Last Saturday, June 30, 2024, Armenag Yehgiayan shared with his readers the eight installments of his weekly readings. Its title was “Armenian linguistic borrowing from the Iranian". The newly elected Iranian president’s last name Pezeshkian, has given rise to sportful comments in the Armenian social media. His last name rhymes to the Armenian word - բժիշկ - medical doctor and he is a cardiac surgeon. I translated a segment of Armenag Yeghiayan’s article and posted below along with the original text where the categories of words are also translated, as the whole original text is reproduced. Vahe H Apelian
«Armenian-Iranian relations have a very deep historical past. We find the first tangible evidence of this relationship in the works of Xenophon, according to which Armenia lost its independence in the 6th century and was one of the satraps of Persia. Behistun Inscription tells the story of the victory of the Persian king Darius I (the Great, r. 522-486 BCE) over his rebellious satraps, including Armenians. In the same inscription, one of the ancient names of Armenia, Armina, can be found to this day.
Subsequently, the history of these two peoples would be intertwined with a thousand and one threads that survive to these days.
Such a quality of relations could not remain linguistically indifferent. its first consequence would be word borrowings. From this point of view, the Arshakunis deserves a special mention.
The first Arshakuni king was Drtad I, whose elder brother, Vagharsh, sat on the Persian throne, succeeded to the Armenian throne in 52 AD. Subsequently, the Arshakunis held the Armenian throne until the year 428, when they had lost their language a long time ago and were completely Armenian. let's remember Arshakuni kings: Tiran, Khosrov, Arshak II., Bab, Vramshapuh and others. The clergy was added to the secular power. From the first Catholicos Krikor Lusavorich (301) to Catholicos Sahak Bartev (440), all were Arshakunis and all of them were Armenianized and sat on the throne of the Armenian Church. (
This huge group of Armenian Parthians would have a deep blood and linguistic influence on Armenians and the native language of Armenians, especially on words.
According to Hrachia Acharyan - Hrachia Acharian, Armenian: Հրաչեայ Աճառեան, reformed spelling: Հրաչյա Աճառյան was an Armenian linguist, lexicographer, etymologist, and philologist - there are 1,400 such root words. They are characterized by the fact that they are oral borrowings. Almost all of them are essentially viable words of folk speech, which make up the feature of our everyday speech.
Let's get to know some of them to get an idea of their capacity on our language.
Note: Dr. Armenian Yeghiayan lists a whole list of different categories whose words have been borrowed from Iranian and are now part and parcel of the Armenian language and everyday conversation. Their categories are listed below in the original text.
