Արմենակ Եղիայեան` Ճանչնանք մեր բառերը (13) - Մտապատկեր

 Ճանչնանք մեր բառերը (13)

1.   Մտապատկեր

Արդի հայերէնի սակաւ գործածուող եւ նուազ ծանօթ եզրերէն մէկն է:

Մեր բառարաններէն Գայայեանը (1938) տակաւին չունի  զայն: 

Առաջինը կը գտնենք Մալխասեանի բացատրականին մէջ (1944) իբրեւ՝

--«Առարկայի կամ երեւոյթի պատկերը, որ ծագում է մեր գիտակցութեան մէջզգայարանքների   միջոցով»:

Արեւմտահայ հետաագայ բառարանագիրները՝ հայր Ճիզմեճեան (1954), Տէր Խաչատուրեան (1968), հայր Կռանեան (1982)  մօտաւորապէս բառացի կրկնած են  Մալխասաեանի վերոբերեալ սահմանումը, որ թերի է եւ... գրեթէ ոչինչ կ’ըսէ:

Ակադեմիայի (1969)  եւ Աղայեանի(1976) բացատրականները  նոր որակ մըաւելցուցին մտապատկերի սահմանումին վրայ,  որ ահաւասիկ.

--«Մարդու վրայ ներգործած որեւէ առարկայի կամ երեւոյթի ընդհանրա-ցուածպատկերի արթնացումը գիտակցութեան մէջ՝ այդ նոյն առարկայի  կամ երեւոյթիբացակայութեան պայմաններում»: 

Բերուած երկու սահմանումներուն մէջ շատ մեծ տարբերութիւն կայ. առաջինը կը խօսի անմիջական պատկերներու մասին, որ առարկաները կը դրոշմեն մերգիտակցութեան մէջ, երկրորդը կ’ակնարկէ պատկերներու, որոնք դրոշմուած են անցեալին (առանց ժամանակական սահմանափակումի) եւ որոնք ներկայիս կը զարթնեն, կը վերադառնան մեր գիտակցութեան մէջ, ըսենք՝ որպէս յուշ: 

Մեր մէջ այս վերջինը ընդօրինակած է Գնել եպս. Ճերեճեանը (1992)՝ առանց բան մը աւելցնելու եղածին վրայ եւ առանց բան... մը հասկնալու անկէ:

Ասոնք, ուրեմն, նմանապէս թերի են կամ, եթէ կ’ուզեք, մասամբ՝ մէկհինգերորդով  ճիշդ են, ինչպէս պիտի տեսնենք ստորեւ:

                                                          *   *   *

Մարդ  արտաքին աշխարհը կ’ընկալէ իր հինգ զգայարաններով, եւ ստացուածտպաւորութիւնները կ’ըլլան՝ տեսողական (visuel), լսողական (auditif), հոտառական(olfactif), համառական/ճաշակային (gustative) եւ շօշափական (tactile):

Բացորոշ է, որ ասոնց մէջ ամէնէն տարողունակը տեսողականն է. մեր  տպա-ւորութիւններուն մեծագոյն մասը կը յառաջանայ ու կը կուտակուիտեսողական զգայութիւններու ճամբով, սակայն արհամարհելի չեն նաեւ մնացեալները:

Որքան ալ վառ յիշենք, այսինքն՝ վերականգնենք մտապատկերը հեռաւորանցեալին  մեր մէջ տպաւորուած դէմքի մը, տեսարանի մը, երեւոյթի մը,− նո՛յն թարմութեամբ եւ ուժգնութեամբ կը յաջողինք վերականգնել  քսան տարի առաջլսուած իւրայատուկ ձայն մը եւ չենք վարանիր ըսելու՝ «կարծես դեռ ան կը հնչէականջներուս մէջ». կամ նոյն անցեալին մէջ զգայուած բոյրի   մը, անուշահոտութեան մը, որ կը կրէր սիրելի  մը ամէն քեզի հանդիպելուն եւ որը «մինչեւ հիմա քիթիդ ծայրն էտակաւին». այլեւ  վաղուց կորսուած ու  մօրդ պատրաստած մէկ քաղցրաւենիքը, որուն համը «լեզուիդ վրայ կը զգաս ու կը կրես», ա՛լ չենք խօսիր քաղուած համբոյրիմը մասին՝ սիրեցեալէ մը, որ «ուրիշին բախտ եղաւ». եւ վերջապէս  ինչո՞վ նուազ  կը յիշուի ու վերապրուի շոյանք մը, որ ինչ-որ  սիրելի մատներ, ինչ-որ ժամանակի մը մէջդրոշմեցին ճակատիդ ու անվերադարձ գացին:

