The Legends of Hampartsoum and Aram Keklikians

Vahe H. Apelian

Hampartsoum Keklikian, a.k.a. Hampar Kelikian with Senator Bob Dole

For the Armenians worldwide, the death of Bob Dole surely rekindled in them the late senator’s special relationship with Hampar Kelikian, M.D. When Bob Dole decided to run for the presidency in 1996, I remember his wife Elizabeth, in her introductory remarks about her husband, to a capacity filled town hall audience, mentioning her husband’s youthful service to the country during Second World War and elaborated on his special relationship with the Armenian American surgeon who was instrumental in his rehabilitation.

I had heard of an Armenian doctor’s special relationship with a U.S. senator before I immigrated to the U.S. in 1976.  But the doctor’s name was etched in my memory as Hampartsoum Keklikian. I wondered if Elizabeth Dole’s introduction referred to the same medical doctor; I had read about. It was. Wikipedia notes the following: “Kelikian was an Armenian orthopedic surgeon and native of Hadjin in the Ottoman Empire. Born Hamparzoum Keklikian, he came to America in 1920 to escape the Armenian genocide.”

The Armenian doctor’s reputation among the Armenians was not confined only to his special relationship with his one-time patient, turned Senator Bob Dole.  The good surgeon was  also hailed as a staunch advocate of the Armenian literature. In a personal correspondence Garo Armenian wrote the following about him: “"Dr. Keklikian was also a devoted writer both in Armenian and in English. He tried his hand in fiction in English; wrote a novel which was rejected by the principal publishers. The theme (obviously relating to the tragedy of his people) was alien to the US publishing world. His comparative study (in Armenian) of Tchekhov and Shirvanzadeh is superbly erudite. He was a close friend of William Saroyan. Unfortunately, his busy life left no room for writing. He would have been one of the stars of the Diaspora literature. Once a year, he would spend a few weeks both in Beirut and Aleppo." He was 84 years old, when he passed away in 1983.

There is another legend by another Keklikian, less known but no less compelling.

In 2005 Kevork George Apelian, introduced to the Armenian readership Aram Keklikian in his book that was translated into English as “Martyrdom For Life” (Յկեանս Նահատակութիւն). Aram Keklikian’s story is titled “Bedouin Chief Aram Keklkian – Selman El Drbo”. The story is the first of the 17 real life Armenian genocide survivor’s stories that constitute the book.

Aram Keklikian’s legend untangled when a Bedouin chief presented his two wives to a woman tailor in the city of Kamishli in Syria. The tailor happened to be an Armenian and thence the Bedouin chief unraveled the mystery that had surrounded his whole existence and ended up locating his biological mother Yeran who  was the daughter of Effendi Garabed Chalian of Hadjin and was married to Hovhannes Keklikian of Hadjin as well. In the ensuing genocidal mayhem, she had lost her husband, a younger son but her eight years old son Aram was abducted. After surviving the ordeal, she had remarried and had started a new family anew.

After the mother and son united, they had a picture of two taken together which graces Kevork George Apelian’s book’s cover.

Aram Keklikian, a.k.a Salman El Drbo with his mother.

Hampartsoum and Aram Keklikians from Hadjin  became prominent in their own rights, oceans and continents away from each other.

 Hampartsoum Keklikian, through hard work and perseverance became a reputable surgeon. He surely left behind an unforgettable legacy for Dole and Kelikian families and for the Armenians at large, as well as for the American medical and civic communities.

 Aram Keklikian was not born from a Bedouin tribe member where patriarchal lineage is paramount for prominence. But through his intelligence and fair play had become the chief of their tribe and surely left behind an unforgettable legacy no less for his descendants who would become members of the Armenian Islamic tribe. Serendipitous turns of event led Kevork George Apelian to discover the existence of this official tribe in Syria and reported for the very first time, a few years after he wrote his “Martyrdom for Life” book.

The lives of these two Armenian genocide survivors, Hampartsoum Keklikian, a.k.a. Hampar Kelikian; and Aram Keklikian, a.k.a. Salman El Drbo make the staff of which rightfully Armenian genocide survivors’ legends are made. 

 

A plethora of traitors and assassins

Vahe H. Apelian

Google-ի հայերէն թարգմանութիւնը կցուած է ներքեւ։

 

The term traitor and the adjective treasonous have recently proliferated in the Armenian social media. The term traitor nowadays appear mostly used to depict the PM of Armenia under whose watch Armenia lost a war against TurkaBaijan forces and their active supporters. The adjective treasonous is hurled against the PM for having signed the tri-party dictate to halt the war between Armenia and Azerbaijan brokered by Russia

As far as I am concerned I cannot call the PM a traitor nor qualify his signing the ceasefire agreement a treasonous act. Like any other naturalized American citizen, I too have taken the oath of allegiance and sworn that "I will support and defend the Constitution and the laws of the United States of America against all enemies, foreign and DOMESTIC." But that does not give me the right to take the laws into my hands and call a person a domestic enemy, in other words a traitor. It appears that regretfully, not being a state for hundreds of years, Armenians have had to resort to take matters into their hands and deal with those whom they deemed to be domestic enemies or traitors in the harshest way possible. That is to say assassinate them.

