V.H. Apelian's Blog

V.H. Apelian's Blog

Wednesday, October 12, 2022

Դիտումներ եւ Դատումներ Արմենակ Եղիայեան-էն

Ներփակ մէջբերումները Արմենակ Եղիայեան-ին շաբաթական «Հայերէնը կը զուարճանայ»՝ Թիւ 96 եւ Թիւ 95  յղումներէն են։ Վահէ Յ. Աբէլեան


Ասոր համար քիչ մը խելք եւ քիչ մըն ալ ճաշակ պէտք է գործադրէ գրողըՓառք Աստուծոյերկուքն ալ լիաբուռն տրուած է մեր լրագրողներունա՛լ ինչու խնայելո՞ր օրուան ի պահ կը դրուի անԳործածեցէ՛քեղբա՛յրգործածեցէ՛քբարեխնամ Աստուած կը շարունակէ փոխարէնը ղրկելանտես չի ձգեր:” (Թիւ 96)


«Հայոց լեզուն աղաւաղելու առաքելութեան հաւատարիմ՝ մեր արդի լրագրողները խոր կառչածութիւն կը ցուցաբերեն այս զազրելի ռուսաբանութեան եւ անոր երկուորեակին՝ իբրեւ հետեւանքին,− որոնք ամէնօրեայ ներկայութիւն են այլեւս,−  ընդմիշտ մոռցած ըլլալով հայերէն միւռոնաբոյր շնորհիւհետեւանքովպատճառովբերումով յետադրութիւնները հոնուր ո՛չ ազերիինո՛չ ալ թուրքին ճնշումը կը գործէՀայը իր սեփական կամքով կընէ այս բոլորը:» (Թիւ 96)


«Կառավարութեան կազմութեան հոլովոյթը բարձր կրակի վրայ պիտի զետեղուի(անդէջ 4): Այս «բարձր կրակի վրայ զետեղումը» ասացուածքըոր բոլորովին օտար էհազիւ թէ բան մը ըսէ արդի հայունՄանաւանդ որ սխալ ընտրուած է  «բարձր» ածականը: Թերեւս «թէժ կրակի վրայ»-ն (feu artent, scorching fire) բան մը թելադրէրթէեւ ատոր ալ կը կասկածիմԼաւ կըլլայոր այսպիսիներուն հայերէն համարժէքը,− թէկուզ մօտաւոր համարժէքը,− տրուիքանի ազգային դարձուածքները սովորաբար լիովին թարգմանելի չենՅիշենք պատմական փորձանք դարձած հետեւեալները՝

 --Դիակը գարեջուրին մէջ դնելը...

 --Պատերուն վրայ մողէզներու երեւումը...

 --Attachons à la confiture-ը:» (Թիւ 96)

«Կարելի է բանալ որեւէ դասագիրք, բայց նաեւ որեւէ բառարան հաստատելու համար մեր բանաձեւումի ճշմարտութիւնը։ Սակայն մեր սուրբ հայրերը կը մերժին թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը եւ կը շարունակեն ամուր կառչիլ իրենց «գիտցած»-ին : (Թիւ 95)


Անշուշտ քիչ մը դժուար պիտի ըմբռնուի այս բանը հոնուր ձրի գլխագրելուունակութիւն մը կայ , եւ կը գլխագրուին աբեղայ ու սարկաւագ բառերնալ...  » (Թիւ 95)


«Միւս կողմէ՝ կարծես դիտումնաւոր ըլլար, «Հասկ» կը գրէ՝ 50 ամեակ, 75 ամեակ, 100 ամեակ՝ անջատառանց գծիկի: «Հասկ»-ի խմբագիրները լուսնի մէ՞ջ կապրին՝ չգիտնալու համարթէ կը գրենք 50-ամեակ՝ գծիկով, 50-օրեայ՝ գծիկով, 50-ժամեայ՝գծիկով:» (Թիւ 95)


«Մօտ-Այս զզուելի արեւելաբանութիւնը անէծքի մը պէս փակաւ մեր  օձիքին եւ թող  չիտար զայնամէն տեղ էամէն բերնի մէջ՝ ի դերեւ հանելով զայն վանելու մեր բոլոր ճիգերընոյնիսկ հոնուրկէ քիչ մը տարբեր որակ կակնկալուէր իսկ փոխարէնը հոն կը գտնենք զայն աւելի շեշտուած եւ ուռճացած. »  (Թիւ 95)


«Եղա՞ւ այսկըլլա՞յըլլալիք բա՞ն էԵթէ մենք ներենք նման անհետեւողականութիւն մըՄեսրոպ ինչպէ՞ս ներէ ասանկ թափթփածութիւնըՄա՛նաւանդ երկրորդը՝ որ... Ր-ով կը սկսիուտուելիք ապո՞ւր է այս: » (Թիւ 95)


«Եւ վերջապէս ամէն քայլի կը գտնենք ահաւոր մսխում մըգոգցես չարաշահումմըներսգծովփոխանցել բառերու ծանծաղճապաղձանձրացուցիչայլեւ բթացուցիչ կիրարկութեան:» (Թիւ 95)

 

 

 

Monday, October 10, 2022

I received the issue. Thank you.

