Պուրճ Համուտը

Կցած նկարը քանի մը օր առաջ ստացայ։ Միտքs եկաւ որ նմանօրինակ նկարներ ստացած էի քանի մը տարի առաջ եւ այդ նկարներուն ազդեցութեան տակ գրած էի նեքեւ կցած պլակս։ Այսօր կը վերարտադրեմ։ Վահէ Յ Աբէլեան 

Նախ  ճշդեմ որ լիբանանը ձգեցի 1976-ի Յունիս ամսուան վերջին օրերուն խոյս տալով Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի արհաւիրքէն, սկսելու նոր կեանք մը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ։ 

Անցնող 46 տարիներուն մէկ անգամ այցելիցի Լիբանան՝  մեկնելէս շուրջ քսան տարիներ ետք՝ 1995-ին։ Այդ օրուան իրիկնամուտին, Պէյրութի օդակայանը զիս դիմաւորեցին զարմուհիս Անին եւ ամուսինը՝ Թոմը։ Յաջորդ օրը առաւոտուն՝ առաջին այցելութիւնս եղաւ Պուրճ Համուտ իսկ Պուրճ Համուտի մէջ ալ, առաջին այցելութիւնս տուի հանգուցեալ ընկերոջս՝ Հրաչ Պետոյեանին եղբորը Բիւզանդին վաճառատունը, Պուրճ Համուտի կեդրոնական հրապարակին վրայ։ Զգացական վարկեաններ էր որ ապրեցայ խանութը մտնելէս անմիջապէս ետք։ Կարծես կեանքը սառած մնացած էր հոն։ Բիւզանդը հոն էր, խանութիւն անկիւնը, նոյն գրասեղանին ետին նստած, բայց այլեւս Հրաչը հոն չէր։ Տեսաւ զիս  վարկեան մը նայեցաւ՝ սառած մնաց, յիշեց զիս եւ ընկալեց կացութիւնս եւ անմիջապէս ոտքի ելաւ, մօտեցաւ։ Գրկախառնուեցանք եւ յետոյ գացինք գերեզմանատունը այցելելու  Հրաչին շիրիմը։

 Ապա, նոյն օրը, այցելեցի Ապրօ Սոմունճեանին հագուստեղենի խանութը, Գրիգոր Գրաճեանին դեղարանը, Սարտարապատ ակումբը եւ անոր դիմացը գտնուող շէնքին մէջ մեր ազգական Աւետիս Մանճիկեանին տունը։ Ամէնքը հոն էին, գրեթէ այնպէս ինչպէս երբ ձգած էի լիբանանը, թէեւ Պուրճ Համուտին մէջ նշմառելի էին փոփոխութիւններ։  Բայց, Պուրճ Համուտը տակաւին հայկականութիւն կը բուրէր ինչպէս յիշած էր մայրս իր «Հայաստան մը դարձած Պուրճ Համուտը՝ դէմքեր, դէպքհեր եւ յուշեր»  գրութեանը մէջ։ Գրած էր՝ «Ո՞վ լսած չէ երբեք Պուրճ Համուտի մասին: Հայահոծ, հայաբնակ շրջան մը Պէյրութի հիւսիս-Արեւելեան շրջանին մէջ:  Հայրենիքէն հեռու Հայաստան մը դարձած Պուրճ Համուտը: Ուրիշ խօսքով հայակերտումի հնոց մը: Հոն դարբնուեցաւ ու կերտուեցաւ հայ բանուորն ու կրօնաւորը, ուսուցիչն ու քարոզիչը: Այլ եւ այլ արհեստներու ու արուեստներու մէջ տաղանդ ցուցաբերող աշկերտն ու աշակերտը:» 

Ապա, գնահատող զուարթամտութեամբ մը, գրած էր՝ «Երբ վրայ հասան Լիբանանի քաղաքական անկայուն օրերը, 70-ական թուականին, Պուրճ Համուտի տղամարդը, երիտասարդն ու տարէցը, հարկադրուեցան զէնք կրել իրենց շրջաններու պաշտպանութեան համար: Երբեմնի աշակերտը դարձաւ աշկերտը ինքնապաշտպանութեան մարզին իր ղեկավարին, լքելով ուսումնառութիւնը: Ուսման ակնարկումի պարագային երբ հարց դրուէր թէ արդեօք այս կամ այնինչ ուսանողը կրցա՞ւ իր B.A.-ն ստանալ ... պատասխանը կըլլար .- այդ չենք գիտեր, սակայն գիտենք որ ան B.H չստացաւ, այսինքն Պուրճ Համուտցի չեղաւ, չկրցաւ ըլլալ: Այս էր եւ է Լիբանանի Պուրճ Համուտը:»

