուարթ Աբէլեան, Մեսրոպ Չելեպեան, Ճոնի եւ Ռոզէթ Չելեպեաններ եւ այլն։  Ան իր բոլոր այցելուններուն պարծաքներով կը կրկնէր միեւնոյն խօսքը, «երբ Հայաստան գալու ըլլաք, եկէք եւ Սունեաց աշխարհը տեսէք։ Սիւնեաց աշխարհը չտեսնողը, Հայաստան չէ տեսած։»

Միչեւ 1990-ի քաղաքական վերիվայրումները, Գարուն, իր մանչը Նշան եւ թոռները, բոլորն ալ լաւ-գէշ կ՚ապրէին առանց նիւթական ոժանդակութեան պէտք զգալու։ Անկէ յետոյ նամակներ սկսան հասնիլ թէ օգնութեան պէտք ունին, որպէսզի ձմեռը չսառին  եւ անօթի չմեռնին։ Վերջին օգնութիւնը ղրկուեցաւ Նոյեմբեր 1990-ին։ Լուր հասաւ նշանէն. «դրամները ստացանք։ Պետութեան պարտքերը վճարեցինք։ Ձմրան վառելափայտը, գետնախնձորներն ու կարգ մը մթերքներ ամբարելէ ետք, Գարունը յանկարծամահ գետին ինկաւ Դետտեմբեր 14, 1996-ին։»

Դժուարութիւններ շատ ունեցար, սիրելի Գարուն։ Մահդ միայն, կարծէք նախախնամական կարգակդրութեամբ անցաւ հանգիստ, առանց ցաւի ու տառապանքի։ Փառք Աստծոյ։

Անդրանիկ Չելեպեան



 

 

 

An Ourish Er; He Was Different

 Attached is my translation of Simon Simonian’s poignant story about his mother. The story is titled "He Was Different" - "An Ourish Er - Ան Ուրիշ Էր. The story  appeared in his Simon Simonian's book titled  "The Mountaineers' Twilight” - “Լեռնականներու Վերջալոյսը”. Vahe H. Apelian


Bédo was my mother’s first husband and my father’s bosom friend. My father and Bédo had worked together in the same mill. After Bedo’s death my father married his wife, my mother.

After his death, Bédo has continued living in our house and continues to live as a husband, as a father and as a friend, but as a foe of a friend. My father, who had loved him as a brother, is the only one who is discontented with Bédo coming back to life. His animosity started after Bédo’s interment. I remember well, during my childhood, every time there was bad feeling between my mother and my father, the person responsible for the trouble was Bédo who worked in mysterious ways after his death much like all the great souls, saints and heroes do after their deaths.

Bédo was not a saint or a hero. He was a mere Sassountsi from the Dalvorig village. He was the son of an ironsmith. His father had worked in the Dalvorig mines extracting iron from the rock veins and melting it to make plows, hatchets, shovels, pickaxes, and rifles. The guns were muzzle type with which he, his brothers and the villagers had defended themselves against attacks by Kurds and Turks. The leaders of the Armenians were Mourad (Hampartsoum Boyandjian), Mihran Damadian, “Baron” Vahan, Kevork Chavoush and other luminaries of the time. It is in honor of Bédo’s father and his comrades that the once popular patriotic song, “I am a Brave Son of Dalvorig”, was sung.

At twenty Bédo had left Sassoun and after working in mills, had settled in Aintab much like many Sassountsis. At twenty-five, he had married my mother Ménnoush who was barely eighteen then. Bédo, a handsome, brave young man, had captivated my mother’s heart.

“Mother, was Bédo handsome?” I used to ask my mother in my childhood as she recounted stories about him.

“There was no other like him,” my mother would say and continue: “He had dark eyebrows and moustache; a handsome posture, a proportioned face. He dressed like a bég. All the girls in our town noted his manly handsomeness. Lucky you, the women would tell me…..”