Recently a friend forwarded to me a copy of a book that lists Armenian assassinations perpetrated by Armenians against Armenians from 1890 to 1908, the year of  eminent writer Arpiar Arpiarian was gunned down in Cairo. Each assassination is documented by quoting the Armenian press elaborating on the killing or the attempted killing, as some of the assassination attempts were not fatal. Furthermore, in the foreword the author emphasized  that “the collection does not intend to confirm or deny the sharp journalistic and historical accusations against this or that party, nor does it seek to reveal the good or bad sides of the parties.” The book simply lists such acts.

The book, the author claimed is published in a limited quantity and  anyone who is interested to read the book may get  its  Pdf version for free by contacting him at tchahagir@journalist.com. It is the pdf version that a friend forwarded me.

The title of the book is “MAN AGAINST MAN”  ( Marteh entem Martoun – ՄԱՐԴԸ ԸՆԴԷՄ ՄԱՐԴՈՒՆ) – Attempted Assassinations and Assassinations Armenian Way - մահափորձեր եւ Սպանութիւններ Հայկական Օրինակով (1890-1908).

The compilation was done by Haig Avakian – Հայկ Աւագեան - and has been published as a supplement to Chahagir Weekly – Ջահակիր Շաբաթերթ - in Cairo in 2018. I did not know that such an Armenian weekly is published in Egypt. The publication of the book was timed in remembrance of the 110^th anniversary of the Arpiar Arpiarian’s assissination that happened on February 12, 1908, after two failed assassination attempts, the first in Constantinople and the second in Venice. The book is 170 pages long.

All the listed acts were carried by the political parties of the day. They were perpetrated due to inter and intra party sharp disputes or against others for the betrayal of the Armenian cause not necessarily by commission but also by omission for not having supported the cause as expected. 

My interest in the book was drawn, as I noted in my first paragraph, by the widespread use of the term traitor and the adjective treasonous damning the presumption of innocence until proven guilty in the courts of the law. 

The number of the assassinations listed the book is staggering. All together 92 such attempts were listed having been carried from 1890 to 1908. We should bear in mind that we did not have a state during those years. Consequently, the judgment to assassinate was left to the political parties,  Overwhelmingly if not all, other than a few of the targeted persons were labeled as tavajan, that is to say traitor, although a few appear to have perpetrated against well to do Armenians for not espousing the Armenian cause.

More were assassinated in Constantinople than anywhere else, but the acts were carried far and wide. Out of curiosity I listed the places where the assassinations took place. The names of some of the places were not familiar to me. I have listed them in Armenian and put in parenthesis in English for those I know: Պոլիս (Constantinople) , վան(Van), Կարին/էրզրում (Garin / Erzeroum), Շապիտ Գարահիսար (Shabin Karahisar) , Բաղէշ(Paghesh  another name for Bitlis), Մարզուան (Merzifon), Սամսոն (Samsun), Շատախ (Çatak), Մուշ (Muş / Mush), Պարսկաստան (Persia), Խոյ (Khoy), Պաթում (Batumi), Զմիւռնիա (Izmir) , Մոսկուա (Moscow), Վասպուրական (Vaspurakan), Սալմաստ (Salmas), Օտեսա (Odesa), Պոսթոն(Boston), Սասուն (Sason), Զուիցերիա (Switzerland), Լոնտոն (London),  Խնուս (Hinis), Ռումանիա(Roumania), Շիրակ (Shirak), Հիւսիսային Կովկաս (Northern Caucasus), Ախլաթ (Ahlat), Ջրաբերդ(Jraberd), Պուրկազ (Burgas), Թիֆլիս (Tiblisi), Շուշի (Shoushi), Արմավիր (Armavir), Նիւ եորք (New York), Ռուսչուք (Ruse, Romania), Գահիրէ (Cairo), Աղթամար (Akhtamar), Կարս (Kars), Սօչի (Sochi). There were a few names I could not locate  them. Listing them in Armenian they are: Բուլանըխ գաւառի (in Bitlis) Կոփ գիւղ, Կամուրճ Գիւղ , Սալնոյ-Ձոր (in Diarbekir), Շամիր (Shamir ?).