Մենք կը բնակէինք Պուրճ Համուտէն քիչ մը հեռու՝ Անթիլիաս, կաթողիկոսարանին մօտ։ Ակնարկելով Պուրճ Համուտին, հետեւալը գրած էր մայրս՝ «Ես ինքս ալ համարեայ դարձայ Պուրճ Համուտցի, քառորդ դար ծառայելով Պուրճ Համուտի Նոր Մարաշ շրջանի մէջ հաստատուած Հայ Աւետարանական – Շամլեան-Թաթիկեան երկրորդական վարժարանէն ներս, որպէս հայ գրականութեան եւ հայոց պատմութեան դասատու:» 

Անցեալ քանի մը օրերուն ընկերներէ ստացայ տեղեկութիւններ Պուրճ Համուտի մասին ինչպէս նաեւ լուսանկարներ։  Տեղեկութիւնները տխուր էին եւ տխրեցնող։ Կարծես կարգն ու կանոնը խախտած է եւ Պուրճ Համուտի գլխաւոր պողոտան դարձած է փողոցի վրայ առեւտուի բաց շուկայ մը։  Կը մէջբերեմ ընկերոջս գրութիւնէն եւ կը տեղադրեմ իմ ստացած լուցանկարներս։ Երկուքն ալ զուգադիպութեամբ հասան նոյն օրը։ Լուսանկարները կը հաստատէին ընկերոջս  տեղեկութիւնները ուր կը նշէր հետեւեալները՝

«Ներկայիս՝ ոչ պաշտօնական տուեալներու, նախկինի հայաբնակ թաղամասերու մի միայն 20-30 տոկոսը հայաբնակ են։»

Armenia Street, Bourj Hammoud

«Ներկայիս, ամբողջ Պուրճ Համուտի ժողովրդագրական պատկերը փոխուած է։ Նախ՝ բաղդատած երկրի այլ վայրերուն, շրջանը դարձած է աղքատ եւ լքուած. տեղացի այլազգներ կը կազմեն բնակչութեան հոծ եւ պատկառելի թիւ մը, ասոնց կողքին կան նաեւ նոյնքան մեծ թիւով սուրիացի  քիւրտ,  թուրք, իսլամ գաղթականներ եւ օրականով աշխատող երիտասարդներ։

«Գիշերները թաղերը մութ-զնտան են։»

Armenia Street, Bourj Hammoud

«Աղբահաւաքներ, եթէ քսան չորս ժամի վրայ աշխատին իսկ, չեն կրնար աղբակոյտերը հաւաքել։ Հետեւաբար Պուրճ Համուտը հաւաքական աղբակոյտի մը վերածուած է։»

«ԼՕԽ-ուհիներ, ժողովի կամ հանդիպումի համար կը դժկամակին Սիսի ընկերաբժշկական կեդրոն երթալ վախնալով օտարներու ներկայութենէն։ Իսկ գիշերները, պուրճ համուտաբնակ հայը չի համարձակիր բնակարանէն դուրս ելլելո՜ւ։»

Armenia Street,, Bourj Hammoud

Որպէս հետեւանք՝ «Երիտասարդ՝ նոր ընտանիք կազմող հայեր, բնա՛ւ չեն փափաքիր Պուրճ Համուտի մէջ շարունակելու իրենց կեանքը. բնա՜ւ։»

Կարծես Պուրճ Համուտը կարծես դարձուձած է էջ մը պատմութեան յանձնելով իր շատ մօտ անցեալը եւ անոր հետ երբեմնի սփիւռքահայութեան միջնաբերդը։ Աւաղ փառացս անցաւորի.......

Armenia Street, Bourj Hammoud

Անկասկած որ պատճառներ կան որ Պուրճ Համուտը այս վիճակի հասած է։ Բնականաբար անոր պատասխանատուութիւնը՝ ինչպէս Անգլերէն ժողովրական խօսը կ՚ըսէ՝ falls squarely, այսինքն տառացիօրէն կը բարդուիՊուրճ Համուտի քաղաքապետութեան անհոգ, անտարբեր եւ անատակ անդամներուն եւ այդ քաղաքապետութեան անդամները ընտրողներուն ուսերուն վրայ։ 

