Ակնարկս Վահանին

Վահէ Յ Աբէլեան

Շատ հաւանաբար շատերը ստացան Վահան Զանոյեանէն,  իր ունեցած հարցազրոյցին յղումը։ Հարցազրոյցը վարած էր 168.am-ի թղթակիցներէն Զարուհի Դիլանյան անունով լրագրողուհի մը, զրուցակից ունենալով «սփյուռքահայ գործարար, համաշխարհային էներգետիկայի և անվտանգության փորձագետ, տնտեսագետ, գրող Վահան Զանոյանը»: Անկասկած որ փիւռքահայ լաւագոյն ներկայացուցիչներէն է վահան Զանոյեանը։ Հարցազրոյցը շաղկապած եմ ներքեւը։

Հարցազրոցին մէջ Վահանը կը նշէ հետեւեալը՝

«Հայ ազգը միշտ պայքարել է, հակառակ պարագայում՝ չէր գոյատևի։ Այսօր գոյություն ունի հայկական պետություն, որովհետև հայ ազգը գոյատևել է, երբ չի ունեցել պետականություն։ Ազգն ավելի մեծ է, քան պետությունը՝ բոլոր չափանիշներով՝ բնակչությամբ, պատմությամբ, տնտեսական և ֆինանսական ռեսուրսներով, կրթական մակարդակով, դիվանագիտական հմտություններով, համաշխարհային կապերով և, առհասարակ, հավաքական ներուժով։ Ազգը նաև ավելի մնայուն է, քան պետությունը․ այն պատմության ընթացքում մեծամասամբ գոյատևել է առանց պետության։ Դարեր ի վեր, երբ չի եղել հայկական պետականություն, ազգն է կենդանի պահել պետություն ունենալու հույսն ու հեռանկարը՝ սեփական մշակույթին, լեզվին, գրականությանը, հավատին, ավանդույթներին, պատմական ժառանգությանն ու հավաքական հիշողությանն իր անխախտ հավատարմությամբ և սեփական պատմությունը քաջ ճանաչելով։ Այդ բոլորը կարելի չէր լիներ՝ առանց մնայուն և անխոնջ պայքարի։ Պայքարը մեր ազգի բնական ուղին ու նկարագիրն է։ Այդ պատճառով ասում եմ, որ մենք կվերականգնենք մեր պայքարելու կամքը։ Պայքարելու կամքի կորուստն է, որ անբնական է մեզ համար, ո՛չ թե պայքարը։»

Սիրելի Վահան,

Անկասկած որ այդպէս է։  Իսկ իրողութիւնը այն է որ  Հայ Ազցը շատ աւելի մեծ է քան Հայաստանը՝ ոչ թէ 1918-ին հիմնուած Հայաստանի Հանրապետութեան շառաւիղը՝ ներկայի Հայաստանի Հանրապետութիւնը միայն, այլ Հայ Ազգը աւելի մեծ է քան պատմական հայաստանը որպէս Արեւմտեան Հայաստան, նեռարեալ Կիլիկիեան հայաստանը եւ կամ որպէս Մեծ Հայք եւ Փոքր Հայք պատմական Հայաստանները։ Հայ Ազգը աշխարհաձրիւ ազգ մըն է ներկայիս եւ այսոուհետեւ։

Հետեւաբար՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնէն  աշխարհաձրիւ Հայ Ազգը քաղաքականօրէն վարելու հաւակնութեան վարկածը անհիմն է։  Իսկ Հայասանի Հանրապետութեան պատասխանատութիւնը վարել է 1918-էն մեզի ժառանգ մնացած Հայաստանի Հանրապետութիւնը որ ունի եւ որ պէտք է իրաւականօրէն եւ համաշխարհային ճանաչումով ճշդէ իր տարածքը։ Հայաստանի Հանէրապետութիւնէն ակնկալել որ անոր  պետական քաղաքական հասանելիութիւնը կ՚ընդգրկէ իր սահմաններէն դուրս պատմական տարանծք, պարզապէս կը վտանգէ մեզի պատմական Հայաստանին ժառանգ մնացած ներկայ Հայաստանը՝       վարչապետին պատկերցումով՝ իրական Հայաստանը։