In any society, those who are judged to be traitors are dealt with the severest form of punishment that includes death or permanent banishment. Those of my generation who attended Armenian schools were surely taught of the Armenian arch traitor Vasak Suni who was claimed to have betrayed Vartan Mamigonian. My mother, who thought in Armenian schools for half a century, noted to me that throughout her teaching she met only one student in Los Angeles who whose parents had baptized him Vasak. She was so intrigued that she made a point of meeting his parents and had an interesting conversation with the student’s father who seemed to have been an astute student of Armenian history. Since Vartanian war in 451 to this day, other than a very few, no Armenian parents have named their son Vasak.

I think this social phenomenon having a plethora of traitors in our midst and the proliferation of labelling another Armenian traitor should be studied by sociologists and psychologists. When I searched on the internet for American traitors who have betrayed the U.S., not more than a dozen appeared to have done so during the last over two hundred years. It sure is different for Armenians. But why? I wonder. We appear to have labelled a far more number Armenians as traitors and dealt with them accordingly. 

 All those listed in book who were assassinated did not have the benefit of presumption of innocence until proven guilty by an independent judiciary, simply because we did not havre a state, but now we do have a nascent democratic free and independent Armenia under existential threat whose judiciary surely is, I presume, as "perfect", as  "impartial" and as "apolitical" as judicial courts are in democratic countries be it in the United States.  

There is no justification in the liberal use of the terms "traitor" or "internal enemy."

*****

Google-թարգմանութեամբ։

Դավաճանների և մարդասպանների առատություն

Վահէ Հ. Ապէլեան

 

Հայկական սոցցանցերում վերջերս շատացել են դավաճան տերմինը և դավաճան ածականը։ Դավաճան տերմինը մեր օրերում առավելապես օգտագործվում է Հայաստանի վարչապետին պատկերելու համար, ում հսկողության ներքո Հայաստանը պարտվեց Թուրքաբայջան ուժերի և նրանց ակտիվ աջակիցների դեմ պատերազմում։ «Դավաճանական» ածականը շպրտվում է վարչապետի դեմ՝ Ռուսաստանի միջնորդությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պատերազմը դադարեցնելու եռակողմ թելադրանքը ստորագրելու համար.

Ինչ վերաբերում է ինձ, ես չեմ կարող վարչապետին դավաճան անվանել, ոչ էլ հրադադարի պայմանագրի ստորագրումը որակել որպես դավաճանություն։ Ինչպես ցանկացած այլ նատուրալացված ամերիկացի քաղաքացի, ես նույնպես հավատարմության երդում եմ տվել և երդվել, որ «սատարելու և պաշտպանելու եմ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Սահմանադրությունն ու օրենքները բոլոր թշնամիների դեմ՝ արտաքին և ՆԵՐՔԻՆ»: Բայց դա ինձ իրավունք չի տալիս օրենքները ձեռքս առնել ու մարդուն անվանել ներքին թշնամի, այլ կերպ ասած՝ դավաճան։ Ցավոք, հայերը հարյուրամյակներ շարունակ պետություն չլինելով, ստիպված են եղել գործը վերցնել իրենց ձեռքը և հնարավորինս դաժան կերպով վարվել ներքին թշնամիների կամ դավաճանների հետ: Այսինքն՝ սպանել նրանց։

Վերջերս ընկերս ինձ փոխանցեց մի գրքի պատճեն, որտեղ թվարկված են հայերի կողմից հայերի դեմ իրականացված հայերի սպանությունները 1890-ից 1908 թվականներին, երբ Կահիրեում գնդակահարվեց ականավոր գրող Արփիար Արփիարյանը: Յուրաքանչյուր սպանություն փաստագրվում է՝ մեջբերելով հայկական մամուլը, որը մանրամասնում է սպանության կամ սպանության փորձի մասին, քանի որ մահափորձերից մի քանիսը մահացու չեն եղել: Ավելին, նախաբանում հեղինակն ընդգծել է, որ « ժողովածուն նպատակ չունի հաստատել կամ հերքել այս կամ այն ​​կուսակցության հասցեին հնչող լրագրողական և պատմական սուր մեղադրանքները, ոչ էլ փորձում է բացահայտել կողմերի լավ կամ վատ կողմերը։ «Գրքում պարզապես թվարկված են նման արարքները: 

Գիրքը, հեղինակի պնդմամբ, տպագրված է սահմանափակ քանակությամբ, և յուրաքանչյուր ոք, ով ցանկանում է կարդալ գիրքը, կարող է անվճար ստանալ դրա PDF տարբերակը՝ կապվելով նրա հետ tchahagir@journalist.com էլ. Դա pdf տարբերակն է, որն ինձ ուղարկեց ընկերը:

The title of the book is “ MAN AGAINST MAN ” ( Marteh entem Martoun –  ՄԱՐԴԸ ԸՆԴԷՄ ՄԱՐԴՈՒՆ )  –  Attempted Assassinations and Assassinations Armenian Way  -  մահափորձեր եւ Սպանությունների Հայկական Օրինակով  (1890-1908).

The compilation was done by Haig Avakian –  Հայկ Աւագեան -  and has been published as a supplement to  Chahagir Weekly  –  Ջահակիր Շաբաթերթ -  in Cairo in 2018. I know that an such an Armenian weekly հրատարակվում է Եգիպտոսում։ Գիրքը հրատարակուեցաւ ի յիշատակ  Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110 ^{-րդ տարելիցին, որ տեղի ունեցաւ 12 Փետրուար 1908ին, երկու անյաջող մահափորձերէ ետք։} Գիրքը 170 էջ է։

Թվարկված բոլոր գործողությունները կրել են օրվա քաղաքական կուսակցությունները։ Դրանք իրականացվել են միջկուսակցական և ներկուսակցական սուր վեճերի կամ այլոց դեմ հայ դատի դավաճանության համար ոչ պարտադիր կերպով պատվիրանով, այլ նաև գործին սպասվածի պես չաջակցելու պատճառով: 

Գրքի հանդեպ իմ հետաքրքրությունը, ինչպես նշեցի իմ առաջին պարբերությունում, առաջ բերեց դավաճան տերմինի և դավաճան ածականի լայն տարածումը՝ անմեղության կանխավարկածը դատապարտող, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ դատարաններում:  

Գրքում թվարկված սպանությունների թիվը ապշեցուցիչ է։ Բոլորը միասին թվարկվել են 92 նման փորձեր, որոնք իրականացվել են 1890-ից 1908 թվականներին։ Պետք է նկատի ունենալ, որ այդ տարիներին մենք պետություն չենք ունեցել։ Հետևաբար, սպանության դատավճիռը թողնվեց քաղաքական կուսակցությունների վրա, ճնշող մեծամասնությունը, եթե ոչ բոլորը, բացառությամբ մի քանի թիրախի, պիտակվեցին որպես թավաջան, այսինքն՝ դավաճան,  թեև մի քանիսը, կարծես, բարի գործեր են արել՝ հայերի համար լավ վարվելու համար։ չպաշտպանելով հայկական հարցը.

Կոստանդնուպոլսում ավելի շատ սպանվեցին, քան որևէ այլ վայրում, բայց գործողությունները տարածվեցին շատ հեռու: Հետաքրքրությունից դրդված թվարկեցի այն վայրերը, որտեղ տեղի են ունեցել սպանությունները։ Որոշ վայրերի անուններն ինձ ծանոթ չէին։  Ես  թվարկել եմ դրանք  հայերեն  և փակագծերի մեջ տեղադրել անգլերեն  նրանց համար , ում ճանաչում  եմ . ) , Մարզուան ( Merzifon) , Սամսոն  (Samsun) , Շատախ (Çatak), Մուշ  (Muş / Mush) , Պարսկաստան  (Persia) , Խոյ.  (Khoy) , Պաթում  (Batumi) , Զմիւռնիա  (Izmir)  , Մոսկուա (  Moscow) , Վասպուրական  (Vaspurakan) , Սալմաստ  (Salmas) , Օտեսա  (Odesa) , Պոսթոն (Boston)  , Սասուն (Sason ,  Sason)  (London) , Խնուս  (Hinis) , Ռումանիա (Roumania) , Շիրակ  (Shirak) , Հիւսիսային Կովկաս  (Northern Caucasus) , Ախլաթ ( Ahlat) , Ջրաբերդ (Jraberd) , Պուրկազ  (  Burgas) , Թիբլիս , Թիֆլիս (Shoushi) , Արմավիր  (Armavir) , Նիւ եորք  (New York) , Ռուսչուք  (Ruse, Romania) , Գահիրէ  (Cairo) , Աղթամար  (Akhtamar) , Կարս  (Kars) , Սօչի  (Sochi). Կային մի քանի անուններ, որոնց ես չկարողացա գտնել: Listing them in Armenian they are:  Բուլանըխ գաւառի (in Bitlis) Կոփ գիւղ ,  Կամուրճ Գիւղ , Սալնոյ-Ձոր (in Diarbekir), Շամիր  (Shamir ?).  