    Խոատովանիմ որ  Պուրճ Համուտին «միջնաբերդ» ածանծումը կը պարտիմ վաղաժամ մահացած ընկերոջս Հրաչ Պետոյեանին։ Կը պատկերացնեմ որ Լիբանահայերը տակաւին կը խաղան իրենց սիրած թղթախաղը՝ նշանաւոր «Պլոթ»ը (Belote)։ Այդ թղթախաղին մէջ յաճախ յիշուած խօսք մըն է «Րուպիկոն կտրել», աւանդական Րուպիկոն Գետը (Rubicon River)-ը անցնիլը, որմէ ետք ալ ետ դարձ չկայ՝  ինչպէս ըսած է Յուլիոս Կայսրը։

Արդեօ՞ք Պուրճ Համուտն ալ կտրած է իր Ռուպիկոն Գետը,  վտանգելով իր Նոր Մարաշը, Նոր Սիսը, Նոր Ամանոսը եւ Արագածոն, եւ պատմութեան էջերուն մէջ թաղելու սփիւռքահայուն երբեմնի միջնաբերդը դարձած Պուրճ Համուտը։

Պուրճ Համուտ՝ Աւաղ փառացս անցաւորի՞

Վահէ Յ. Աբէլեան

    22.10.2022

 

Yetvart Boyadjian:

 I read today that is is the 59 anniversary of Yetvart Boyadjian's death. The attached is my abridged translation of the first chapter - "Yetvart Boyadjian, the writer and the man", from Dr. Ohan Tabakian's book "Memories and Life Experiences from the Dreamy Aleppo - Յուշեր ու Ապրումներ Երազային Հալէպէն). Both of them were my teachers in Sourp Nshan School. Yetvart Boyadjian taught us Armenian language for many years. Ohan Tabakian M.D. taught us chemistry during our graduating year, when he was a medical student. Both and some of the other teachers graciously accepted my parents' invitation to celebrate my graduation as depicted in the attached pictures. Vahe H. Apelian.

Yetvart Boyadjian

“Yetvart Boyadjian was my teacher in the Haigazian School in Aleppo from 1946 to 1948.

We lived in the same neighborhood. In those years the students had a lunch break at noon and went to their homes to have their lunch. He had tasked me to stop by their house, on my way back to school, and bring to him his lunch in the three-tier copper lunch canister that was customarily used in those days. I proudly carried the canister to school gently swinging it back and forth. I felt honored that I was given such an assignment. After all, I was the one who brought the teacher’s lunch to school. Thus I considered that I had a privileged relationship with my teacher.

After I graduated from kindergarten, I started attending another school and thus lost touch with him. In 1958 we moved to Beirut so that I will be able to continue my education in medicine there. I was offered a part-time teaching job in the Sourp (Saint) Nshan Armenian school where I was to teach chemistry and biology while continuing my education.

I was pleasantly surprised when I met him on the very first day I reported to the school. Baron Boyadjian taught Armenian to the higher classes of the school. Right after I greeted and embraced him he told me to address him by his name Yetvart and do away using the adjective “baron”. “We are colleagues now,” he told me. In time a special relationship blossomed between him and me.

Yetvart Boyadjian was born in 1915 in Jabal Mousa (Musa Dagh) in Khdr Bek village. He received his primary education from the local schools of Khdr Bek and Yoghun Oluk and at the age of fifteen, he started the second phase of his education in the Armenian Jemaran School of Beirut where he stayed for five years until 1935. Afterward, he became a teacher.

The clear bright days and the star-studded nights of his ancestral village always enamored him. But the turn of events in his life mostly kept him away from his ancestral village and left him wanting to live the village life. To make up for what he lost, he started writing an early age noting that he did not play much. He contributed to "Hayrenik" monthly, "Haratch", "Aztag" daily, "Nayiri" weekly, "Hask", "Dziadzan", "Aztarar", and "Agos" publications using different pen names such as Vazken Diranian, Y. Sarian, and Y. Dzovigian.

" Often during our free time in the school, he and I would walk in the school’s yard conversing. Our walk also  gave him the liberty of smoking. In those days there was no ruling against smoking. But a few of our colleagues had complained to the principal voicing their opposition for his smoking in the break room during recess. 

The  Sourp Nshan school, its namesake church, and the Prelacy were next to each other in the same compound. Often time the Prelate, Archbishop Khoren Paroyan would join us. Most of our conversation was about the turmoil that affected the Armenian community in those years. 