Տակաւին, հայ անհատէն  կը վերցնէ Հայ Ազգին պահմանման  իր անձնակական պատասխանատուութիւնը եւ այդ կը բեռցնէ Հայաստանի – այո, իրական Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութեանը վրայ, ինչպէս նշեցի Հայաստանի Հանրապետութիւնը վտանգելու գինով։  Որպէս օրինակ տամ Ամերիկացի քաղաքացին որ կ՚այպանէ իր կառաւարութիւնը որ վերցուցած է աղօքթը հանրային դպրոցներէն, իսկ ի՞նքը՝ իր տան մէջ, ան շատոնց մոռցած է աղօթել իր տան մէջ։ Տակաւին՝ Հայ Ազգին զաւակները Հայաստաբնակ ըլլալու բացառձակ իրաւունքը ունին։ Բայց բացառձակ մեծամասնութեամբ կամովին կ՚անտեսեն եւ գործադրութեան չեն դներ այդ իրաւունքը, այնպէս ինչպէս դուն ըրած ես, բայց անբարտաւանութեամբ իրենց կը վերապահեն  Հայաստաբնակ քաղաքակացիներուն քաղաքակականութեանը միջամուխ ըլլալու անբնական իրաւասութեան անպատասխանատու ակնկալութիւնը։

«Տաւուշէն ետք Արցախ»-ը հռետորութիւն չէ։ Վտանգաւոր քաղաքականութիւն մըն է որ ՚վստահաբար չէ վրիպած մեր դրացի երկիրներուն ռազմական նկատողութիւնէն։ Եբրէք չկասկածիլ որ այդպէս չէ։ եւ ռչ ալ «Հայ, Հայրենիք, Հայաստան, Աստուած» լոզունքը կը գողարկէ այդ իրողութիւնը որ պատերազմի պատրաստութեան մարտահրաւէր մըն է։ Կը մնայ Հայաստաբնակ քաղաքացիներուն ընել իրենց ժողովրավարական կարգով ընտրութիւնը։

Սա ալ նշեմ, 1918-էն ետք, ոչ մէկ բան փոխուած է Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութիւնէն։ Նշեմ անուններ որոնք ստանցնեցին Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին բնական դրացնիութեան քաղաքականութիւնը առաջին Հանրապետութիւնէն սկսելով՝ Արամ Մանուկեան, Աւետիս Ահարոնեան։ Բնականաբար Սովետական Հայաստանը իր քաղաքակնութիւնը չէր վարեր բայց մաս կը կազմեր բնական դրացնիութեան այդ նոյն արտաքին քաղաքականութեանը։ իսկ 21 Սեպտմբեր 1991-էն ետք՝ Նախագահներ ՝ Լեւոն Տէր Պետրոսեան, Ռոպերթ Քոչարեան, Սէրժ Սարգսեան եւ անոնց արտաքին գործոծ նախարարները վարեցին Հայաստանի դրացի երկիրներուն հետ բնական յարաբերութեան քաղաքակնութիւնը որ բացահայստօրէն ներկայիս կ՚՚ընէ Թաւշեայ Յեղափոխուփեամբ իշխանութեան հասած Նիկոլ Փաշինեանը։

Ես Հայաստան չեմ ապրիր Վահան, իսկ դուն ընտրած ես հոն ապրիլ։ Ինծի համար հպարտութիւն է որ նախքին ուսուցիչիս զաւակը ընտրած է այդ ընել։ կը նշես ՝ «Ոչ թե պարբերաբար, այլ համարյա մնայուն լինում եմ հայրենիքում. 7-8 ամիս ամեն տարի Հայաստանում եմ լինում և մնացած ժամանակը ճամփորդում եմ ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում և երբեմն՝ Միջին Արևելքում։ Այնպես որ, մասնավոր առիթ չկա. Հայաստանն իմ տունն է։»