To validate her description, she would open her old chest, the dowry chest, which along with her and much like her, was becoming a worn down witness of old and happy days. From underneath the moth laden, malodorous, dark blue, apricot and pearl-colored worn out clothes, she would pull out her photo bundle, unwrap its silky shroud and hand to me her wedding picture so that I would look at Bédo, her Bédo.

My mother’s recollection would fill my soul with fascination towards the man who had once been my mother’s husband. To further stress so that I would not waver from the impression I harbored of the dead man, my mother would add: “In this picture he does not look as handsome as he was. Hey, bygone days. We took this picture in haste. He had just returned from the mill and was covered with flour all over. The neighbors were having their pictures taken. In our days, women did not go to the photographer’s shop. We had this picture taken on the spur of that very moment because he refused to change his clothes”

At times, during these mysterious viewing sessions, my father would happen to suddenly step in the house. My mother, with tears still in her eyes, would wrap the picture and place it back. My father, silent and sad, would sit at a corner and inhale the smoke from his cigarette more deeply than usual. My father’s sad silence would last for days, sometimes for even weeks during which time he would not speak with my mother. That absent person beyond the grave thus caused a lot of heartache between my father and my mother. My father’s sadness, my mother’s tears and the omnipresence of the departed would fill my childhood soul with an unexplainable mystery.

During winter, whenever my father would be absent for months on end working in the mills, my mother would sit around the oven area during the evenings and tell us about Bédo who had told her father “let your ‘yes’ not be a ‘no’”. After long deliberation, her father had consented to give his daughter away in marriage to Bédo. After their engagement, during which they had seen each other only once, seven years of blissful marriage followed.

“He was an out of the ordinary man”, my mother would tell us;  “whenever he missed home, whether there was snow or blizzard, he would walk for four hours in the cold of the night just to come home.”

Of course my mother was the repository of his joy. They thus lived happily but without a child. My mother had believed that on the seventh year of their marriage, she would conceive and carry his child. The seventh year brought with it the unexpected, Bédo’s sudden death in the mill during work. There is no need to visualize my mother’s torment and agony. My mother would recount his elaborate funeral procession and the overwhelming sadness among the Sassountsis and would particularly emphasize my father’s inconsolable lament over the loss of his bosom friend. Time did not heal my mother’s wounds. There had remained only one thing for my mother, visiting her husband’s gravesite even in the dead of the winter.

“I remember well,” my mother would say. “It was Vartanants Day and I needed to visit his grave at any cost. Our cemetery did not have walls or guards. There was the fear of wolves. My mother was with me. As I was walking among the graves, suddenly Bédo appeared in front of me in the same dress we had him dressed for his interment. I froze. He looked at me and said, ‘return home and do not come here anymore’. My mother arrived and saw me standing still. I told her nothing about the occurrence. I grabbed her arm and we returned home. We had not reached Bédo’s grave yet. My mother remained perplexed.”.

That day became a turning point for my mother. From there on she found refuge in her needlework. From a whole year’s labor she raised enough funds to place a tombstone on Bedo’s grave, on which she had inscribed:

However, the thick tombstone with all its weight has not been able to contain Bédo’s heart that continues to live on this earth, that is to say, in my mother’s bosom.

A year passed. My father proposed to marry her. They got married. They started having children. My mother devoted herself to raising her children. But she never forgot her Bédo. The passing years and responsibilities crystallized Bédo’s love like a diamond that my mother keeps in her heart. In fact, it’s the only crystal she carries in her heart. She raised her children in memory of Bédo. My mother is convinced that we are Bedo’s children for, as a matter of fact, Bédo had appeared to her the day before her conception. Without the apparition of Bédo, she claimed, she had never conceived. Bédo had become our Holy Ghost

My mother had willed that when she died, she should be buried next to Bédo. However, her exile put an end to that vow. But my mother had taken another solemn vow that neither exile nor war or anything earthly would deter her from that solemn vow. In her after life she would be with her Bédo. My father knew about my mother’s alarming preference. That is why he remained melancholic the rest of his life. He knew that there was a fateful separation in store for him in afterlife.