Yetvart Boyadjian had a  daring and rebellious streak in him. His writing style reflected those traits. In one of his writings, he wrote: “Whoa to those who have no power in their nails. Whoa to the person who is away from the battlefield, away from the land. Alas to such persons and what a pity to such nations.”

He was a true son of the legendary Mussa Dagh. He was a man of strong convictions and remained steadfast in his principles. He was extremely kind, good-natured, unpretentious and an unassuming man. 

As a teacher of the Armenian language, he made a modest living. The good-natured villager was his hallmark. He maintained a simple lifestyle camouflaging anguish and deprivation. He remained a very attentive parent and a much sought social company. He remained true to himself and there was nothing that masked him, 

 Yetvart Boyadjian drew contentment in teaching the Armenian language to the children of the genocide survivors growing up in a far away land. He drew much satisfaction in imparting to them the love of the Armenian language and all things Armenian. Nowadays his former students are dispersed all over the Diaspora. They are torchbearers of the present day Armenia. They remain steadfast in pursuing a just resolution of the Armenian cause. Undoubtedly something from Yetvart Boyadjian’s soul reverberates in his former students."

As an added note: A few years ago, I came across in my mother’s papers an Armenian composition I have written on February 2, 1962 at Sourp Nshan Armenian School as a class assignment. It is 3 pages long and is handwritten. Our Armenian language teacher, Yetvart Boyadjian, has graded it 85/100 and commented that overall, it is a very good composition and has concluded with an "Abris”, which means “long live”, which is an Armenian expression that would be equivalent to "Bravo"

Hyortik and The Feast of Holy Translators

Vaհe H Apelian

Today, Saturday, October 11, the Armenian Church commemorates the Feast of the Holy Translators, one of the most beloved feasts, which is observed on the second Saturday of October which Archbishop Karekian Hovsepian designated in 1942 as the Armenian Culture month. Armenians throughout the Diaspora are expected to observe the Feast and the month with cultural events both in remembrance of the past, and also in celebration of modern-day academicians, scholars, theologians, writers, teachers and translators.

But disturbing outcries are being heard on the social media. Hagop Havatian, who is the managing director of the Hamazkayin Printing House, Bookstore and Art gallery in Beirut, wrote that the feast has “already been marginalized and undermined, as is the case with other national values”. Levon Sharoyan, who is prominent author and educator of Armenian language and literature in Aleppo, wrote that had he not by chance read about the feast, he would have remained oblivious because the community, unlike in the past, seems mute and indifferent as there are no feasible signs of observing the feast. He wrote, “Has contempt and indifference towards our national values overtaken us, or have we, like the Armenian communities in the West, collectively taken the path of national assimilation...?”

Levon Sharoyan's comment reminded of the Hyortik song by Five Finger Band. It was their signature song that came about mid 1960’s. The message of the song was to the Armenian youth growing in “far” distant land in the West and in Americas, considered to be on the verge of assimilation. The song urged them not to forget the Armenian language, but to speak it. It extolled them not to be assimilated, and in turn, teach the history of the Armenians to their children so that their children would also know “արժէքը հայերուն” (the value of the Armenians). 

The members of the Five Fingers were born and raised in what was a veritable Armenia, the Armenian community of Lebanon. They felt safe and secure there as Armenians. It is the state of the “Armenianness” of their brothers and sisters in those faraway lands that preoccupied and concerned them, and fired their youthful imagination. It is for them they composed their signature song, Hyortik, which means Armenian sons and daughter. Little they visualized that their own, once thriving communities, would be facing existential threats, as the outcries indicate 

During the last decades, political and social events beyond the communities control profoundly affected the Armenian communities in the middle east, the cradles of the Armenian Diaspora, when Armenia was experiencing its own constraints as part of the Soviet Union. 

During the last decades, political and social events beyond their control profoundly affected the Armenian communities in the middle east, the cradles of the Armenian Diaspora, when Armenia was experiencing its own constraints as part of the Soviet Union. After the dissolution of the Soviet Union and Soviet Armenia declaring itself free and independent republic, Diaspora political leadership miserably failed by getting involved in Armenia’s domestic politicization and brought it to Diaspora and ended up fragmenting Diaspora along fissures that the establishment of the third republic was expected to heal an invigorate the communities. Instead, Diaspora political leaders undermining the established Diaspora institutions, to the detriment of the Diaspora.

The lyrics of the Hyortic song is the following in translation:

Sons of Armenians who live far away,

Do not forget our sweet mother tongue,

Sing and always talk (Armenian),

You will see how sweet it is.

We’re are few, but we’ll remain Armenian.

We will not forget our mother tongue.

We endlessly supporting each other,

Always holding our nation in high esteem,

Elevated we aways are; we’ll remain that way.

Let’s not assimilate, let’s love each other.

Let’s keep our holy honor high.

Armenians who live far away,

Do not forget Armenian history.

Tell it to your children,

To let them know the value of Armenians. 

The Armenian Diaspora is at an existential crossroad. It behooves us to remain reminded of the Hyortic song and ask ourselves if we are living up to the lyrics of the song.

The Feast of Holy Translators and the Hyortik

Vaհe H Apelian

Today, Saturday, October 11, the Armenian Church commemorates the Feast of the Holy Translators, one of the most beloved feasts, which is observed on the second Saturday of October which Archbishop Karekian Hovsepian designated in 1942 as the Armenian Culture month. Armenians throughout the Diaspora are expected to observe the Feast and the month with cultural events both in remembrance of the past, and also in celebration of modern-day academicians, scholars, theologians, writers, teachers and translators.

But disturbing outcries are being heard on the social media. Hagop Havatian, who is the managing director of the Hamazkayin Printing House, Bookstore and Art gallery in Beirut, wrote that the feast has “already been marginalized and undermined, as is the case with other national values”. Levon Sharoyan, who is prominent author and educator of Armenian language and literature in Aleppo, wrote that had he not by chance read about the feast, he would have remained oblivious because the community, unlike in the past, seems mute and indifferent as there are no feasible signs of observing the feast. He wrote, “Has contempt and indifference towards our national values overtaken us, or have we, like the Armenian communities in the West, collectively taken the path of national assimilation...?”

Levon Sharoyan's comment reminded of the Hyortik song by Five Finger Band. It was their signature song that came about mid 1960’s. The message of the song was to the Armenian youth growing in “far” distant land in the West and in Americas, considered to be on the verge of assimilation. The song urged them not to forget the Armenian language, but to speak it. It extolled them not to be assimilated, and in turn, teach the history of the Armenians to their children so that their children would also know “արժէքը հայերուն” (the value of the Armenians). 

The members of the Five Fingers were born and raised in what was a veritable Armenia, the Armenian community of Lebanon. They felt safe and secure there as Armenians. It is the state of the “Armenianness” of their brothers and sisters in those faraway lands that preoccupied and concerned them, and fired their youthful imagination. It is for them they composed their signature song, Hyortik, which means Armenian sons and daughter. Little they visualized that their own, once thriving communities, would be facing existential threats, as the outcries indicate 

During the last decades, political and social events beyond the communities control profoundly affected the Armenian communities in the middle east, the cradles of the Armenian Diaspora, when Armenia was experiencing its own constraints as part of the Soviet Union. 

During the last decades, political and social events beyond their control profoundly affected the Armenian communities in the middle east, the cradles of the Armenian Diaspora, when Armenia was experiencing its own constraints as part of the Soviet Union. After the dissolution of the Soviet Union and Soviet Armenia declaring itself free and independent republic, Diaspora political leadership miserably failed by getting involved in Armenia’s domestic politicization and brought it to Diaspora and ended up fragmenting Diaspora along fissures that the establishment of the third republic was expected to heal an invigorate the communities. Instead, Diaspora political leaders undermining the established Diaspora institutions, to the detriment of the Diaspora.

The lyrics of the Hyortic song is the following in translation:

Sons of Armenians who live far away,

Do not forget our sweet mother tongue,

Sing and always talk (Armenian),

You will see how sweet it is.

We’re are few, but we’ll remain Armenian.

We will not forget our mother tongue.

We endlessly supporting each other,

Always holding our nation in high esteem,

Elevated we aways are; we’ll remain that way.

Let’s not assimilate, let’s love each other.

Let’s keep our holy honor high.

Armenians who live far away,

Do not forget Armenian history.

Tell it to your children,

To let them know the value of Armenians. 

The Armenian Diaspora is at an existential crossroad. It behooves us to remain reminded of the Hyortic song and ask ourselves if we are living up to the lyrics of the song.

Հայերէն Սղագիրներ՝ Armenian Acronyms

I have  some of the Armenian acronyms that were referenced recently. I adopted the Armenian word for short hand for acronym. Vaհe H Apelian

 

ԽՍՀՄ - Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն

Union of Soviet Socialist Republics (USSR)

 

ՀԽՍՀ - Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն

Armenian Soviet Socialist Republic (ArSSR)

 

ԼՂԻՄ - Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ

Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast (NKAO)

 

ՀԱՊԿ - Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպություն

Collective Security Treaty Organization (CSTO), 

 

ԱՊՀ - Անկախ Պետությունների Համագործակցություն 

Commonwealth of Independent States (CIS)

 

ԵԱՀԿ - Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության

Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE)

 

ԵԱՏՄ - Եվրասիական տնտեսական միության 

Eurasian Economic Union (EAEU or EEU)

ՆԱՏՕ - յուսիսատլանտյան դաշինքի կազմակերպություն

North Atlantic Treaty Organization (NATO)

 

ԵՄ- Եվրոպական միություն, Եվրամիություն 

European Union (EU)

 

ՄԱԿ - Միավորված ազգերի կազմակերպություն 

United Nations (UN)

ԿԳԲ (արտասանություն) KGB 

 

 

Հարցուր Քոչարյանին եւ Սարգսյանին՝ «Հայաստա՞նն ալ Արցախ է ....եւ վէ՞րջ»

Այսօր, ֆէյսպուքը ուշադրութեանս յանձնեց որ այս պլակս գրած եմ երեք տարիները առաջ այսօր, որպէս իմ  պատասխանս «Հայրենիք» թերթի խմբագիրին հեգնական խմբագրականին՝ «Հայաստա՞նն ալ Արցախ է ....եւ վէ՞րջ»։ Կը վերատադրեմ գրածս բայց նշուած վերնագիրով։ Հայաստանի երկու նախագահները, ներկայիս ընդիմադրութեան ներկայացուցիչնըրը՝ Րոպերտ Քոչարյանը եւ Սերժ Սարգսյանը Արցախէն են, իսկ Հայրենիք թերթին խմբագիրն ալ անոնց կը սատարէ սփիւռքին համար։

 Վահէ Յ. Աբէլեան

Բաժանորդագրուած եմ «Հայրենիք» Շաբաթերթին։ Հետեւաբար կը ստանամ նաեւ թղթատար օրինակները։ Բայց երկար ժամանակէ ի վեր դադրած եմ կարդալ անոր խմբագրականները եւ ծանօթ յօդուածագիրներուն գրութիւնները։ Վերջին հաշուով տեղ մը կուգայ որ մարդ կ՚ուզէ խնայել ինքզինքը, կռուադաշտէն շատ հեոու, բայց հարցերուն տիրապետած մասնագէտներուն քաղաքականացած մեկնաբանութիւններէն։ Բայց այս շաբաթ ուզեցի նախապաշարումիս ընթացք չտալ եւ կարդալ Շաբաթ, Սեպտեմբեր 24, 2022 թիւին  կցուած խմբագրականը։

Շատ հաւանաբար այն ընթերցողները որոնք «Հայրենիք» շաբաթաթերթը կը կարդան, վերնագրէն - Հայաստա՞նն ալ Արցախ է..եւ վէ՞րջ -  արդէն ընկալած եղած են այդ շաբթուայ խմբագրութեան միտք բանին։   Կրկնելու սիրոյն մէջբերեմ, այն ինչ որ ծանոթ պէտք է որ ըլլայ Հայաստանի գոյացական հարցերուն հետաքրքրուողներուն։ «Սեպտեմբեր 27, 2020-ին սկիբզ առած 44-օրեայ պատերազմէն շատ առաջ, վարչապետ Փաշինեանի Ստեփանակերտ այցելութեան օրը (խորքին մէջ վերջին այցելութիւնն էր), Ազատութեան հրապարակին վրայ, անմբոխահաճ ելոյթ ելոյթ մը ունեցած էր եւ ինքնավստահօրէն «Արցախը Հայաստան է եւ վէրջ» յայտարարած էր, բուռն ծափահարութիւններ հնձելով ոգեւորուած բազմութիւնէն։ իսկ հիմա,.......»։ Չուզեցի շարունակել մէբերումս։ Հետաքրքրուողները կրնան կարդալ խմբագրականը։

Ամէնքս գիտենք թէ ինչ պատահեցաւ եւ թէ ինչպէս եռակողմանի պայմանագրութեամբ մը դադար առաւ Արցախեան երկրորդ պատերազմը եւ մեր պատմութեան անցաւ որպէս 44-Օրոայ պատերազմ։ Պատմական իրողութիւնները կրկնելէն ետք, «խմբագիրը կը հաստատէ որ կորուստներէն մաս մը «նուէր տրուած» է, որոնցմէ «վերջինը՝ Բերձորի գօտին»։

 «Հայրենիքի» խմբագիրը անկասկած որ տեղեակ է որ Հոկտեմբեր 9, 2020-ի եռակողմանի պայմանագրութեանը մաս կը կազմէր Բերձորի կամ Լաչինի կարգավիճակը։ Նմանապէս գիտէ որ Հայաստանը իր զաւակներուն արեան գինով ապահովեց, Հայաստանի եւ ԼՂԻՄ-ի միջեւ այդ պորտակապը։ Բայց «պէտք է որ «Հայրենիք» թերթին խմբագիրը գրէ՝ որ Բերձորը նուէր տրուեցաւ։

Այո, Կ՚ընդունիմ որ երկրին վարչապետը զուսպ պէտք է ըլլայ եւ չտարուի զգացական արտայայէտութիւններ ընելէ ինչպէս օրինակ՝ «Արցախը Հայաստան է եւ վէրջ»։ Բայց հարց տամ խմաբգրին՝ արդեօտաք կը կասկածի՞ որ մեր մտաշխարհին մէջ  եւ գործնականապէս Արցախը Հայաստան չէ։ Խմբագիրը պէտք է որ գիտակից ըլլալ որ Ալիյեւ եւ Փաշինեան ելոյթին Վարչապետ Փաշինեանը արդարօրէն շեշտեց որ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնաւար Մարցը  (ԼՂԻՄ)-ը երբէք մաս չէ կազմած Ազրպէյճանի  եւ որ երկուքը՝ ԼՂԻՄ-ը եւ Ազրպէյճանի Խորհդրային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնը դուրս եկան ԽՍՀՄ-ի կագմէն՝ այսինքն երկիւքը դուրս եկան Խորհրդային Սոցեալիստական Հանրապետութիւնների Միւթյուն-ին։

Վարչապետին այդ յայտարարութեան մէջ նորութիւն չկար, այն էր ինչ որ ըսած էր նախապէս եւ քաղաքականութեան մը յայտարարութիւնը չէր։ Շեղելով անցնող աւելի քան քառորդ դարու Հայաստանի Հանրապետութեան վարած քաղաքականութիւնէն՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը Արցախի անկախութիւնը ճանաչնալու քաղաքականութեան ակնարկ մը չէր որ ըրաւ Վարչապետը եւ ոչ ալ Արցախը Հայաստանի Հանրապետութեան կցելու ակնարկ մը։ Բայց պիտի ըլլար եթէ վարչապետը յայտարէր որ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնաւար Մարզը՝ Հայաստանի Հանրապետութիւն է՛ եւ վէ՛րջ։ Տակաւին քաղաքական շատ աւելի մեծ մարտահրաւէր մը ըրած պիտի ըլլար եթէ վարչապետը յայտարարէր որ Արցախի Հանրապետութիւնը՝ Հայաստանի Հանրապետութեան մաս կը կազմէ եւ վէ՛րջ։ Կասկած չունիմ որ խմբագիրը գիտակից է որ վարչապետին ըրած յայտարութիւնը քաղաքականութեան մը յայտարարութիւն չէր որմէ հրաժարած է վարչապետը, բայց պէտք է որ մեկնաբաներ այդպէս՝ եւ այդ մէկը հասկնալի է արդէն։

Ոչ, նախապաշարումներս այնքան ալ անհիմն չեն եղեր։ Այդ խմբագրականին մինչեւ աւարտը ընթերցումին` ալ կարիք չկար. դադրեցուցի։

Յաւելուած՝ այո, խմբագիրը պէտք է նախքին նախագահներուն հարց տայ որ Հայաստա՞նն ալ արցախ է եւ վէրջ, քանի որ ինքը սփիւռքէն եւ սփիւռքի մէջ,  կը գործակցի երկու նախկին նախագահներուն հետ որոնք այժմ կը ղեկաւարեն ԱԺ-ին ընդիմադրութիւնը, եւ. կը սատարէ անոնց քաղաքանութեանը սփիւռքի մէջ։

 

Գործակցութիւն, համագործակցութիւն եւ փոխադարձ գործակցութիւն

Վահէ Յ Աբէլեան

Արմենակ եղիայեանը, իր վերջին՝ «Միասնաբար փրկենք հայերէնը» յղումին մէջ, 45-րդը, կը գրէ հետեւալը՝ «Ոմանք չեն կրնար ձերբազատիլ հայերէնի բառերը անմիտ ու ախտագին աւելորդաբանութիւններով օժտելու, այսինքն՝ ծանրաբեռնելու մոլորութենէն, դուք հասկցէք՝ մոլուցքէն: Նման մոլուցքի մը թելադրանքով է, որ կազմուած են համագործակցութիւն բառը եւ փոխադարձ գործակցութիւն բառակապակցութիւնը»։

Ես այն տպաւորութեանբ մնացած էի որ համագործակցութիւն բառը լրագրական բառ մըն է շեշտելու համար ընթացող գործակցութիւն մը։ Զարմացայ երբ կարդացի Նայիրի կայքին մէջ որ համագործակցութիւն-ը բառ մըն որ կը նշանակէ «ընդհանուր գործակցութիւն», Իսկ գործակցութիւն-ը կը նշանակէ «Աջակցութիւն, համագործութիւն»։ (Բառգիրք հայերէն լեզուի։ Անդրանիկ Վրդ. Կռանեան, Պէյրութ, 1998։)

Բնականաբար հարց ծագեցաւ միտքիս մէջ՝ հապա այս երկու բառերուն Անգլերէն իմաստը ի՞նչ է։ Ըստ նոյն բառարանին, համագործակցութիւն բառին Անգլերէն իմաստտը՝ cooperation է, իսկ գործակցութիւն բառին իմաստն ալ cooperation է։  Հետեւաբար կրնանք եզրակացնել որ Անգլերէն լեզուն գործակցութեան եւ համագործակցութեան մէջեւ տարբերութիւն չի դնէր, եթէ պատահի որ թարգմանենք։ Իսկ Եթէ այս երկու բառերուն միջեւ Հայերէն տրուած բացատրութեան մէջ տարբերութիւն կը գտնէք, ապա նոյնանման տարբեր բառեր են ձեզի համար։ Իսկ Արմենակը կը գրէ՝ «Արդ, գործակցութիւն-ը առանձին արդէն կը նշանակէ նոյն գործի կատարումը, նոյն գործին նուիրիումը: Ասոր վրայ համա- նախածանցի յաւելումը այլեւս ոչ զարդ է, ոչ զարդարանք, այլ անմիտ կրկնաբանութիւն մը:»  Չէմ ժխտեր Արմենակին ըրած նկատողութիւնը։

Գալով փոխադարձ գործակցութեան բառակապակցութեան, Google-ը կը թարգմանէ՝ «mutual cooperation”։ Այլապէս կարելի չէ թարգմանել։

Mutual cooperation բառակապակցութիւնը ճիշդ եւ ընդունուած գործածութիւն մըն է, կ՚ըսէ ԱԲ-ը (Արհեստական Բանականութիւն-ը)։ Այլեւս չենք կրնար անգիտանալ ԱԲ-ին գիտութեանը։ Անգլերէն լեզուն որպէս առօրեայ գորածող եւ կարդացող մէկը, կը հաստատեմ որ այդպէս է, mutual cooperation-ին գործածութիւնը անտեղի չէ, բայց չի նշանակէր Հայերէն փոխադարձ գործակցութեան, քանի որ Անգլերէն լեզուին մէջ mutual բառը միայն որպէս փոխադարձ չի գործածուիր, թէեւ Նայիրի-ին նոյն բառարանը փոխադարձ բառը կը նշէ միայն։

Merriam-Webster, Անգլերէն լեզուին յեղինակաւոր բառարանը չորս իմաստներ կը նշէ որ mutual բառը կրնայ նշանակել։ Չորրորդը՝ joint է, Հայերէնով միասնաբար։ Չեմ կրնար պատկերացնել որ Հայերէն փոխադարձ բառը այդ իմաստը կրնայ տալ՝ միասնաբար։ 

Հետեւաբար, թէեւ Անգլերէն լեզուին մէջ mutual cooperation-ին գործածութիւնը ընդունուած է, բայց չեմ կրնար պատկերացնել որ փոխադարձ գործակցութիւն բառակապակցութիւնը այդպէս կրնայ ընկալուիլ։ Հետեւաբար չեմ ժխտեր Արմենակին ըսածը որ « Նոյնքան, եթէ ոչ աւելի զազրելի կրկնաբանութիւն մըն է փոխադարձ գործակցութիւն բառակապակցութիւնը:  Քանի որ հոն ուր գործակցութիւն կայ, ինքնաբերաբար կայ նաեւ փոխադարձութիւն, որովհետեւ գործակցութիւնը չի կրնար ինքնագլուխ ըլլալ, ան անպայման ներդաշնակ պիտի ըլլայ երկու իրարու հետ գործողներու»։