Ցանկացած հասարակությունում նրանց, ում դավաճան են համարում, ենթարկվում է պատժի ամենախիստ ձևին, որը ներառում է մահ, կամ հասարակությունը վտարում է նրանց: Իմ սերնդից նրանք, ովքեր հաճախել են հայկական դպրոցներ, անշուշտ, սովորել են հայ ոխերիմ դավաճան Վասակ Սունին, ում պնդում էին, թե դավաճանել է Վարդան Մամիկոնյանին: Կես դար հայկական դպրոցներում մտածող մայրս ինձ ասաց, որ իր դասավանդման ընթացքում Լոս Անջելեսում հանդիպել է միայն մեկ աշակերտի, ում ծնողները նրան մկրտել են Վասակ։ Նա այնքան հետաքրքրված էր, որ նպատակադրեց հանդիպել իր ծնողներին և հետաքրքիր զրույց ունեցավ ուսանողի հոր հետ, ով թվում էր, թե հայոց պատմության խորաթափանց ուսանող էր: 451 թվականի Վարդանյան պատերազմից մինչ օրս, բացի շատ քչերից, ոչ մի հայ ծնող իր որդուն Վասակ չի անվանել։

Կարծում եմ, որ մեր մեջ դավաճանների առատություն ունեցող այս սոցիալական երևույթը և մեկ այլ հայ դավաճանի պիտակավորման բազմացումը պետք է ուսումնասիրվի սոցիոլոգների և հոգեբանների կողմից: Երբ ես ինտերնետում որոնեցի ամերիկյան դավաճանների համար, ովքեր դավաճանել են ԱՄՆ-ին, թվում էր, որ ոչ ավելի, քան մեկ տասնյակը դա արել է վերջին ավելի քան երկու հարյուր տարվա ընթացքում: Հայերի մոտ, իհարկե, այլ է։ Բայց ինչու? Ես զարմանում եմ. Մենք, ըստ երևույթին, ավելի շատ հայերի պիտակավորել ենք որպես դավաճան և համապատասխանաբար վարվել նրանց հետ: 

 Գրքում թվարկված բոլոր սպանվածները չունեին անմեղության կանխավարկածի օգուտ, քանի դեռ նրանց մեղավորությունն ապացուցված չէր անկախ դատական ​​համակարգի կողմից, պարզապես այն պատճառով, որ մենք պետություն չունեինք, բայց այժմ ունենք նորածին ժողովրդավարական ազատ և անկախ Հայաստան՝ գոյատևման սպառնալիքի տակ։ Դատական ​​համակարգը, անշուշտ,, կարծում եմ, նույնքան «կատարյալ», «անաչառ» և «ապաքաղաքական» է, որքան դատական ​​դատարանները ժողովրդավարական երկրներում։ Այնուամենայնիվ, «դավաճան» և «ներքին թշնամի» տերմինների ազատական ​​օգտագործումն արդարացում չունի։

 

 

 

 

Kulüp (The Club) (No.1)

Vahe H. Apelian 

Kulüp is a six episodes long Turkish television miniseries that is being aired on Netflix in English as The Club. According to the Wikipedia the mini-series was released for viewing on November 5, 2021. The first season is currently being aired. I was drawn to watch the miniseries after I stumbled upon a review about the mini-series in Al Monitor, an online journal that claims to be the pulse of the Middle East.

According to the journal, the six-episode series are “about Turkey’s ever-shrinking Jewish minority, and that the mini-series have been both accused of waking the ghosts of the country’s turbulent past with its non-Muslim minorities and praised for breaking the code of silence among the Jews often called Turkey's "model minority” on the past injustices that deprived them of their wealth, language and in some cases, life.” 

Furthermore Al-Monitor claimed that “The series’ first season takes place before the infamous Sept. 6-7,1955, Istanbul riots in which Greek businesses were attacked by Turks after a newspaper fabricated a report of a bomb attack on the house where Mustafa Kemal Ataturk was born in the Greek city of Thessaloniki.”

It appears that the current six-episodes airing on the Neflix is the first season of the mini-series and that it will continue with subsequent seasons as the drama unfolds.

The current six-episodes, Al Monitor claims “revolves around Matilda Aseos, a Jewish woman in a once affluent family who has shot her Muslim Turkish lover Mumtaz for wrongly accusing her family of evading the wealth tax in 1942, when the government slapped enormous tariffs on the non-Muslim population, particularly Jews. Matilda’s family is ruined, and her father and brother are sent to Askale, a chilly northeastern border town to do forced labor, like so many other minorities.”  

The mini-series indeed is about that Jewish woman who hails from Sephardic Jews who came to Turkey in 1492 and who still maintain their distinct dialect  called Ladino, according to the Al-Monitor. She was pardoned and returned to her community and plays the central character of the mini-series along with her unruly grown-up daughter she had conceived from an out of wedlock relationship with a Muslim Turk. Matilda attempts to establish relationship with her daughter she never raised being incarcerated.  The drama of the six-episodes long season is thus aired.

The club, with its closeted gay singer star, is where and around the operators of the club that the drama unfolds. The club portrays the “ microcosm of the ethnic variety in Istanbul”, Al Monitor claims.

Other than the human relations drama, the following caught my attention.

- The mini-series amply present the Jewish Ladino community with their songs and in their distinct dialect without any rancor.

- The drama portrays the animosity against the Greek Turks over the Cyprus issue. 

- The club captures the drive for Turkification portrayed by the Greek owner of the club who has created a Muslim existence and promotes Turkification by firing his non-Turkish employees.

- The Armenian stage light director named Agop, who is a benign presence

- Greek dancing girls who are taken advantage of. 

- Cheap labor from the interior of the country who ar enslaved and work for room and board.

- Matilda, the Jewish woman center character, who had killed her Turk lover, came from a wealthy family that lost all its possession and her parents and brother were exiled and she never saw them again. The historical context of those tragic events that happened is not even glanced. But when she wanted to move to Israel after her pardon, her Jewish community leader wondered why leave Turkey where her ancestors had lived there for four hundred years.

The historical context within which the drama is supposed to unfold would have eluded me had I not read the review beforehand. I am sure for the general audience the unfolding of the drama will not tell much, if anything within a historical context. However, Al Monitor claims that the mini-series broke a taboo in Turkey. It claims that that the series whisper, rather than shout, about what Turkish society have gone through in their recent history and emphatically adds that  “sometimes a clear, eloquent whisper can be more effective than a shout.” Maybe it does to the Turkish audience. 

As I noted earlier, it’s the review I read in the Al-Monitor that led me to watch the mini-series. I cannot discount Al-Monitors assertion that the mini-series although is not a historical  documentation or anything close to it to capture what happened to Turkish minorities, in this case the Jews. But it may indeed be also indicative of a wider and a more profound mindset that is being permitted to permeate in the Turkish society as a whole and at large.

Let us be mindful that a decade ago the Turkish Prime Minister Recep Erdogan insulting Israel President Simon Peres, who was a longtime friend of Turkey, has long been swept by the history’s dustpan. One cannot discount that the sudden eminence of Turkey in the unmanned aerial combat technology– the Bayratar drones – is Israeli technology and their manning is Israli knowhow and that the Bayraktar venture is a  marriage between the Turkish huge military complex and Israel.

Al Monitor noted that “The second season is expected to pick up with the riots in which clearly pre-organized Turkish mobs took to the streets, attacking and plundering homes and shops owned by non-Muslims, mainly Greeks.” One cannot discount that there may be a dramatic shift in educating the Turkish public and softening their ingrained hostile perceptions of the Jews if not fostering an amicable relation at the grass root between the Turks and Israelis.

This series ended up when Matilda’s daughter, in turn, became pregnant out of wedlock from her relationship with a Turk taxi driver lover. But her prospective Jewish groom forgave her betrayal and accepted her pregnant fiancée and both moved to Israel to raise her child in Israel. 

The episode ended with both are captured looking longingly from the airplane over the Turkey as they moved to Israel to settle there. There is not a hint of animosity but a general unspoken perception of an apparent understanding of the two communities, Turkish and Jewish, that had grown with each other, as her Jewish mother remains in Turkey while her  pregnant daughter by a Turk, will raise her child in Israel.

 

 

ՊԱՏՈՒԵԼԻՆ

 Ծանօթ - Աշխարհաբար Աստուածաշունչին նպաստը ազգային զարթօքին   միայն կարդացած եմ Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր Ժամուց» գիրքին մէջ։ Կը մէջբերեն յատուածներ այդ գիրքէն։  Ծանոթ՝Գաբոն՝ Տէր Թադիոսին դստերին հետ ամուսնալէ ետք, քահանար ձեռնադրուած էր որպէս Տէր Յուսիկ եւ սերտած էր աշխարհաբար Աստուածշումչը։ Իր  անէր հօրը տեղը անցած էր տէր Թադիոսին վախճանունէն ետք եւ իր գիւղը բարեփոխած էր եւ իր զարթօնքը կը վերագրեր աշխարհաբար Աստուածաշռւնչին իր ընթերցանութեանը։ կը մէջբերեմ յատուածներ։

« Սակայն տէր Թադեոս ուրիշ հատոր մըն ալ ունէր, կլորիկ, գունդիկ, սեւուկ կողքով զոր երբէք տղուն տալ ուզած չէր։ Գաբոն քանի մը անգամ զայն ընդնշմարած էր ու օրմըն ալ համարձակած էր խնդրել։ Իբր պատասխան՝ ապաշխարանքի ենթարկուեցաւ։ Տէրտէրը ինքն իսկ ամէն անգամ որ այդ գիրքքը բանար «մեղա՜յ, մեղա՜յ» կը գոչէր։ Ո՛չ ժամարար եղած օրը, ո՛չ ալ տօն օրերը զայն ստուկէն դուրս կը հանէր։ Բայց Գաբոն այդ խորհդաւոր հատորը օր մը ձեռքն ունեցաւ։ Տէրտէրը զինք գործի համար քաղաք խրկած էր. Բան մը մռռցած ըլլալուն՝ ետ դարձաւ ու շիտակ տէրտիրոջը տունը գնաց։ Մարդը դուրս եղած էր, գիրքը բաց թողած, ակնոցն ալ վրան։ Ո՞րմէ գաղտնի պահէր, ուրիշ կարդալ գրել գիտցող չկար։ Գաբոն գրքին վրայ ինկաւ. Նախ կողքը նայելով՝ կարդաց ոսկէզօծ, խոշոր տառերը՝ «Աստուածաշունչ»։ Սկսաւ թղթատել։ Դիւրութեամբ կը հասկնար. Ուստի եւ համ կ՚առնէր։ Ինզինքն ընթերցումի տուած՝ կը մոռնար որ տէրտէրը կրնար յանկարծ գալ, երբ մէկէն մէկ «վա՛յ անիծեալ» բացականչութիւն մը լսեց, ու երեսին ալ ապտակ մը շառաչեց։ Տէրտէրը գիրքը տղուն ձեռքէն յափշտակեց, ու նոյնհետայն իր արտը երթալով կրակ վառեց եւ Աստուածաշունչը խարուկեց, յիշելով «վա՛յ մարդոյն այնմէկ, ոյր ձեռն գայթէ գայթակղութիւն»։ Երբ գիրքը կը վառէր տէրտիրոջը աչքերն ալ լեցուեցան։

Աշխարհաբար Աստուածաշունչ էր։ Օրին մէկը անծանօթ մը գեղն եկած էր՛ իշու վրայ հեծած, հետն ալ պայուսակ մը։ Տէրտէրը փնտռելով, մէկ տեղ նստեր խօսէր էին։ Այցելուն աստուածախախ մէկը կ՚երեւար, անուշ լեզու։ Երբ պիտի մեկնէր, պայուսակը բացաւ, մէջէն գիրք մը հանեց եւ տէրտէրին նուիրեց։ վրան  «Աստուածաշունչ» գրուած էր. Քահանան գիրքը պագաւ ու ճակտին դրաւ։ Աստուածաշունչ անունը լսած էր, բայց երեսը տեսած չէր։ Մարդը քանի մը հատ ալ ձգել ուզեց, բայց տէրտէրը անօգուտ համարեց զանոնք ընդունիլ. Կարդալ գիտցող ուրիշ ոչ ոք կար։ Մարդը մեկնելու ելաւ. Տէրտէրն ալ հիւրին ալ կ՚ընկերանար։ Ճանապարհին հանդիպեցան խումբը մը գիւղացիներու, որոնք տէրտէրին «Օրհնեա՛» ըսին ու քովինն ալ բարեւեցին։ Ասիկայ, օտարական ըլլալով, իրենց ուշադրութիւնը գրաւեց։ Խումբին մէջէն մէկը մարդուն դէմքը յիշել կը թուէր, ուշի ուշով երեսը նայեցաւ, ու մէկէն մէկ գոչեց.

- Պտտուելի, դուն հոս ի՞նչ բան ունիս։

Քանի մը շաբաթ առաջ քաղաքը անոր հանդիպած էր կռուի մը ատեն, որուն ինքն ալ միջամտելով մէկ երկու բռունց ալ պատուելին գլխուն ինք ալ իջեցուցած էր։

- Հո՞ս ալ տիրոջը խօսքին համար եկել ես, հա՞, շարունակեց։ Ու տէրտէրին դառնաով պոռաց։

- Տէրտէր, այս մարդը բռոթ է, դուն ասոր հետ ի՞նչ բան ունիս։

Տէրտէրը շուարած, սկսաւ խաչակնքել, «հալին մեղք, հալաղեն դեւք», առարկելով։ Ամբողջ մարմնովը կը դողար։ Գիւղացիները պատուելիին վրայ թառեցան եւ սկսան տփել։ Մարդուկը հազիւ թէ կրցաւ իշուն վրայ նետուիլ ու փախչիլ, պայուսակը հոն թողնելով։ Քիչ ետք գիւղը հաւաքուելով՝ կրակ վառեցին ու գիրքերը այրեցին։ Տէր Թադիոս տուն վազեց։ Մէկուն չէր ըսած թէ ողջակեզեալներէն հատ մը փրկուած էր։ Ինքն ալ զայն անմիջապէս պիտի զոհեր։ Կրակին տալէն առաջ, մէյ մը աչքէ անցընելու փորձութիւնը ունեցաւ։ Բռնուեցաւ. Ադամ, Եւա, Կայէն, Աբէլ, Նոյ Նահապետ, Յովսէբ գեղեցիկ անունները լսած էր, բայց ինչ ըլլալին մանրամասնօրէն չէր գիտեր։ Խարոյկը միւս օրուան պահեց։ Միւսն օրն ալ ձեռքը առաջ չգնաց։ Կը նզովէր բռոտը եւ կը լափէր գիրքը։