My mother’s preference had me ponder. I have thought that her first love, Bédo’s handsomeness and bravery, the loss of her youthful happiness influenced her decision to make her preference known to us. But there was something different with my mother. Whenever I quizzed her, she would only say: "He was different.”

My mother admits that my father, her second husband, has been virtuous, God-fearing, good natured, just and has always treated her kindly. But all my father’s virtues have given way to the appeal of the deceased. My mother, in her essence, remains the spouse of the deceased. My father carries a wound that never healed because of my mother’s total devotion to Bédo. That is why his once bosom friend Bédo, has become his foe after his death for whom he can do no harm with his living self. The other, on the other hand, from the beyond, continues to aggravate my father on Earth.

We, the children, presented alternating stands towards our two fathers. In our childhood, through my mother’s tales, we deeply loved Bédo. When we grew older and realized our father’s pain, we sided with him and pounded Bédo, who through his interference from the world beyond, caused so much grief to our father. Our assault for a while bore fruits. Bédo’s downfall started. But we could never dethrone him for my mother continued to open her wooden chest, unwrap the bundle and with her fingers caress the pictures while murmuring softly “He was different.”

We ended our teens, rounded our twenties and became more mature. We ceased to side with either of my parents. It was the period of our neutrality. We let our mother receive her extraterrestrial visitor in our home and continue her affair with him. But we did not let her verbalize her preference to us.

There remains the last chapter for us that will start in the afterlife. We are sure that a separation will take place, our mother will re-join with her Bédo who is surely waiting impatiently for her. We will remain with our father. Separated from us, our mother will miss us. She will vacillate between her Bédo and us. She will want to join us with Bédo in a threesome arrangement of sorts. My father who despised the francophone triangle and the ghostly presence of Bédo will not want to have his erstwhile friend turn his foe in our midst. We, who were not accustomed to such things on Earth, will reject our mother’s proposition. With each passing day, our mother will miss us more and more. She will eventually concede, leave her Bédo behind and join us, and we will have our family anew.

                                                             *****

I wrote this piece after a long delay and reader be mindful that my mother is an old woman as I write about her Bédo. She has heard from my brothers that I write about Sassountsis. She confronted me once and said: “Son, let it not be that you write about Bédo. He was not like Mano or Magar. He was different…..”

Forgive me mother, for I wrote about your Bédo.”

 


 

Friday, August 18, 2023

"Who loves an old man?": Greetings to the aged Robert Haddejian

Levon Sharoyan, Aleppo 

Բնագիրը կցուած է։ Many regard Robert Haddejian, the eminent editor of the “Marmara” Daily published in Istanbul, as the dean of the Armenian journalists. The attached is my translation of the article Levon Sharoyan’s posted today on his Facebook page. Vahe H. Apelian

Robert Haddejian 

   “ I remember very clearly reading, about twenty years ago, an article with the above quoted title coming from the pen of Robert Haddejian where he, with his distinct psychological and philosophical approach,  spotlighted on the phenomenon of old age and attempted to explain why the young usually do not look for the company of the elderly and  try to push them on the margin of the daily life. 

 Hattedjian was about 75 years old in those days, relatively healthy and fit.

Today, our beloved and precious writer has stepped the 96th year of his life. Gray-headed, he is an old man. The shadow he casts is a blessing to his family, and makes his thousands of readers in Istanbul and abroad, happy.

Already, it has been months that Haddejian has not come to his editorial office. Forced by his age, he passes this stage of his life in his apartment, next to his huge library, reading while reflecting on the past 60, 70, 80 years, which were incredibly rich in unforgettable and fateful events. He is the contemporary to six successive patriarchs who ascended the exalted patriarchal seat of Istanbul.