Հետեւաբար դուն շատ աւելի ծանօթ ես Հայաստաբնակ մեր քաղաքակցիներուն քան ես։ իսկ իմ տպաւորութիւնս այն է որ նիկոլ Փաշինյանի կառաւարութիւնը իշխանութեան վրայ է ոչ թէ ի հեճուկս Հայասանի քաղաքակցիներուն, այլ անոնց հաւանութեամբ։ Չեմ ուզեր մանրասմասնել երէք ընտրութիւնները՝ Մայիս 8, 2018-ի շտապ Ազգային ժողովին վարչապետի ընտրութիւնը, ապա Դեկտեմբեր 2018-ի կառաւարութեան շտապ ընտրութիւնը, եւ ապա Յունիս 2021 թուականին, 44-օրեայ պատերազմէն ետք եղած կրկին անգամ շտապ  ընտորւթիւնը։ Իսկ երբէք չեմ կրնար այդ հակադիր երկտուութեանը համաձայն ըլլալ որ ենդադրաբար այդպէս չէ եւ «Երբեք չպետք է թույլ տալ, որ Հայաստանի իշխանությունների անօգնականությունը փոխանցվի հայ ազգին»։ Ո՞վ որու՞ն այդ արտօնութիւնը տալու կամ չտալու իրաւասութեան հաւակնութիւնը ունի, բացի Հայաստաբնակ քաղաքակցիները՝  որոնք  եւ իրենց ժողովրդավարական կարգով ընտրած իշխանութիւնը որ կը վարէ այդ քաղաքացիներուն յետ պատերազմի քաջ ընթացքը իրենց հաւանութեամբը։

Այսպէս եզրակացնեմ ըսելով՝ ես որպէս սփիւռքահայ սատար կը հանդիսանամ Նիկոլ Փաշինեայի կառաւարութեանը եւ կը վստահիմ անոր վարած քաղաքականութեանը։

Յ.Գ. Տպագրական եւ ուղղագրական սխալներուս ներողամիտ եղիր։ Գրածս անգամ մըն ալ չկարդացի սրբագրելու համար վրիպակները եւ ուղղագրական սխալները

Սիրով

Վահէ

Ագոյց՝ https://168.am/2024/05/25/2049720.html

Celebrating May 28

Vahe H Apelian

 

The picture is the front page of Aztag Daily special issue devoted to the 60th anniversary celebration of May 28 which we celebrated then as Independence Day. Arguably, May 28 and April 24 are the two days from our torturous history that will continue to remain entrenched in each and every one of us as long as we bear to be inheritors of the millennia old Armenian history.

The special Aztag Daily issue is a huge spread. It measured 17.5 x 23 inches. Vehanoush Tekian Vehanoush Tekian, Vatche Proudian, and other young and upcoming have penned in this special issue. Interestingly the front page of the daily noted, Sixtieth Anniversary of the Armenian Republic. 

My mother had sent me this special issue, which I no longer have. I had left Lebanon two years earlier in 1976. My ties with the community understandably were much tighter. Obviously much has changed since 1978 in the world that is Armenia and Armenian.

May 28, 1978 happened to be a Sunday. Consequently, it is not far-fetched to imagine that the 60th anniversary celebration on that Sunday, became a special community event.  At least for the community that upheld and celebrated May 28 as Armenian Independence Day. The community as a whole did not. 

From kindergarten to middle school, I was brought up in the Armenian community school system in Lebanon that celebrated May 28 as Armenian Independence Day and had the school closed on that day. After the middle school, I started attending the Armenian Evangelical College High School. The Armenian Evangelical community affiliated schools had May 28 as the schools’ picnic day. The Armenian Evangelical community schools were closed on that day and the schools organized outings to the country side. Consequently, for the next four years, I was off from a school day on May 28.

It was in college that the Armenian students from “this faction” school system and “that faction” school system got to get know each other and befriended. Surprisingly, coming from different Armenian school systems never factored in the friendships that ensued. It was in college, and I was visiting a classmate that I learned that not all Armenian schools closed on May 28, when I had assumed all did. It happened this way. I was surprised to hear my friend’s younger sister speaking of her homework  for the next day that happened to be  May 28. I was astonished to hear that she had school on May 28. I asked her, isn’t her school closed tomorrow on May 28. “Why would the school close on May 28? “, she wondered, equally bewildered. She had absolutely no inkling of May 28. 

Who would have guessed then that 13 years, 3 months and 24 days later, on September 21, 1991, a referendum would be held in the Soviet Socialist Republic of Armenia  to determine whether to secede or not from the Soviet Union. The referendum followed a declaration of independence which was issued on August 23, 1990. Acceding to Wikipedia, 99.5% of voters from a turnout of 95%, voted in favor seceding from the Soviet Union and on September 23, 1991, Armenia officially became an independent republic.

The following year, the Armenian postal service issued its first stamp celebrating the Independence of Armenia, as the ARF faction of the Armenian Diaspora had been celebrating all along, after the Soviet takeover of the short lived first republic from May 28, 1918 to December 2, 1920. The Armenian postal service on May 28, 1992 issued, what collectors of stamps call First Day Cover, of the Armenian stamp celebrating May 28 Independence Day. Incidentally I have almost complete sets of stamps issued by  Republics of Armenia and Artsakh.