- Գիտութեան ծառն ալ ասանկ եղած ըլլալու է – կ՚ըսէր ինքիրեն, Ան Եւան ալ ինծի պէս մէյ մը բռնուեցաւ։ Վաղը աս գիրքը էրեմ ազատիմ. Ես ալ չպատժուիմ։

Միւս օրը՝ «Աստոծու ողողորմութիւնը» մեծ է ըսելով, այրումը յաջորդ օրուան կը ձգէր։ Ձգձգումը հասաւ մինչեւ այն օրը, որ ուրիշին ալ մեղքի պատճառ եղաւ։ Առաջին թափով այրեց, խղճմտանքի խայթէն ազատեցաւ։ Խղճի թեթեւացում մը, որ սիրտին շատ ծանր եկաւ։

----------

Տէր Յուսիկ օր մը Թումաեանի խումբին հետ գտնուած պահուն, ճիւպպէլի մէկը տեսաւ։ Անժպիտ մարդ մը, քաղցրախօսիկ, հեզ ու խոնարհ, երեւոթը աստուածավախ։ Այդ դէմքը իրենց անծանօթ չթուեցաւ։ Բայց ո՞ւր տեսած էր։ Յիշողութիւնը պրպտեց, երկա՜ր պրպտեց։ Սրտին ուժ մը զինքը դէպի անծանօթը կը մղէր։ Մէկէնմէկ հրճուանքի սարսուռով մը գլխէն մինչեւ ոտքը ցնցուեցաւ։ Տարակոյն չունէր. ա՛ն էր, պատուելին, որ օրին մէկը իշուկովը իրենց գեղը էր եկած. Լուսահոգի տէր Թադէոսին ատենը։ Ծեծ կերած էր եւ աշխարհաբար Աստուածաշունչ մը ձգելով փախած էր։ Ու այդ հալածեալ «բռոթ»ը, այդ հալածեալ Աստուածաշունչն էին, որ զինքը ու ամբողջ գեղը փոխած էին։ Տէրտէրը կամաց-կամաց միտքը բեռաւ պարագանները ուր պատուելիին հանդիպած էր։ Տարինե՜ր անցեր էին։ Օր մը քաղաքը վարժապետ Արշամին հետ պտտած ատենինք, վարժապետը զինքը արմուկով մշտած, ու «բրոթ»ը ցոյց տուած էր։ Արիւնը գլուխը ցատկեր էր։ Անկէ ետքը քանի մը անգամ ալ հանդիպած էր պատուելիին, միշտ խոռ խոռ նայելով անոր։ Ալ ետքէն զայն չէր տեսած, ու մոռցած իսկ էր։ Հիմակ այդ մարդը տեսիլքի մը պէս կ՚երեւար իր աչքերուն։ Երկիւղածօրէն անոր մոտեցաւ ու ինքզինքը ճանչցուց։ Պատուելիին շատ ծանօթ էր տէր Յուսիկ անունը։ Անոր աչքերուն մէջ ալ ուրախութիւն փայլեցաւ ի տես այդ բիրտ քահանային որ հայ ժողովուրդը իր իսկութեանը մէջ կը մարմնացնէր։

Երբ կարգը եկաւ, տէրտէրը պատմեց թէ ինք անուղղակի աշակերտն էր իրեն՝ պատուելիին։ Այս վերջինս զարմանք յատնելուն, տէր Յուսիկ պատմեց շատ տարիներ առաջ իր գեղը պատահած դէպքը։ Պատուելին ալ քիչ մը մտմտալէն յետոյ անանկ բան մը յիշեց։ Իր առաքեալի պաշտոնին մէջ այնքան քաղաքաներէն ու գեղերէ հալածուած ու ծեծ ուտելով վռնտուած էր, որ ամէն մէկ դէպքը նոյնհետայն ճշգրտօրէն յիշելու անկարող կը գտնուէր։

 Պատուելին ալ գեղէ գեղ շրջելով կազմակերպութիւններ կը պատրստէր ու հրոսակներուն կ՚այցելէր։ Եւ ակէ ետքը տէրտէր ու պատուելի մէկտեղ պիտի հալածուէին։ Իրենց անձին մէջ հայութիւնը կը միանար ընդէմ հայութեան ու քրիստոնէութեան թշնամիին։

Ու մէկտեղ բանտը նետուեցան պատուելի, տէրտէր, ամերիկեան քոլէճի բրոֆեսէոր, պատանի, երիտասարդ, ուսանող, փերեզակ, ջորեպան։ Ամէնքն ալ հայ, ամէնքն ալ քրիստոնեայ։»