A few days ago, Haddejian experienced a happy moment receiving in his apartment the visit of a group of Armenian literary inclined ladies. All of them are close to him. They are close colleagues who collaborated with him once. They came to congratulate him on the occasion of the 41st anniversary of the of his "Houshadidr - Notebook" column of the "Marmara" daily. It was a genuine, and considerate gesture that pleased me also, because "Houshadedr" column has been my most preferred column in the Armenian press for at least 37-38 years. Undoubtedly, it is one of the primary levers for my intellectual and literary formation.

The visitors had not forgotten to present us a memorable picture reflecting the joy of the occasion. 

I looked at that photo for a long time. In front of me, awe-inspiringly, stood the 96-year-old writer. The weight of the books he has written and published could break even a camel’s back. A skilled and exemplary editor who for 54 years edited and published a high-quality Armenian daily newspaper in a country like Turkey. A skillful and an inimitable orator who brightened the Armenian stages, especially of Istanbul, with his fluent speeches.

Twenty years ago, he wondered, "Who loves an elderly person?"

We love him with all our heart and bow in reverence to his mountainous merit and kiss his right hand, which we consider exceptionally holy, much like the great inventor from   Hatsegats – Հացեկաց (note: the birthplace of St. Mesrob Mashdots), because those right hands only served the Armenian Alphabet.

The picture:

First row, LtoR: Mrs Mariam Dramirian , Mrs. Silva Gomigian ,– Mrs. Suzan Haddejian (the writer’s wife), Robert Haddejian, Mrs. Caroline Haddejian (the writer’s elder daughter-in-law).

Second row:  Ari Haddejian (the writer’s elder son), Miss Makrouhi Hagopian (long standing editor of “Marmara”), Nayira Megerdichian Suzme (the present editor of “Marmara”).

 

 

«Ո՞Վ ԿԸ ՍԻՐԷ ՏԱՐԻՔՈՏ ՄԱՐԴԸ»

    (Հեռաւոր ողջո՜յն ալեւոր գրագէտ Ռ. Հատտէճեանին)

   Շատ յստակ կը յիշեմ, որ մօտաւորապէս քսան տարի առաջ կարդացեր էի վերի չակերտեալ խորագիրը կրող յօդուած մը, Ռ. Հատտէճեանի գրիչէն, ուր ան իրեն յատուկ հոգեբանական ու փիլիսոփայական մերձեցումով լուսարձակ կը բանար ծերութեան երեւոյթին վրայ ու կը ջանար բացատրել՝ թէ ինչո՛ւ երետասարդ տարրը առհասարակ չ՛ախորժիր ծերունիներու ընկերակցութենէն ու կ՛աշխատի զանոնք առօրեայի լուսանցքէն անդին հրել...:

   Այդ օրերուն Հատտէճեան շուրջ 75 տարեկան էր: Յարաբերաբար աշխոյժ եւ առոյգ:

   Այսօր, մեր սիրելի ու թանկագին գրագէտը թեւակոխած է արդէն իր կեանքին 96-րդ տարին: Ալեփառ ծերունի մըն է, որուն շուքը եթէ մէկ կողմէ օրհնութիւն կը տարածէ իր ընտանիքին վերեւ, ապա միւս կողմէ ալ կ՛երջանկացնէ մեզ բոլորս՝ իր հազարաւոր ընթերցողները, Պոլիս թէ արտասահման:

   Արդէն ամիսներէ իվեր Հատտէճեան ա՛լ խմբագրատուն չ՛իջներ: Տարիքի պարտադրանքով՝ ան իր կեանքին սա փուլը կ՛անցընէ իր բնակարանը, իր վիթխարի գրադարանին մտերմութեան մէջ, մերթ ընթերցումներ կատարելով, մերթ ալ խոկալով անցնող այն 60, 70, 80 տարիներուն վրայ, որոնք ի՛րը եղան եւ որոնք անհաւատալիօրէն հարուստ էին անմոռանալի դէպքերով ու բախտորոշ իրադարձութիւններով: Ինք ժամանակակիցը եղաւ Կ. Պոլսոյ նուիրապետական աթոռը բարձրացած իրերայաջորդ 6 պատրիարքներու...:

   Քանի մը օր առաջ Հատտէճեան երջանիկ պահ մը ապրեցաւ՝ իր բնակարանին մէջ ընդունելով այցելութիւնը իսթանպուլահայ խումբ մը գրասէր տիկիններու: Բոլորն ալ՝ իրեն հարազատ անձեր, երբեմնի մօտիկ գործակիցներ: Անոնք եկած էին շնորհաւորելու զինք՝ «Մարմարա» օրաթերթի «Յուշատետր» սիւնակին հաստատման 41-րդ տարեդարձին առիթով: Ազնիւ ու փափկավարական քայլ մը, որ զի՛ս եւս հրճուեցուց, որովհետեւ «Յուշատետր»-ը ի՛մ ալ ամէնէն նախընտրելի սիւնակը եղած է հայատառ մամուլին մէջ, ահա արդէն գո՛նէ 37-38 տարիէ իվեր: Իմ մտաւորական ու գրական կազմաւորումին առաջնային լծակներէն մէկը՝ անկասկած:

   Հատտէճեանի այցելուները չէին մոռցած յիշատակելի լուսանկար մըն ալ հրամցնել մեզի՝ այդ օրուան մթնոլորտը ցոլացնելով:

  Երկարօրէն նայեցայ այդ լուսանկարին: Իմ դիմաց, ահաւասիկ, կանգնած էր 96 տարեկան ալեւոր գրագէտ մը, որուն գրած ու հրատարակած գիրքերուն ծանրութեան տակ կրնայ կքիլ... ուղտն անգամ: Հմուտ եւ օրինակելի խմբագիր մը, որ 54 տարի շարունակ հայերէն շա՛տ որակաւոր օրաթերթ մը խմբագրեց ու հրատարակեց Թուրքիոյ նման երկրի մը մէջ: Ճարտար ու անկրկնելի բեմասաց մը, որ  իր հիւթեղ բանախօսութիւններով փայլեցուց մա՛նաւանդ Պոլսոյ հայ բեմերը: 

   Ինք քսան տարի առաջ հարց կու տար, թէ «ո՞վ կը սիրէ տարիքոտ մարդը»:

   Մենք ամբողջ սրտով կը սիրենք զինք:  Կը խոնարհինք իր լեռնակուտակ վաստակին առջեւ ու կը համբուրենք իր Աջը, զոր բացառաբար սուրբ կը նկատենք, նմանողութեամբը Հացեկացի մեծ գիւտարարին Աջին, որովհետեւ այդ աջերը միայն ու միայն սպասարկած են Հայոց Այբուբենին...:

    Լ. Շառոյեան (Հալէպ)

    Լուսանկարը.- Ձախէն աջ՝ տիկ. Մարիամ Տրամէրեան, տիկ. Սիլվա Կոմիկեան,  տիկ. Սիւզան Հատտէճեան (գրագէտին կողակիցը), Ռոպեր Հատտէճեան, տիկ. Գարոլին Հատտէճեան (գրագէտին աւագ հարսը), Բ. շարք՝ Արի Հատտէճեան (գրագէտին երէց որդին), օրդ. Մաքրուհի Յակոբեան (երկարամեայ խմբագրուհի «Մարմարա»-ի) եւ Նայիրա Մկրտիչեան-Սիւզմէ («Մարմարա»ի այժմու խմբագրուհին):

Thursday, August 17, 2023

More than pomegranates: Remembering Vartkes Hovsepian

Vahe H. Apelian

Shant and Joe let me know that their father, Vartkes Hovsepian passed away on June 22. Vartkes and I were born a few months apart and were childhood friends and remained friends throughout our lives. I have one of my earliest pictures taken with him (posted below). That picture was taken in the old HMEM sports club in Beirut, before it was located to its present location. His father was the care taker of the club and that gave us a good opportunity to have the field for a playground.

In a comment, my cousin Stepan Apelian, younger than I by half a decade, best summed up  Vartkes in a few words. He wrote, “handsome (Գեղադէմ), jovial (Զուարթախօս), and sportive (կատակասէր), what a pleasant fellow (ընկերակից) he was.” Indeed, he was. No wonder that those who befriended him kept their friendships with him. In noting that, I have specially our mutual friend and contemporary Zeron Apelian in mind.

It so happened that his parental family and mine lived in the same neighborhood in West Beirut, a few hundred feet apart and we often played together, mostly in the courtyard of their residence. They lived in a single floor house, around a courtyard, that gave us room to play and help their Jewish neighbor put on their stove on Saturdays. Thus, I personally knew all the family members, his father Joseph, his mother Ovsanna, his brothers Avedis and Armen and his sisters Maro and Vartuhi, who married my mother’s paternal cousin Mesrob Chelebian. My mother was the wedding godmother at his sisters Maro’s and Vartuhi’s weddings. Their patriarchal house in Kessab was almost next to the mill. My grandfather used to take me with him on Saturdays to Kessab and I would spend time in their house as my grandfather had the grain he brought with him, mounted on our donkey’s back, milled. 

Later on, his parents moved to Keurkune. Their house faced Zeron Apelian family’s house and we remained hunting together, fishing and doing all the mischiefs kids and teens do. Vartkes and I did not live year around in Keorkune but spent our summers there.

Albert Apelian, Vahe H. Apelian, Vartkes Hovsepian and Vatche Apelian
at the Beirut International Airport

Vartkes left for U.S. early to join his sister Maro who had moved to the U.S. after marrying. Thus, we departed ways as we graduated our teens but our bonds transcended oceans and continents. He would send us pictures from the U.S. A few years later he came to the Lebanon for a visit. We spend memorable days together. 

In 1976 I also moved to the U.S. and settled in northern New Jersey, in Clifton, a town 10 miles west of the NY City. Our bond continued in the U.S. but it took an unexpected turn. A few years later Vartkes visited us. It must have been in 1982, in a short while I will explain why I think so. He was working as a representative of a dental company and thus travelled on business. His business travel had brought him to Philadelphia. He had made a point of visiting us, Marie, I and our first-born son Taniel, after having discharged his duties. He had brought with him pomegranates from Los Angeles. He knew that pomegranate is one of my favorite fruits, especially that our mutual friend Zeron Apelian’s family had a pomegranate tree in their orchard, next to Keurkune’s spring and I loved its fruit.  

A few days after his visit, I had the unpleasant experience of being questioned by FBI agents. Quoting Wikipedia: “In 1982, an attempt to bomb the building of Turkish consulate in Philadelphia was stopped by the FBI. The leader of the group, Vicken Hovsepian....” Vartkes Hovsepian checking in Philadelphia apparently had the FBI alarm bells ringing loud and wide and had them trailing the least likely of all suspects, Vartkes Hovsepian!

In 1982 I had not yet visited Los Angeles and had not seen my friends who had settled there. Vartkes visiting us from LA was memorable for us. Henceforth, whenever I went to LA and met him or contacted him, I would tease him, that on that day, he brought more than pomegranates. 

Over the years a transformation was a palpable in my childhood friend as he charted his course in life in his adopted country. He became the quintessential Armenian American very comfortable and easy going in the larger society much like in his own Armenian community. He was a law-abiding, hard-working, productive citizen of his adopted country he loved and served well. His interests outside his home, work was enjoying nature with friends, fishing and going hunting all the way to Mexico. In computer related parlance, what you saw was what got because that is what he was. He remained a good friend and supported his Armenian community, especially Kessab Armenian community. 

Vartkes was buried in Los Angeles National Cemetery. He was a U.S. Veteran and thus had merited the honor to be buried among those who honorably served the United States armed forces. He and his wife raised two sons.He leaves behind his widow Maral, his two sons, and two grandchildren. 

Well done, Vartkes. Rest in peace, my friend. Had he been asked if he would have wanted to have anything different. I know he would not have wanted to change an iota of the way it was.