 “They Were, (and) are no more” (Կային, Չկան) is the title of the last chapter of Antranig Zarougian’s “The Greats and the Others” (Մեծերը եւ Միւսները) book where he casts a glimpse of the way Diaspora writers related to each other, as poets, novelists, journalists, and editors and in doing so propelled the post genocide Western Armenian literature to new heights that subsided with their passing away. The attached is my abridged translated segment from that chapter. Vahe H. Apelian

Nigoghos Sarafian, Nshan Beshigtashlian, Arpik Minassian.

“We were on the outskirts of Bois de Vincennes, in Nigoghos Sarafian’s (Նիկողոս Սարաֆեան)1 house, with Nshan Beshigtashlian (Նշան Պէշիկթաշլեան)and their spouses. I immediately took a liking of Sarafian and we became bosom friends. After I left Paris, I read in “Haratch” an article Sarafian had written about our meeting and his impressions. It felt that our rapport was mutual. It continued this way for many years until one day when we became estranged from each other and ignored each other for good.

Sarafian did not have a telephone. Every time I visited Paris; I would send word to him through Arpik (Missakian – Արփիկ Միսաքեան)3. He would come to the hotel and we would spend the whole day together, dining in a restaurant on Eiffel Tower, or cruising on boat on the River Seine, or in a restaurant on its  boardwalk that would last well into mid-night. When taking leave of each other, we would embrace and he would say:

- “ This was the best day of the year.”

In spite of our closeness, after taking leave of me, he would confront Arpik and ask her.

- “Arpik, be truthful. Did you remind Zarougian, or it was he who initiated contacting me?”

He was extremely mistrustful, egotistical, and self-absorbed, bordering to paranoia and entangled in his deep-seated anxieties. He  thought that we were not sincere towards him. When I told Nshan Beshigtashlian about it, he raised his two arms wide upward swearing by the heaven above and summing up the situation with one word.

- “He is paranoid.”

Indeed, he was. Not in his literature, but in his social dealings. Although it makes no sense to dwell on the social for someone who did not socialize with anyone.

- “I am alone here, all alone.” He would always lament to me in his letters, writing: “Do they read what I write? Do they not read? I have no clue. You are fortunate there for you have people around you. I am in a desert, in a desert…”

In fact, Paris was not a desert during those years. But Sarafian had succeeded exiling himself to an internal desert where he stayed alone and bitter. In order to bring him out the self-isolation, a few of us came with the idea of devoting an entire issue of “Nayiri”4(Նայիրի) to him. All our contributors penned appreciative articles in that issue. It was a magnificent issue. No other  of his contemporaries had merited such an accolade while still alive. I had a few copies printed on special quality paper and had them sent to him by airmail. “Come now,” I said to myself, “dare say that people don’t read your writings, they do not like you and they do not understand you.“

That issue of “Nayiri” was a bouquet of love and admiration. I envisioned, upon receiving the issue, his joy, even his tears, as I had seen it often on his cheeks, I was expecting a heartfelt letter from him. The letter arrived not long after. Sarafian who used to write to me pages and pages long, unending letters; this was what he had written to me acknowledging the receipt noting: “I received the issue. Thank you.” All together three words - (in Armenian: «Թերթը ստացայ։ Շնորհակալութիւն») – and his signature. That was all.

It was a friend from Paris who entangled the knot. In the same issue we had printed Sarafian’s address so that interested readers might write to him. Someone – most likely playing a cruel joke on him, or might be out of maliciousness – had told Sarafian – “You know why they had printed your address? They meant to say that no one likes you here and they are appealing to readers to take pity on you and write letters to you from there.”

Our Sarafian, a veritable Nicholas; I would have responded but I kept my peace taking into consideration Nshan Beshigtashlian’s diagnosis, “he is paranoid”.