Ասոնք բոլորը հաւասարապէս վերազարթնող, վերադարձող եւ մեր գիտակ-ցութեան պաստառին վրայ վերայայտնուող մտապատկերներ են:

Որեւէ մտապատկեր կրնայ ըլլալ գումարը մէկէ աւելի զգայութեանց, աւելի ճիշդը՝որեւէ մտապատկեր կրնայ իր հետ ներքաշել ուրիշ մտապատկերներ. օրինակ՝ յիշելով դէմք մը, յիշէք նաեւ անոր ձայնը, այլեւ  հպումին ջերմութիւնը, կրած անուշահոտը եւայլն.   ասոնք շատ բնական զուգորդումներ  (assossiation) են:  

Թեքէեանի հետեւեալ քառեակը ցայտուն օրինակ մըն է  զուգորդումներու.

«Եկեղեցին Հայկական ես աչքս գոց կը տեսնեմ,

Ու կը շնչեմ, կը լսեմ՝ իր Յիսուսով մանկադէմ...»:

Ուր զուգորդուած են տեսողութիւնը, հոոտառութիւնն ու լսողութիւնը:

 2. Յիշեալ հինգ զգայարանններու միջնորդութեամբ  յառաջացած մտապատ-կերներուն կողքին մարդ կրնայ ունենալ ներքին մտապատկերներ եւս, ըսենք՝ ցաւի,  որ պատճառած է մեր ակռան կամ ականջը, որ այնքանտառապեցուցած է, այլեւ երանութեան, որ յառաջացած է երաժշտութեան մը կամըմպելիի մը ներգործութեամբ, եւ դեռ  ընկճուածութեան մը, որ ունեցած ենք ի լուր անհաճոյ իրողութեան մը, բայց նաեւ ոգեւորութեան, որ մեզի պատճառած է  առինքնող տեսարան մը կամ որեւէ յաջողութիւն կամ այլ  դրական գործօն:

Նման մտապատկերներու աւելի բարդ ու երկար շղթայ մըն է մարդկային յիշողութիւնը, իմա՝ յուշագրութիւնը, երբ խիճ առ խիճ, քար առ քար կը վերականգնենք ամբողջ անցեալ մը կամ անոր մէկ դրուագը. օրինակ՝ հանրակառքին մէջ դիմացնիդկը գտնէք կարմիր ժապաւէն կրող աղջիկ մը, եւ ահա գաղափարներուզուգորդութեամբ (assossiation des idées) կը յիշէք ձեր դպրոցական տարիներուն մէկ  ընկերուհին, որ նմանապէս կարմիր ժապաւէն կը կրէր,  որուն այնքան կը համակրէիք, սակայն դէպքերու աննպաստ դասաւորումով մը ան գնաց իր ճամբով, դուն գացիրքուկինով... եւ... եւ... եւ...

3. Մեզմէ իւրաքանչիւրը մտապատկերներու զուգորդութեամբ սորված է լեզուն՝սկսած անոր առաջին բառէն՝ հետզհետէ կազմելու համար մնացեալները:

Խանձարուրէն սկսեալ ձեր շուրջ յարատեւ  արտասանուած է մամա հնչիւնախումբը, եւ անոր ընկերացած է կանացի  գուրգուրոտ կերպար մը: Ձեր աճինզուգահեռ աճող բանականութիւնը կամաց-կամաց զուգորդած է այդ երկու՝ լսողականեւ տեսողական մտապատկերները, ու երբ բաւական կազմաւորուած  են  ձերձայնային օրկանները՝ հնչիւններ արտաբերելու չափ, այդ երկու մտապատկեր-ներունզուգորդումը   տուած է մամա բառը, որուն կամաց-կամաց  յաջորդած է հեղեղը այլզուգորդութիւններու, որոնց  գումարը   հետզհետէ պիտի կազմէր  քու լեզուդ, այնպէսալ  մարդկային լեզուն:

armenag@gmail.com                                     Արմենակ Եղիայեան

 