.* * *
Ընթերցումներս (8): Հայերէնի իրանական փոխառութիւնները
1. Բնութեան երեւոյթներ՝ (Natural pheomena) արուսեակ, երաշտ, խաւար, մահիկ, պախրցի, (քա- մի), վտակ։
2. Կենդանիներու տեսակներ՝ (kinds of animals) ասպ, բազէ, կաչաղակ, կապիկ, կուզ, մողէս, յովազ, սարեակ, սիրամարգ, վագր, վիշապ, փիղ և այլն։
3. Բոյսերու տեսակներ՝ (kinds of plants) անանուխ, արմաւ, բրինձ, գազար, թութ, կաղամբ, կանեփ, կապար, յասմիկ, մանուշակ, նարգիս, շոմին, պղպեղ, սոխ, վարդ, վարունգ և այլն։
4.Հանքային նիւթեր, մետաղներ՝ (kinds of minerals) ապակի, արճիճ, գոհար, զմրուխտ, ժանգ, խունկ, նաւթ, վէմ և այլն։
5. Մարմնի մասեր՝ (parts of the body) անդամ, բազուկ, գէս, դաստակ, դէմք, դիմակ, երակ, երանք (զիստ), կուլակ, կուշտ, ճակատ, վարս։
6. Հիւանդութիւններ, բժշկագիտական բառեր՝ (medical words) ախտ, բժիշկ, բոյժ, բորոտ, դաշտան, դարման, ժահր, կոյր, մահ։
7․Մարդկային յարաբերութիւններ, տեսակներ՝ (Human relations, types) ազգ, ամբոխ, ասպետ, ասպնջական, գրոհ, դայեակ, երիտասարդ, իշխան, հարազատ, հարեւան, նժդեհ, պայազատ, պապ, պառաւ, ռամիկ, սեպուհ, տաճիկ, տոհմ, օտար։
8.Գիտութիւն, արուեստ, կրթութիւն՝ (science, art, education) աշակերտ, գուսան, դաստի-արակ, դպիր, դափ, զանգակ, խրատ, հանճար, մատեան, նկար, նուագ, պատկեր, հրահանգ, վարդապետ, վարժել, քանդակել։
9. Կրօն, հաւատալիք՝(religion, faith) ապաշխարել, բախտ, բագին, գու-շակ, դրախտ, դեւ, դժոխք, զոհ, կախարդ, հմայիլ, հրաշք, հրեշտակ, մարգարէ, նզովք, նուէր, պաշտել, պարիկ, ջադու(ջատուկ), վանք, տաճար, օրհնել։
10. Գիւղատնտեսութիւն՝ (rural economy) (ասպանդակ, բադ, գաւազան, գոմէշ, երասան, խարազան, ճամբարակ, ճանկ, ճարակել, մաճ, մատակ, մարգ, նոխազ, պահեզ, պատուաստ, պարտէզ, փեթակ։
11. Արհեստներ և յարակից ոլորտներ՝ (tradres and related to trade) ախոռ,ամբար, ամբարտակ, ապա-րանք, աւազան, բանտ, գանձ, գմբեթ, գրաւ, դահլիճ, դարպաս, դերձակ, երաշխ(աւորել), զնդան, թանկ, համարել, պահապան, պատշգամ, պատուար, պարիսպ, պարտք, սրահ, վաճառել, վաշխ(առու), վարձ, վճարել, վնաս, տաշել, տուգանք, տոյժ, փերեզակ։
12. Հագուստեղէն, զարդեղէն՝ (clothing, jewelry) անդրավարտիք, ապարանջան, աստառ, բազպան, բամբակ, գրպան, դիպակ, զանկապան, թագ, կօշիկ, հանդերձ, մոյկ, մուճակ, մուշտակ, շապիկ, պաստառ, պատմուճան, պարեգօտ, պսակ, սանդալ, վերմակ։
13. Ուտելիք, ըմպելիք՝ (food and drink) ապուխտ, խորտիկ, կարագ, հրուշակ, ճաշ, ճարպ, նշխար, շաքար, պանիր, օշարակ։
14. Առօրեայ-կենցաղային՝t (everyday essentials) բաժակ, բարձ, բղուկ, գահ, դաստառակ, դարան, դոյլ, զամբիւղ, թակոյկ, լական, կարաւան, կուժ, հաւանգ (սանդ), ճանապարհ, ճրագ, մակոյկ, մոմ, շիշ, պայուսակ, պատրոյգ, սկաւառակ, սպաս(ք), սրուակ, վանդակ, տախտակ, տակառ, տաշտ, քսակ։
15. Ժամանակ, թիւ, չափ, կշիռ եւ դրամ (time, number, measure, weight, money)՝ բիւր, դրամ, ժամ, ժամանակ, հազար, նախ, նահանջ, նաւասարդ, փող։
16. Երկիր, տեղ, վայր՝ (world, place, location) աշխարհ, անապատ, ապահարզան, ապստամբ, աս-պատակ, ասպետ, արշաւ, աւար, աւան, բարապան, դահիճ, դաշտ, դարան, դատ, դատաստան, դատաւոր, դեսպան, դրօշ, զէնք, զինուոր, զօրք, զրահ, թշնամի, իշ-խան, հաշտութիւն, հպատակ, հրամանատար, հրապարակ, ճամբար, մարզ, մարզել, մարզպան,մուրհակ, նախարար, նախճիր, նահանջ, նահապետ, նամակ, ոստան, ոստիկան, պահակ, պայքար, պատերազմ, պատճեն, պատուիրակ, պարեկ, պետ, սահման, սաղաւարտ, վկայ, վճիռ, օրէնք:
17.Գոյներ՝ (colors) գոյն, երանգ, կապոյտ, կարմիր, ճերմակ,սեւ,սպիտակ:
18. Վերացական հասկացություններ՝ (abstract understandings) ախորժ, ակամայ, անգամ, կամայ, ազդ, ամբարիշտ, ամբարտաւան, անապակ, անուշ, աշկարայ, աշխատել, ապաստան, ապիրատ, ապսպրել, առատ, առոյգ, արագ, արժան, արձակ, աւարտ, աւեր, բազում, բազմել, բաժանել, բաշխել, բարակ, բաւ, բնակիլ, բովանդակ, բոյր, գովել, գումարել, դաժան, դէմ, դիտել, դժգոյն, դժխեմ, դժկամակ, դժնդակ, դժնեայ, դժուար, դսրովել, դրուատ(ել), դրժել, դրուժան, երամ, երկ, զանազան, զօր(ութիւն), զուր, զգոյշ, թշնամանք, թշուառ, թոշակ, ժահ, ժահր, ժիր, խամ, խոստանալ, խոստովանիլ, խորտակել, կամք, կարի, կերպ, կոյտ, հակիրճ, հաճել, համ, համակ, համայն, հան-գամանք, հանդարտ, հանդէս, հաւասար, հզօր, հնար, հրամայել, հրաման, հրաւէր, ճախր, ճար, ճարակ, ճարպիկ, ճեմել, միշտ, մուրազ, յանդիման, յարգ (արգ), յաւերժ, յաւէտ, յիշատակ, յիշել, յոյժ, յուզել, նազել, նամ, նաւակատիք, նիշ, նիրհել, նկուն, նման, նշան, նշանակ, նշմարել, նպաստ, շատ, շնորհ, շտապ, չուան, պահել, պայման, պաշտպան, պատասխան, պատգամ, պատիր, պատիւ պատշաճ, պատ-ուէր, պատուիրան, պատսպարել, պատրաստ, պատուհաս, պարարտ, պարզ, պէս, պէտք, ջատագով, ջոկ, ջուխտ, սով, սպանել, ստուար, սրսկել, սուգ, վանել, վանկ, վատ, վատթար, վավերական, վեհ, վիճակ, վիշտ, վճիտ, վստահ, վտարել, վրէպ, տակ, տակաւին, տանջել, տարազ, տօթ, ուխտ, ուժ, ուշ, փարթամ, փառք, փտիլ, քանդել, քարշիլ, օրինակ։
Պատմական
Եւ այնուհետեւ այս երկու ժողովուրդներուն պատմութիւնը պիտի շաղկա-պուած մնար հազար ու մէկ թելերով, որոնք կը գոյատեւեն մինչեւ մեր օրերը:
Յարաբերութեանց նման որակ մը չէր կրնար լեզուականօրէն անտարբեր մնալ. անոր առաջին հետեւանքը պիտի ըլլար բառային փոխառութիւնները:
Այս տեսակէտէ յատուկ յիշատակութեան արժանի է Արշակունիներու հարստութիւնը:
Եւ այնուհետեւ Արշակունիները Հայոց գահը պահեցին մինչեւ 428 թուականը, երբ արդէն վաղուց կորսնցուցած էին իրենց լեզուն եւ բոլորովին հայացած. յիշենք արշակունի արքաներէն՝ Տիրանը, Խոսրովը, Արշակ Բ.-ը, Պապը, Վռամշապուհը եւ ուրիշներ: Աշխարհիկ իշխանութեան վրայ աւելցաւ հոգեւորը՝ Գրիգոր Լուսաւորիչէն (301) մինչեւ Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսը (440) Հայ եկեղեցւոյ գահը նստան բացառապէս արշակունի կաթողիկոսներ, որոնց բոլորն ալ հայացան:
Այս հայացած պարթեւներու հսկայ զանգուածը իր արիւնակցական եւ լեզուական խոր ազդեցութիւնը պիտի ձգէր հայութեան եւ հայերէն բնիկ լեզուին, մասնաւորաբար բառերուն վրայ:
Ըստ Աճառեանի՝ ասոնք թիւով 1400 են, եւ կը յատկանշուին անով, որ բանաւոր փոխառութիւններ ըլլալով՝ գրեթէ բոլորն ալ ժողովրդախօսակցական բնոյթի էապէս կենսունակ բառեր են, որոնք կը կազմեն մեր ամէնօրեայ խօսքի առանձքը:
Ճանչնանք անոնց մէկ մասը՝ գաղափար մը կազմելու համար անոնց՝ մեր լեզուին վրայ ունեցած տարողութեան մասին:
* * *
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան
No comments:
Post a Comment