Per Armenian law, 12 days are declared as non-working holidays. Naturally May 28 is among them, but instead of calling it Independence Day, it is termed as Republic Day (Hanrabedoutian Or), to celebrate the establishment of the democratic Republic of Armenia in 1918. It is not clear to me when the designating May 28, as Republic Day came about. Some claim that it came about in 1992, the year the Armenian postal service issued the first May 28 stamp designating it as Independence Day. 

  I believe that designating May 28, as republic day is the crowning achievement of centuries of struggle of the Armenians to have their own sovereign, democratic, free and independent Republic. I believe the republic as the state institution gives substance and structure to independence, which otherwise will be vulnerable. The first republic came about mostly by the dedication of mostly men and women who adhered to the Armenian Revolutionary Federation party. They are now upheld as the architects of the establishment of the first Republic of Armenia. Aram Manougian is accepted as the founder of the republic. ARF adopted the vision of the united Armenia in 1919, after the establishment of the Republic of Armenia.

I also celebrate May 28 as Republic Day for reason I stated before, and I join the hundreds of thousands of the citizens of Armenia who are officially exempt from work that day to celebrate the promise of bringing forth a republic on May 28, 1918, after being stateless for the preceding 543 years, since the fall of the last Armenian kingdom, the Cilician kingdom, in 1375. 

 

 

Ամուրի դաստիարակներ՝ Եդուարդ Տարօնեան - 1/2

Վահէ Յ. Աբէլեան

Մանկութեանս Պրն. Եդուարդ Տարօնեանին մասնաւոր ուշադրութեան առարկան եղած եմ պանդոկէն ներս: Այդ օրերէն յիշողութեանս մէջ մնացած են իրմէ պատահարներ: Կը սկսիմ ժամակագրական կարգով:

Մանուկ էի, երբ օր մը ինքզինքս եւ զինք շրջապատուած գտայ ոչ միայն մօրս եւ հօրս կողմէ, այլ նաեւ այլոց կողմէ, Պանդոկին մէջ: Հետեւեալը պատահած էր: Պրն. Տարօնեանը զիս առնելով դուրս սպրդած է պանդոկէն, առանց որ ծնողքիս լուր տայ: Անկասկած՝ անակնկալ մը ընելու համար, տրամաբանելով որ երկուքիս բացակայութիւնը, երբ քիչ առաջ միասին էինք, մտահոգիչ պիտի չըլլար: Ուրեմն, զիս առնելով, Պանդոկին մօտ եղող խանութէ մը ինծի համար նոր զգեստ մը գնած եւ արդէն իսկ զայն հագցուցած էր, երբ վերադարձանք Պանդոկ: Այդ զգեստով լուսանկարուած եմ ծնողքիս հետ իմ առաջին եւ միակ ընտանեկան նկարը, երբ տակաւին եղբայրս որ ինձմէ հինգէն վեց տարիներ փոքր էր, չէր ծնած:

Սուրբ Նշան Ազգային վարժարանէն ներս մանկապարտէզի աշակերտ էի, երբ առաջին անգամ ըլլալով տեսայ զինք պանդոկէն դուրս, դպրոցի բակէն ներս, երբ մենք աշակերտներս շարքի շարուած էինք: Բնազդաբար ուզեցի մօտենալ իրեն, բայց այս պարագային ուրիշ երեւոյթ  պարզուած էր ինծի համար: Հոն կանգնած էր խիստ դէմքով մարդ մը, ձեոքն ալ գաւազան մը: Ահաւասիկ այսպէս սորվեցայ որ Պրն. Տարօնեանը դպրոցին տնօրէնն էր: Նախակրթարանի մանկամարդ աշակերտ էինք եւ տնօրէնին գաւազանին սեւցած ծայրամասը մեր երեւակայութեան մէջ նոյնիսկ նմանեցաւ ծայրը ածխացած գաւազանի մը որ շիկացած պիտի հասնէր աշակերտներու բաց ափերուն, եթէ չար ըլլային, թէեւ նման երեւոյթի երբեք չհանդիպեցայ:  Դպրոցի տնօրէնի մը խիստ դէմք ունենալը կարծես ընդհանրական երեւոյթ էր այդ օրերուն:

Հայ դպրոցը իր աշխարհը ըլլալու էր: Տարիները անցան, Պրն. Տարօնեանը այս աշխարհէն հեռացած էր, իսկ մայրս կրթական այլեւայլ հարցերու առընչութեամբ յաճախ կը յիշէր եւ կը մէջբերէրՊրն Տարօնեանը, որ միշտ ըսած պէտք է ըլլայ՝ «պետութիւնը հեռու պահեցէ՛ք մեր դպրոցներէն»: Երբ կը կարդամ Charter School-ի  մասին ըլլայ այդ Գալիֆորնեայի «Արարատ» կամ Տիթրոյիդի Southfield քաղաքին «Ալէքս եւ Մարի Մանուկեան» դպրոցները, որոնք պետական հովաւաւորութեան տակ են որպէս Charter Schoolներ, միտքս կուգայ Պրն. Տարօնեանին ըսած խօսքը՝ հեռու պահել պետութիւնը հայ դպրոցէն։ 

Միջնակարգի նոր աշակերտներ էինք, երբ մեզի ըսուեցաւ, որ Պրն. Մինաս Թէօլէլեանը պիտի ըլլայ մեր դպրոցին տնօրէնը: Պրն. Տարօնեանը կաթուած ունեցած էր եւ խնամքի կարօտ էր: Նշան Փալանճեան Ճեմարանին շատ մօտ կար Սափրիչ Ռուբէնը, որ եղած էր իմ մանկութեան եւ պատանեկութեան սափրիչս, մինչեւ որ իր աշկերտը՝ Մուսթաֆան, որ կատարեալ հայերէն կը խօսէր, բացաւ սափրիչի իր խանութը: Մուսթաֆան մազ կը կտրէր օրուան նորաձեւութեան համաձայն, առաւել խանութը ունէր վերնայարկ մը, ուր մեզի արտօնութիւն կու տար գաղտնաբար սիկարէթ ծխել: Այսպէս, Սափրիչ Ռուբէնը կորսնցուց մեզ՝ իր նախկին յաճախորդները, երբ մեր երիտասարդութեան սեմին հասանք:

Սափրիչ Ռուբէնին տունն ալ Ճեմարանին եւ մեր տան մօտ էր: Մայրս կ’այցելէր իրենց այցելելու համար Պրն. Տարօնեանը, որ Սափրիչ Ռուբէնին կնոջը հոգածոււթեան յանձնուած էր կաթուածէն ետք: Եբրեմն ես ալ կ’ընկերանայի իրեն, իր պատուէրով: Այդ այցելութիւններէն մէկուն ընթացքին էր, որ Պրն. Տարօնեանը տեսայ այնպէս ինչպէս շատ հաւանաբար ոչ ոք տեսած ըլլար զինք:

Պատշգամը նստած էինք, ուրկէ կ’երեւէր փողոցը: Այնպէս պատահեցաւ որ այդվայրկեանին փողոցէն հեւքոտ կը քալէր մէկը, որ բեռնակրի մը տպաւորութիւնը կը ձգէր: Ձեռքին կարտոպրակ մը: Յանկարծ Պրն. Տարօնեանը յուզուեցաւ: Անշուշտ որ չեմ յիշեր բառերը եւ ոչ ալ կ’ուզեմ անտեղի զգացումներ տալ պատահարին, բայց հետեւեալին նման բան մըն էր, որ ըսաւ Պրն. Տարօնեանը՝ «Հէ՛յ մարդ, դուն չես գիտեր որքան հարուստ մարդ մըն ես. կ’երթաս տունդ, ուր քեզի կը սպասեն կինդ եւ զաւակներդ, որպէսզի անոնց հետ միասնբար ճաշես…»։ Ոչ թէ միայն յուզուեցաւ, այլ սկսաւ հեծկլտալ: Մայրս միջամտեց որ նիւթը փոխէ։ Աւելի մանրամասնութեամբ չեմ յիշեր այդ այցելութիւնը:

Տարիներ ետք տեղ մը կարդացի լուսահոգի Արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Աշճեանի մէկ գրութիւնը, ուր ան կը ներկայացնէր Պրն. Տարօնեանը որ եղած էր նմանապէս իր տնօրէնը: Հոն էր որ իմացայ, ինչպէս որեւէ երիտասարդ, ան ալ զերծ չէր մնացած սիրոյ բաբախումներէն, բայց չէրամուսնացած եւ մեռաւ ամուրի:

Վերջին այցելութիւնս իրեն եղաւ 1962ին, երբ շրջանաւարտ եղայ Սուրբ Նշան Ազգային վարժարանէն: Կարգ մը րջանաւարտներով եւ ինքնակամ գացինք իրեն՝ մեր երբեմնի տնօրէնին այցելութեան: Սափրիչ Ռուբէնին տիկնոջը օգնութեամբ կրցաւ գալ հիւրասենեակը: Տխուր պատկեր մը կը ներկայացնէր: Մէկ կողմը կարծես ամբողջովին անզգայ եղած էր: Նոյն կողմի աչքն ալ կարծես նմանապէս անզգայ էր եւ պահուած էր ակնոցին անթափանց ապակիին ետեւ: Այս անգամ ես էի որյանկարծ փղձկեցայ եւ սկսայ հեկեկալ: Տիկինը զիս հիւրասրահէն դուրս հրաւիրեց: Այդպէս եղաւ վերջին այցելութիւնս իրեն:

Քանի մը ամիսներ առաջ Քալիֆորնիա Կլէնտէյլ քաղաքի գրադարանին բաւական ճոխ հայկական բաժնին մէջ հանդիպեցայ Պրն. Եդուարդ Տարօնեանին գրած գիրքերէն մին: Պատմուածքներու հաւաքածոյ մըն էր, ուր Ստոյիկեան դպրոցի նկարագրութիւն կար: Կրկին անգան յիշեցի մօրս հետ իրեն մեր այցելութիւնը։ Ահաւասիկ տասնամեակներ ետք չեմ կրնար մտահան ընել, որ Պարոն Տնօրէնի հանրային պատկերին ետին կար մարդ մը որ շատ սուղ վճարած եղաւ իր ազգանուէր ծառայութեանը համար։ Անկասկած որ իրը բացառութիւն չէր: Յետ եղեռնի սփիւռքը դիւրին-դիւրին մէջտեղ չեկաւ եւ խլեց իր ալ զոհերը:

Վերջացնելէ առաջ յիշեմ, որ տակաւին կը պահեմ Պրն. Տարօնեանին կողմէ ստորագրուած Սուրբ Նշան Մանկապարտէզի շրջանաւարտութեան վկայականս, որուն պատկերը կցած եմ հոս։

 Կը կցեմ նաեւ իր մահուան հիսնակեանին առթիւ Լեւոն Շառոյեանին յիշատագրութիւնը որ լոյս տեսած է «Ազդակ» օրաթերթին մէջ (August 8, 2017)։ 

«….. Եւ ճի՛շդ հոս ես պիտի ուզեմ ոգեկոչել տարօնցի երկարամեայ ուսուցիչ, գրաբարագէտ եւ արձակագիր ԵԴՈՒԱՐԴ ՏԱՐՕՆԵԱՆԸ (1896-1967):

Մոռցուած անուն մըն է ան ալ, շատերու նման: Նոր ու միջին սերունդները ոչինչ լսած են իր մասին: Թերեւս զինք յիշեն լոկ Պէյրութի Ս. Նշան Ազգ. վարժարանի հին շրջաններու աշակերտները, որովհետեւ Եդ. Տարօնեան 1942-57 տնօրէնի պաշտօն վարած է այնտեղ:

Տարօնեան ծնած էր Բաղէշի (Պիթլիս) Խուլթիկ գիւղը: Հետագային (1961) ան արդէն պիտի անմահացնէր իր գիւղին անունը` պատրաստելով ու հրատարակելով անոր ինքնուրոյն բարբառին նուիրուած ծաւալուն ուսումնասիրութիւն մը, որ յագեցած էր ազգագրական ծանօթութիւններով:

Եդուարդ Տարօնեան պատանի տարիքին Պոլիս գալով` նախ յաճախեր էր Էսայեան վարժարան, յետոյ ալ աշակերտեր էր Յովհաննէս Հինդլեանի Նոր դպրոցին` այնտեղ ուսուցիչ ունենալով Եղիշէ եպս. Դուրեանն ու Դանիէլ Վարուժանը, որոնք խմորեր էին իր մէջ գրականութեան ճաշակը եւ հին ու նոր լեզուներու հանդէպ սէրը:

Եղեռնի շրջանին անցեր էր Ժընեւ` հետեւելով «Ժան Ժաք Ռուսօ» մանկավարժական հիմնարկի դասընթացքներուն` հոնկէ վկայուելով 1919-ին: Այդ թուականէն սկսեալ, աւելի քան 35 տարի ինքզինք ամբողջովին պիտի նուիրէր ուսուցչական ասպարէզին` Պոլսէն Ժընեւ, Հալէպ եւ Պէյրութ:

Գրած է պատմուածքներ, որոնք նախ լոյս տեսած են Ա. Ծառուկեանի «Նայիրի»ամսագրին մէջ եւ այլուր, յետոյ ալ մէկտեղուած են առանձին կողքի մը տակ («Համասփիւռ»,1959):

Մշակած է նաեւ մանկապատանեկան պատմուածքներ, որոնց մէկ մասը ամփոփած է «Մանկապատում» վերնագրով ժողովածուի մը մէջ (1952), զոր պատկերազարդած է ծաղրանկարիչ Տիրան Աճեմեանը: Այս հատորին յառաջաբանին մէջ Տարօնեան կը խոստովանէր, որ իր պատմուածքներուն ոճը իրական իմաստով մանկական չէ, բայց կ՛աւելցնէր.

‘Հայ մայրն է, որ յանձն պիտի առնէ այս գիրքը կարդալ ու բացատրել իր ծունկերուն փարած երեխաներուն, եւ այս պատկերն ալ ուրախառիթ է: Այս ձեւով, հայ մայրը իր մանուկներուն սիրոյն, պահ մը ի՛նքն ալ պիտի մանկանայ, եւ ինչպէս որ ամէնէն դժուարամարս սնունդը մայրական կուրծքին մէջ կը հրաշափոխուի անուշ ու արդար կաթի, այսպէս ալ այս պատմուածքներու լեզուն հայ մօր շրթունքներէն անցնելով` մտերմիկ ու դիւրըմբռնելի զրոյցի մը պէս պիտի շոյէ ականջները իր մանկիկին:’

Տարօնեան հմուտ էր ֆրանսերէնի ու, առ այդ, կատարած էր թարգմանութիւններ, ինչպէս` Անտրէ Տիւմայի «Յաւերժական ներկայութիւն»-ը:

1944-ին, հրապարակագիր Մանուկ Ասլանեանի մահէն ետք, Եդ. Տարօնեան ամբողջ տարի մը ի՛նք է որ ստանձնած էր Պէյրութի «Ազդարար» շաբաթաթերթին խմբագրականները գրելու պարտականութիւնը` դրսեւորելով ազգային ու քաղաքական հարցերու խոր հմտութիւն:

Եղած է շատ պարկեշտ մտաւորական մը` ապրելով գրեթէ աննշմար:

1957-ին կաթուածահար կ՛ըլլայ ու շուտով ալ կը կորսնցնէ իր զոյգ աչքերուն լոյսը, ըստ կարգ մը հաւաստի վկայութիւններու, տարիներ առաջ գլխէն ստացած տմարդի ու վայրագ հարուածի մը պատճառով, հայանուն մարդոց ձեռամբ… Այդ վիճակով ճիշդ տասը տարի կ՛ապրի շատ տառապալից կեանք մը` անկողինին գամուած ու առանց ընտանեկան խնամքի: Կը մահանայ Ազունիէի (Լիբանան) հայոց բուժարանը, 25 հոկտեմբեր 1967-ին:

Մ. Թէօլէօլեան իր «Դար մը գրականութիւն»-ի անդրանիկ տպագրութեան Բ. հատորին մէջ (1956, Գահիրէ), տեղ տուած է Տարօնեանին` կենսագրականով ու սիրուն պատմուածքով մը: Անդրանիկ Ծառուկեան, որ աշակերտած է իրեն Պէյրութի Հայ Ճեմարանը, իր մահուան վաղորդայնին ոգեկոչած է զինք «Նայիրի» շաբաթաթերթին մէջ (5 նոյեմբեր 1967): Իսկ տարիներ անց, իր վաղեմի ուրիշ մէկ աշակերտը` Մեսրոպ արք. Աշճեան, Փարիզի «Յառաջ»-ին մէջ ընդարձակ յօդուածով մը (19-21 յուլիս 1996) վեր հանած է այս «մոռցուած դէմք»-ին արժանիքները` դպրոցական օրերէ յամեցող քաղցր յուշերով:”