 

Orphanages Near East Relief ran in Lebanon

 Recently Ara Babian posted about the orphanages the Near East Relief (NER) ran during 1920’s on what is presently Lebanon. The number orphanages run there indicates the decisive role the American Near East Relief played in the recovery of the Armenian nation after the genocide. It also indicates the important role what is presently Lebanon in the life on the Armenian community that continues to this day. The estates of a few of these orphanages would later become the seat of the Catholicosate of Cilicia, the famed Armenian Sanatorium and the Birds' Nest orphanage under the Catholicosate's jurisdiction. The text below is my translation of the posting. I have also posted the original article. Vahe H. Apelian

The cities of Lebanon where there were orphanages during 1920's 

1.  Nahr Ibrahim (NER)- The orphanage was founded in the spring of 1923 to shelter the Armenian orphans of Caesarea (Կեսարիոյ) and Konya (Գոնիայի). Stanley Kerr was the principal. The malaria epidemic wreaked havoc in the orphanage and many orphans died. In 1924, the orphans of Nahr Ibrahim were transferred to the Byblos orphanage. Note: The Byblos (Jbeil) Armenian orphanage Birds’ Nest sit on a sprawling coastal property and lately has become a magnet for devlopers. 

The estate of Byblos Birds' Nest orphanage

Coastal view of the Birds' Nest orphanage in Byblos (Jbeil) Lebanon
During my HS years with two classmates we have camped on the island (1)

 

2.   Ghazir (NER) - In 1919, the Americans established an orphanage here for Lebanese children, who were transferred to Tyre in 1922. After that, the institution was entrusted to the Swiss missionary Jakob Künzler, under whose care 1,500 Armenians, mostly from Urfa, found refuge. The institution turned into an orphanage for girls. There used to be a carpet weaving workshop. In 1925, a school for the blind was opened. The orphanage is known for the carpet it weaved and gifted to the U.S. president Calvin Coolidge in 1925.

3.  Maameltein (NER): - The orphanage was founded in 1922. This institution was dedicated to care of boys and operated for only one year. In the same place, on July 1, 1923, the Lebanese Armenian National Sanatorium was opened, which in 1938 was moved to the village of Azounieh in Mount Lebanon, where it operates to this day.

Armenian Sanatorium in Azounieh, Lebanon

4.   Jounieh (NER).- The orphanage was for girls housing up to 470 girls. Girls transferred from Caesarea and Konya found shelter in the institution. The institution was closed in 1925, some of the girls were taken to Ghazir and to Sidon.

 

 

5.   Zuk Mikael (NER): - The orphanage for girls. It was founded in 1922. It sheltered 350 girlss under the leadership of the Danish missionary Maria Jacobsen. In 1923, as a result of the water crisis, the institution was closed and the children were transferred to the Sidon orphanage.

 

6.   Antelias (NER): The orphanage was founded in 1922, it had around 1250 children. It was run by the Australian branch of Near East Relief. The institution also ran a vocational school. In the late 1920s, this estate became the seat of the Great House of the Catholicos of Cilicia.

The seat of the Catholicosate of Cilicia or Sis, in Antelias, a coastal town in Lebanon

7.   Beirut (NER).- Since 1922, this American charitable organization had a special handicraft school for widows, built on the seashore. Due to the large number of female students, a second similar institution was established in 1923 at St. James (Beirut). These two institutions were closed in 1925.

 

8.   Sidon (NER): - The orphanage was founded in 1918. It was reserved for Lebanese orphans. Later, thousands of Armenian orphans found shelter here. The institution was called "Bird's Nest". The the director was  by Maria Jacobsen, who later became the director of the Byblos orphanage

 

9.   Hammana, Sour, and Damourr (NER).- These institutions had a short life. The orphans of these places were later transferred to other American orphanages operating in Lebanon.