That kind of sickness is not curable. Neither I, nor the weekly were all too well-off either. To obtain that issue of “Nayiri” from the printer I had to borrow a few hundred liras (with interest !). But our hero from Paris, would send me a rancorous “thanks”, which was much more a swearing not only at me, but also two of my friends with whom we had conceived the idea: Yetvart (Boyajian – Եդուարդ Պոյաճեան)5 and Boghos (Snabian – Պօղոս Սնապեան).6

It should not have happened, but it happened. 

Nigoghos Sarafian was a real poet. He had a super sensitive soul and was a good man. He is no less poetic in his prose than in his poetry. Aghpalian was dismissive to some of his early works but over time he matured. He contributed to the “Nayiri” monthly what might be considered his literary opus, “The Woods of Vincennes» – «Վէնսինի Անտառը»։  

I have now in front of me his letters, written in a small script and crowding the page. I compare his to the letters from Nshan Beshigtashlian written in large legible scripts. In these letters as well, they are fundamentally different from each other, much like they were in person, in character and in their perception of life.

Beshigtashlian and Sarafian; both will remain in our literature with the best of their literary works. As the saying goes – “the wind will blow away the lighter chaff and leave the grain”; and the lighter chaff will go in the abyss of the time much like they went to the bosom of the earth but their literary works will remain.

They were, are no more. 

Notes:

1.   Nigoghos Sarafian (Նիկողոս Սարաֆեան), March 30, 1902, Varna Bulgarian – 1972, Paris, France. He was an Armenian writer, poet, editor, and journalist. 

2.   Nshan Beshigtashlian (Նշան Պէշիկթաշլեան), 1898, Constantinople, Ottoma Empmre – 1972, Paris, France. He was an Armenian poet, writer, satirist, and novelist. 

3.     Arpik Alice Missakian - Միսաքեան Արփիկ Միսաքեան, 1926 – June 19, 2015, France. She was an Armenian journalist, editor-in-chief “Haratch” (1957 - 2009). She was the daughter of the journalist and founder of the  journal, Chavarche Missakian. Arpik acquired the practical experience of the problems posed by the printing, distribution and financial management of a daily newspaper from her father. In addition, she learned Western Armenian in the family circle as well as by being with Armenian intellectuals settled or passing through Paris.

After the death of her father in 1957, Arpik Missakian took over the newspaper and vowed to continue it as an independent Armenian journal. She launched the monthly literary and artistic supplement entitled “Midk yèv Arvest”  (in Armenian Միտք եւ արուեստ, literally “Thought and Art”

From 1984 she was supported by another journalist, Arpi Totoyan, born in 1945 in Istanbul and speaker of Western Armenian and Turkish, Arpik Missakian kept the newspaper until 2009.

          She died on June 19, 2015, in Paris at the age of 89. She was buried in the family vault in the Père-Lachaise cemetery (88th division) on June 25. Her death was deplored by the Armenian community in France, because Arpik Missakian was an undeniable pillar.

                  Her death marked an end to the era of the pioneers of the Armenian press in France.

4.       Nayiri (Armenian: Նայիրի), 1941-1989. It was a prominent, long-running Armenian language literary, cultural and social publication established by the Armenian literary figure Antranig Dzarugian. It was published in various frequencies as a weekly, biweekly and monthly in Aleppo, Syria and later on in Beirut, Lebanon.

5.       Yetvart (Boyajian – Եդուարդ Պոյաճեան), 1915, Khdr Bek, Musa Dagh – 1966, Beirut, Lebanon. He was an Armenian writer, editor, a founder of the literary magazine “Pakin” and a teacher.

6        Boghos (Snabian – Պօղոս Սնապեան), August 11, 1927 Bitias, Musa Dagh – June 14, 2014, Beirut, Lebanon. He was an Armenian writer, editor, a founder of the literary magazine “Pakin” and a teacher.

 

 

Նուէր տրուած է

Վահէ Յ. Աբէլեան

Բաժանորդագրուած եմ «Հայրենիք» Շաբաթերթին։ Հետեւաբար կը ստանամ նաեւ թղթատար օրինակները։ Բայց երկար ժամանակէ ի վեր դադրած եմ կարդալ անոր խմբագրականները եւ ծանօթ յօդուածագիրներուն գրութիւնները։ Վերջին հաշուով տեղ մը կուգայ որ մարդ կ՚ուզէ խնայել ինքզինքը, կռուադաշտէն շատ հեոու, բայց հարցերուն տիրապետած մասնագէտներուն քաղաքականացած մեկնաբանութիւններէն։ Բայց այս շաբաթ ուզեցի նախապաշարումիս ընթացք չտալ եւ կարդալ Շաբաթ, Սեպտեմբեր 24, 2022 թիւին  կցուած խմբագրականը։

Շատ հաւանաբար այն ընթերցողները որոնք «Հայրենիք» շաբաթաթերթը կը կարդան, վերնագրէն - Հայաստա՞նն ալ Արցախ է..եւ վէ՞րջ -  արդէն ընկալած եղած են այդ շաբթուայ խմբագրութեան միտք բանին։   Կրկնելու սիրոյն մէջբերեմ, այն ինչ որ ծանոթ պէտք է որ ըլլայ Հայաստանի գոյացական հարցերուն հետաքրքրուողներուն։ «Սեպտեմբեր 27, 2020-ին սկիբզ առած 44-օրեայ պատերազմէն շատ առաջ, վարչապետ Փաշինեանի Ստեփանակերտ այցելութեան օրը (խորքին մէջ վերջին այցելութիւնն էր), Ազատութեան հրապարակին վրայ, անմբոխահաճ ելոյթ ելոյթ մը ունեցած էր եւ ինքնավստահօրէն «Արցախը Հայաստան է եւ վէրջ» յայտարարած էր, բուռն ծափահարութիւններ հնձելով ոգեւորուած բազմութիւնէն։ իսկ հիմա,.......»։ Չուզեցի շարունակել մէբերումս։ Հետաքրքրուողները կրնան կարդալ խմբագրականը։

Ամէնքս գիտենք թէ ինչ պատահեցաւ եւ թէ ինչպէս եռակողմանի պայմանագրութեամբ մը դադար առաւ Արցախեան երկրորդ պատերազմը եւ մեր պատմութեան անցաւ որպէս 44-Օրոայ պատերազմ։ Պատմական իրողութիւնները կրկնելէն ետք, «խմբագիրը կը հաստատէ որ կորուստներէն մաս մը «նուէր տրուած» է, որոնցմէ «վերջինը՝ Բերձորի գօտին»։

 Հայրենիքի» խմբագիրը անկասկած որ տեղեակ է որ Հոկտեմբեր 9, 2020-ի եռակողմանի պայմանագրութեանը մաս կը կազմէր Բերձորի կամ Լաչինի կարգավիճակը։ Նմանապէս գիտէ որ Հայաստանը իր զաւակներուն արեան գինով ապահովեց, Հայաստանի եւ ԼՂԻՄ-ի միջեւ պորտակապը, վերադարձնելով Լաչինը որ արդէն մաս կը կազմէր Սովետական Ազրպէյճանի Հանրապետութեան։ Բայց պէտք է որ գրուի որ Բերձորը նուէր տրուեցաւ։

Այո, Կ՚ընդունիմ որ երկրին վարչապետը զուսպ պէտք է ըլլայ եւ չտարուի զգացական արտայայէտութիւններ ընելէ ինչպէս օրինակ՝ «Արցախը Հայաստան է եւ վէրջ»։ Բայց հարց տամ խմաբգրին՝ արդիոք կը կասկածի՞ որ մեր մտաշխարհին մէջ Արցախը Հայաստան չէ։ Խմբագիրը պէտք է որ գիտակից ըլլալ որ Ալիյեւ եւ Փաշինեանի միասնաբար ելոյթին Վարչապետ Փաշինեանը արդարօրէն շեշտեց որ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնաւար Մարցը  (ԼՂԻՄ)-ը երբէք մաս չէ կազմած Ազրպէյճանի  եւ որ երկուքը՝ ԼՂԻՄ-ը եւ Ազրպէյճանի Խորհդրային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնը դուրս եկան ԽՍԸՄ-ի կագմէն՝ այսինքն դուրս եկան Խորհրդային Սոցեալիստական Հանրապետութիւնների Միւթյուն-ին։

Վարչապետին այդ յայտարարութեան մէջ նորութիւն չկար, այն էր ինչ որ ըսած էր նախապէս եւ քաղաքականութեան մը յայտարարութիւնը չէր։ Շեղելով անցնող աւելի քան քառորդ դարու Հայաստանի Հանրապետութեան վարած քաղաքականութիւնէն՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը Արցախի անկախութիւնը ճանաչնալու քաղաքականութեան ակնարկ մը չէր որ ըրաւ Վարչապետը եւ ոչ ալ Արցախը Հայաստանի Հանրապետութեան կցելու ակնարկ մը։ Բայց պիտի ըլլար եթէ վարչապետը յայտարէր որ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնաւար Մարզը՝ Հայաստանի Հանրապետութիւն է՛ եւ վէ՛րջ։ Տակաւին քաղաքական շատ աւելի մեծ մարտահրաւէր մը ըրած պիտի ըլլար եթէ վարչապետը յայտարարէր որ Արցախի Հանրապետութիւնը՝ Հայաստանի Հանրապետութեան մաս կը կազմէ եւ վէ՛րջ։ Կասկած չունիմ որ խմբագիրը գիտակից է որ վարչապետին ըրած յայտարութիւնը քաղաքականութեան մը յայտարարութիւն չէր որմէ հրաժարած է վարչապետը, բայց պէտք է որ մեկնաբաներ այդպէս՝ եւ այդ մէկը հասկնալի է արդէն։

Ոչ, նախապաշարումներս այնքան ալ անհիմն չեն եղեր։ Այդ խմբագրականին մինչեւ աւարտը ընթերցումին` ալ կարիք չկար. դադրեցուցի։

 

 

 

Saturday, October 8, 2022

Գուրմուշ կամ Քրմոշ

Վահէ Յ. Աբէլեան

 

Քեսապի Թոնիրը

«Արմենակ Եղիայեանը իր շաբաթական «Հայերէնը կը Զոարգանայ» վերնագրով տեղադրութեան թիւ 51-ին մէջ կը նշէ որ՝ «Բառերն ալ մարդոց պէսժամանակին ընթացքին կը սկսին մոռցուիլ ու դուրս գալ գործածութենէԱյնուհետեւատեն մը կը քաշքշուին բառարաններու մէջօր մըն ալ անկէ եւս… կարտաքսուինուվերջ կը գտնեն հազարամեայ հաւաքական ճիգերով գոյացածփայփայուածհաւատարմօրէն ծառայած լեզուական տարրեր:

Հարց էթէ տուեալ լեզուն կիրարկողները իրապէս կը յաջողի՞ն նորը դնել այդպիսիներուն տեղըԻսկ եթէ պիտի դնէինհապա ինչո՞ւ հրաժարէին եղածէն

Քանի մը այլ բառերու կողքին կը յիշէ նաեւ ՝« Դասական բառ է«Նոր հայկազեան»-ը կու տայ «չորցամաքեալ՝ իրօք կամ նմանապէսայսինքն՝փոխաբերական նշանակութեամբչորցածգուրումուշ»:

Գուրումուշ բառը բաւական ընդհանրացած բառ մըն էր մեր պատանեկութեան Քեսապի մէջ եւ կը հնչուէր որպէս գուրմուշ կամ քրմոշ թերեւս ալ գէրմոշ։ Երբէք չէի պատկերացուցած որ ան կրնար առընչուած ըլլալ հայերէն բառարանի մը մէջ յիշուած գուրումուշ բառին հետ որ յար ու նման իմաստ ունի այնպէս ինչպէս մենք ընկալած էինք մեր պատանեկութեանը։

Քէորքիւնայ՝ հացը թոնիրը եփելէն ետքպատանիներս կ՚այցելէինք տաք թոնիրը եւ անոր պատին վրայ մնացած՝ ոչ թէ միայն չորցած այլ եւ ածխացած հացի կտորներըորոնց գուրմուշ կամ գէրմոշ կ՚ըսէինքկը վերցնէինք եփուած հացէն այդ մնացորդ կտորները եւ կ՚ուտէինք։ Զարմանալիօրէն այնքան համեղ կ՚ըլլային որ թոնիր մը ուր հաց եփուած ըլլարտակաւին տաք թոնիրը անպայման կ՚այցելէինքթոնիրի պատին վրայ ածխացած հացի կտորները փրցնելու եւ ուտելու համար։ Իսկ այդ ածխացած հացի կտրոներըկրկնեմ՝ անհաւատալիորէն համեղկըլլային։

Քանի մը տասնեակ տարիներետք Քէորքիւնայի այդ տարիներուն մանկութիւնը ապրած տղոց մտապատկերին վրայ եւ յիշողութեանը մէջ տակաւին դրօշմուած այդ ածխացած հացի կտորներուն համը եւ տաք թոնիրէն փուռած հոտը եւ գէրմոշ բառը՝ թէեւ բառը կրնայ դադրած ըլլալ գործածութիւնէ երկար ժամանակէ իվեր այսպէս ինչպէս սկսած է աղոտիլ մեր մտաշխարհի յիշատակներուն մէջն ալ։

Քէորքիւնայի թոնիը՝ աջին Անուշ Աբէլեան Քոնյալեան, Էլիզ Աբէլեան Պէտիրեան