 

 

Արա Պապյան

  · 

Ուզում եմ հիշեցնել, որ միայն ներկայիս Լիբանանի տարածքում 1920-ականերին գործել է ամերիկյան ինը որբանոց։ 

1. Նահր Իպրահիմ (NER)- Հիմնուած է 1923-ի գարնան՝ Կեսարիոյ եւ Գոնիայի հայ որբերը պատսպարելու համար: Տնօրէնն էր Սթենլի Քերրը: Մալարիայի համաճարակը աւերներ կը գործէ այս հաստատութեան մէջ, բազմաթիւ որբեր կը մահանան: 1924-ին Նահր Իպրահիմի որբերը կը փոխադրուին Ճիպէյլի որբանոց:

2. Ղազիր (NER)- 1919-ին ամերիկացիները հոս որբանոց մը հիմնած էին լիբանանցի երախաներու համար, որոնք 1922-ին կը փոխադրուին Սայտա: Անկէ ետք հաստատութիւնը կը վստահուի զուիցերիացի Եաքոպ Քիւնցլերին, որու տնօրինութեամբ հոս ապաստան կը գտնէ մեծամասնութեամբ ուրֆացի 1500 հայ երախայ: Հաստատութիւնը կը վերածուի աղջկանց որբանոցի: Հոս կը գործէր գորգագործութեան արհեստանոց մը: 1925-ին կը բացուի կոյրերու վարժարան մը:

3. Մաամըլթէյն (NER).- Հիմնուած է 1922-ին: Մանչերու յատկացուած այս հաստատութիւնը կը գործէ միայն տարի մը: Նոյն վայրին մէջ 1 յուլիս 1923-ին կը բացուի Լիբանանի հայոց ազգային բուժարանը, որ 1938-ին տեղափոխուած է Լեռնալիբանանի Ազունիէ գիւղը, ուր կը գործէ առ այսօր:

4. Ճիւնի (NER)- Հոս գործած է աղջիկներու որբանոց մը, որ կը հաշուէր 470 սանուհի: Հաստատութեան մէջ ապաստանած էին Կեսարիայէն եւ Գոնիայէն տեղափոխուած աղջիկները: Հաստատութիւնը կը գոցուի 1925-ին, աղջիկներուն մէկ մասը կը տարուի Ղազիր եւ Սայտա:

5. Զուք Միքայէլ (NER)- Աղջկանց որբանոց: Հիմնուած է 1922-ին: Կը պատսպարէր 350 երախայ՝ ղեկավարութեան տակ դանիացի միսիոնարուհի Մարիա Եաքոպսոնի: 1923-ին, ջուրի տագնապի հետեւանքով, հաստատութիւնը կը փակուի եւ երախաները կը տեղափոխուին Սայտայի որբանոց:

6. Անթիլիաս (NER)- Հիմնուած էր 1922-ին, ունէր շուրջ 1250 երախայ: Կը ղեկավարէր NER-ի Աւստրալիոյ մասնաճիւղը: Հետագային հաստատութիւնը կ’ունենայ նաեւ արհեստից վարժարան: 1920-ականներու վերջերուն, այս կալուածը կը դառնայ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան նստավայրը:

7. Պէյրութ (NER)- Ամերիկեան բարեգործական այս կազմակերպութիւնը 1922-էն ի վեր ունէր որբուհիներուն յատուկ ձեռագործի վարժարան մը՝ ծովի ափին շինուած: Աշակերտուհիներու մեծ թիւին պատճառով, նոյնատիպ երկրորդ հաստատութիւն մը կը հիմնուի 1923-ին՝ St. James-ի (Պէյրութ) մէջ: Այս երկու հաստատութիւնները կը փակուին 1925-ին:

8. Սայտա (NER)- Հիմնուած է 1918-ին: Յատկացուած էր լիբանանցի որբերու: Հետագային հոս ապաստան կը գտնէ հազարի չափ հայ երախայ: Հաստատութիւնը կը կոչուէր «Թռչնոց բոյն»: Տնօրէնի պաշտօնը վարած է Մարիա Եաքոպսոն, որ հետագային պիտի դառնար Ճիպէյլի որբանոցի տնօրէնուհին:

9. Համմանա, Սուր եւ Տամուր (NER)- Այս հաստատութիւնները կարճատեւ կեանք ունեցած են: Այս վայրերու որբերը հետագային տեղափոխուած են Լիբանանի մէջ գործող ամերիկեան այլ որբանոցներ: