" Go and Tell Khalo"

 “They Were, (and) are no more” (Կային, Չկան) is the title of the last chapter of Antranig Zarougian’s “The Greats and the Others” (Մեծերը եւ Միւսները) book where he casts a glimpse of the way an intellectual group of writers related to each other, as poets, novelists, journalists, and editors who propelled the post genocide Western Armenian literature to new heights that subsided with their passing away. The attached is an abridged translated segment from that chapter. Vahe H. Apelian

“ After Rue Richer, the next sanctuary was the “Haratch”1 journal. But there was an important matter I needed to settle first. I have no visa. When I presented myself to the French consulate in Aleppo to get a visa, the consul was M. Delbek (Տելպեք). Even though we knew each other, he pretended not to know me and hence offered me a cool reception and asked me dismissively:

- “Why do you want to visit France?”

Just to have said something, I said:

- “To admire the country.”

He responded with a sharp rebuke:

- ‘But sir, you had ample opportunity to admire France in here, but you lost it.”

His remark was obvious. Syria had just gotten rid of the French mandate with a struggle and the Armenians had naturally sided with the local Arabs. I was supposed to humbly put up with his rebuke and accept his remark and move on. My status as an applicant gave me no other room. However, his one remark, his demeanor and his overt scorn turned into a debate.

- “You, Armenians, are an ungrateful people.”

I realized that my ears started buzzing and I started feeling hot and flushed.

- “Are you telling us that we are ungrateful when, it is simply our gratitude towards the Arabs that compelled us to stand against the French whom we valued. Let us face it. Even if all the Armenians sided you, could you have stayed  a day longer?”

I should have stopped here. What I had said could have construed as tolerable. But something else stirred in me and I blurted it out at the cost of endangering my getting a permit to visit France.

- “Mr. Consul, do you remember the events in Cilicia? There too, the Armenian believed in France, but were abandoned. I was four or five years old, but I remember. We were displaced and were in Aintab. An early morning my mother woke me up and told  me while crying – ‘Get up, get up, the French have left last night, the Turks now will rush in.” And holding me by my arm and carrying a bundle of rags under her  other  arm we fled to the Armenian quarter so that the Turks would not slain us. The previous night the French army had left without alerting. Even the Armenian combatants were forbidden to stay put to protect their compatriots. You tell us now that we are ungrateful.”

I was moved and I was left with the impression he too was mellowing down. He fixed his gaze at me for a long time while tapping his desk with his fingers and finally said:

- “Well, well, since you say that you will go to Italy from there, I will issue you a transit visa for France. But admit that you were not in your brightest during the last event.”

It was the first time that I was leaving for overseas and I had no clue what “transit visa” meant. I felt elated and pocketed my stamped passport and left the consulate feeling secure and triumphantly entered Paris. It is after my arrival that I realized the visa the son-of-a-gun Derbetk had issued was only for two days' stay. I had to renew my visa if I wanted to stay longer. 

I am now standing in the hall of a government office in front of a closed door trailing a long line waiting for my turn. They invited the attendants three at a time. Finally, my turn arrived after an intolerable wait. I entered the office  along with two other Lebanese. I was in between the two. The lady who was going to grant us an extension for our visa was a fat lady, around fifty years old, unsmiling, and bitter looking. The first Lebanese received his extension. I extend to her my passport. Seeing the picture of the Syrian eagle on the cover, she flew into a rage.

-“Sir, you do not like us, we do not like you, we are even. So, get out of here.”

I had not realized that there was such a hatred against the Syrians. I was standing still with the passport in my hands. I could not utter a single word. Nothing of the sort I had said to the French Syrian consul, I dared say here. Aleppo was Armenia to me. Here I am like the legendary king Arshag2 on Persian soil. The witch dismissively gestured at me  with her hands to leave and make room for the next applicant, much like she would have, had she been annoyed by a fly.

The Lebanese who was standing behind me hurled a gross insult at her on my behalf. I cannot write the expression here, but it had the  Arabic words that sounded much like a “kiss” and “.....” (sounding a profanity). It was refreshing to hear it. But it would not help me in any way.

It was total fiasco. I was visiting Paris for the very first time and before even visiting the Eiffel tower, I was being kicked out. I felt dejected and depressed and went to Hrair Sassouni’s restaurant in Place d’Alexandrie, next to a large tree. My last hope rested on Arshag Chobanian but I was going to see him the following day and thus offered no immediate solution. I explained my predicament to Hrair.

-“ You do not need to go to anyone else, come tomorrow morning and we go and arrange it for you.”

- “But already two days have passed. Tomorrow means that I have overstayed my visa and that scares me.”

- “Come tomorrow at 9 a.m. and do not think,’ he said carrying  with his French wife to the kitchen a carton container full of vegetables. 

I was wondering whether I should believe him or not when he returned smiling, looked confident, and was very amicable. I was seeing this man for the very first time. From his demeanor and his dress, he appeared to me a street-smart man. I knew that there were some among them who were adroit, enterprising and could get things done. But there were also those who were simply more of a loudmouth than anything else. Which among them was Hrair? I could not dismiss from my mind the dog gampr3 that threw me out. I was envisioning diminutive Hrair in front of that ferocious woman and was sinking more in my despair. But I had no other avenue. I had to wait for tomorrow. I was in a shipwreck.

The next morning, I met him before nine o’clock. We are in the official building. Hrair saluted an official, exchanged joke with another behind a counter. He looked for someone and located him and three of us entered an elevator that took us right in the dog's den. There were a few there. They were all Frenchmen. Among them there was someone who was seating at the edge of a desk with one of his legs touching the floor, the other midair, exchanging pleasantries with that woman. I noticed that she knew how to smile. 

No one was paying attention to us. They hardly took notice of us and continued their pleasantries.  Hrair’s friend, without asking anyone else, took the square visa stamp, and noted fifteen days on my visa and stamped it and we went down. The whole thing did not last more than five minutes. There were no words exchanged with the lady who would have stamped my visa. I am ecstatic. 

When we were in the streets, Hrair posed a moment, and tapped his breast with his palm and with a pompous air, said:

- “Go and tell khalo4 (Garo Sassouni) the kind of status Hrair has attained in Paris.”

But immediately, a bit pensive and almost whispering as if there would be people who would be hearing us, he added:

- “I am joking my dear unger (comrade). It was not a big deal. In the evening they will be showing with three or four friends for dinner and drink a few bottles of wine and that is all to it. Things are done this way here.”

And then, he produced a bundle of cash and gave it to me saying: “When you return to Beirut, give it to our khalo. It’s a gift for the boys. Let him accept it, it's from me.”

Forty years later I am in the Place d’Alexandrie. The big tree is still there. The only things that do not die in France appear to be the trees. 

But where is Hrair, his restaurant and thousands of the other grown-up orphans like him? Where are they?

They were, are no more.

 

Notes

1.       Haratch ('Forward') (Armenian: Յառաջ) was an Armenian daily newspaper based in France. Haratch was founded in 1925 by Schavarch Missakian. The newspaper was famous for attracting high profile names in Armenian literature and journalism.

2.       King Arshag Legend claims that King Arshag spoke forcefully when stepping on the portion of the rug, in the Persian king’s palace, under which it contained soil from Armenia but not when away from it.

3.       Gampr, Gampr (Armenian: գամփռ gamp’ṙ) is an Armenian breed of flock guardian dog native to the Armenian Highlands. 

4.      Khalo, a Kurdish word for uncle, endearingly used.

Erecting a Tombstone for Aram Manougian and Karekin Njdeh

Բնագիրը կցուած է ներքեւը

The attached is my translation of Dr. Armenag Yeghiyan’s remembrances (numbered 19) - (հայրենի յուշեր 19) - visit to Armenia in 1989, he shared with friends.  In this segment he recalled the conversation he had in Yerevan with the eminent scholar Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան) who chaired the linguistics department of the National Academy of Science of the Soviet Socialist Republic of Armenia. Vahe H. Apelian

 _ "Did you know Aghpalian?" He  (Varag Arakelyan) asked, confusing me a little, because it was the last question, I could expect from him given the state of mind he was in, recalling the years of exile and executions.

- "No," I replied. “It is unlikely that anyone else in my place could have remembered him. I did not even have the slightest idea about him.  My age nor the environment in which I lived allowed me to get to know him.”

- "I remember him very well," he said, and immediately the gloom on his face disappeared. The tense muscles of his face loosened, and a peaceful gaze came in its place, probably in his soul as well. A faint smile appeared on his lips. “We were next door neighbors. Our backyards were separated by a low fence, and we could communicate freely with one another.”

He particularly remembered the day when Aghpalian was released from prison due to the February Uprising and returned home. "It was an event of indescribable joy but alas it lasted for a very short period, after which I never saw him.”

He talked about Aghpalian’s wife and children, with whom he continued communicating until he moved to another district and into another set of circumstances. But I could not confirm where their neighborhood was since he was born in the province of Kotayk whose largest city is Apovian. In his advanced age he continued to live there.

Encouraged by his sudden change of mood, I asked him to tell me how the installation of the cross stone (khatchkar) at Aram Manoogian's grave site came about. I had heard about it from others, but I wanted to hear from the very source. He did not disappoint me. 

*****

"I had discovered Aram’s grave a long time ago,” he started telling me. “And I would visit it whenever we had a funeral in the same cemetery. One day, I thought of making the grave more presentable. The tomb could not be touched, but a khachkar could be added to it. Those were impossible dreams in those days, but times changed a lot, and I dared to get in touch with the cemetery administration. They asked me what authority I had to make such an addition to the grave and whether I had any valid connection with the deceased?" 

"We learned that Aram's daughter Seta lived in Moscow, and that she could give us permission to place a khachkar at her father’s gravesite. So, we wrote to her. Seta sent us an officially notarized permission, along with warm words of thanksgiving, authorizing us to renovate her father's gravesite.” (http://vhapelian.blogspot.com/2021/06/gadarine-manougians-golgatha-attached.html)

He continued telling the story in plural that led me to believe that there were others of the same ideology who collaborated. 

“We contacted the best sculptor of the day. When the sculpting was over, he refused to be paid. The day the monument was erected, a priest also accompanied our small group. As the carriage carrying the khachkar was about to enter the cemetery, several young men stopped the carriage and placed the khachkar on their shoulders and carried it to the gravesite."

         Note: The sculptor was Garnik Amirjanian (Գառնիկ Ամիրջանեան). The khachkar procession had been carried out with few people and as far as possible away from the public’s attention, in almost secret conditions. The placement had taken place in 1982. This monument memorializing Aram Manougian was the first erected that came about during the Soviet Armenia era. Other monuments and memorials were erected after the independence.

A pleasant relief had come upon my interlocutor. He appeared to be pleased to have had the opportunity to tell all this to an attentive audience who appreciatively listened to him.

Encouraged by my perception of the change in his demeanor, I asked him to also tell the story of reinterment of Njdeh's remains in Armenia.

"You must be forgiving," I said to justify my request, “times are not good, and God knows when another opportunity may present itself."

*****

- “If Aram was an almost forgotten name, Njdeh was like a painful wound that had many who remembered him and still do. Only 25 years had passed since his death, and there were people here who knew him by name. One could even meet his comrades-in-arms. After Stalin's death, there were those who hoped that he would be released from prison. He even had a relative from Bulgaria visiting him. However, for unknown reasons, he was not released. His deteriorating health exacerbated his condition and Njhdeh died and was buried in the Vladimir prison near Moscow." The prison is located about 175 kms, east of Moscow, in European Russia. During the last years of his life Njdeh was moved there from his Yerevan imprisonment.

As was the case with Aram, the same group of people undertook salvaging the remains of Njdeh. They sent a young man to visit the prison for a special mission, to locate Njdeh's prison grave, which, thanks to his brother had a wooden cross on it with an inscription. Bribing the warden the person succeeded in having Njdeh’s grave opened and had his remains placed in an urn.  The warden also handed the person some of Njdeh’s personal belongings which were kept on a shelf. All these were then brought to Yerevan.

This is what Varag Arakelian told me. I later learned from another source that Njdeh's brother rushed to Vladimir's prison right after Njdeh's death and arranged for his brother’s burial or possibly reburial.

With the remains in Yerevan, the question arouse as to where  the remains were to be buried.

"We appealed Catholicos Vazgen I, asking him to allocate a burial site in the courtyard of the temple of Saint Gayane in Etchmiadzin, next to General Torgom's tomb. But he did not respond. He avoided assuming responsibility. "

Eventually, the remains were divided. Part of the which were buried in an inaccessible side of one of the hills surrounding Yerevan. The other half, in a military urn, was taken and buried in Syunik, on Mount Khustup (Խուստուփ), some 10 kms from Kapan, next to a spring.

- “Henceforth, every year, with three friends, on a mutually agreed day, we would visit the gravesite. We avoided going out together. In order not to arouse any suspicions we even stayed in different hotels, and each one of us took a separate route and met around the spring.”

George Azad Apelian at Njdeh's gravesite in the Syunik Region.
Courtesy his widow Chake Apelian

*****

Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան ) was also very concerned about the dilapidated condition of Aram's residence.  Could he have planned to renovate it as well? Not likely. He had neither the time nor the stamina. He was no more physically as active and appeared exhausted. He also lacked the financial resources. After all, he lived on the modest monthly salary of a government official, part of which he devoted to transportation, as he lived in Apovian, Kotayk, where he had a decent detached house with an orchard which he tended in his old age and did not hesitate to share the fruits with his colleagues. 

All that remained for me was to say thank you and take leave of him.

He got up and followed me taking with him an envelope.

As soon as we got out of the door, we found ourselves in a narrow hallway.  He turned to me and said:

- “Is it possible to have this article published in the Diaspora?”

- "Yes, of course," I answered immediately. I thought I surprised him not so much for my willingness but with my self-confidence for having the article published.

Unfortunately, I was wrong

.                                            *****

It was a rather a large envelope that I handed over to Varand Papazian who was the director of "Azdak" Daily in those days. He promised to "do something" with it and placed the envelope in the drawer of his desk.

A few weeks passed and the article remained not published, so I felt I needed to meet Varand and ask him why he was holding on to the envelope I gave him. Surprisingly, he did not remember that I had given him such a thing. I showed him the drawer where he had placed it. He opened it, searched it, and found nothing there that pertained to the envelope I gave him. He promised to look further, but the article was not published and was forgotten.

Assuming that its contents were about the placement of the cross stone (khachkar) at Aram Manougian’s gravesite and about the burial of the remains of Njhdeh, I wrote about them in a short article and sent it to the journals of the day promising to write in more detail in the future.

Later I read stories about the erection of the cross stone at Aram’s gravesite and the reinterment of Njdeh’s remains. In broad terms they were identical to what I knew, but there were also small differences, all of which, as far as my memory allows me, I have now shared  here." 

Armenag Yeghiyan

George Azad Apelian on pilgrimage to
Njdeh's gravesite in the Syunik region.
Courtesy his widow, Chake Apelian

 Բնագիրը՝ Հայրենի յուշեր (19)

 

           --Աղբալեանին  ճանաչե՞լ ես,-- հարցուց՝ քիչ մը շփոթի մատնելով զիս, որովհետեւ վերջին հարցումն է, որ կրնայի ակնկալել իրմէ՝ այն հոգեվիճակին մէջ, ուր կը գտնուէր՝ յիշելով աքսորի ու գնդակահարութեան  տարիները:

           --Ո՛չ,-- պատասխանեցի,-- դժուար թէ իմ տեղս ուրիշ մը կարենար յիշել զինք.  նուազագոյն գաղափարն իսկ  չեմ  ունեցած  իր մասին. ոչ տարիքս կը ներէր, ոչ ալ այն միջավայրը, ուր ես կ’ապրէի անոր ողջութեան կը թոյլատրէր, որ հանդիպէի իրեն:

           --Ես նրան շատ լաւ եմ յիշում,-- ըսաւ ու  իսկոյն դէմքին մռայլը փարատեցաււ, պրկուած մկանները թուլցան,   խաղաղութիւն մը իջաւ  նայուածքին (հաւանաբար ՝ հոգիին եւս), կարելի է ըսել՝ մինչեւ թեթեւ ժպիտ մը գծագրուեցաւ  շուրթերուն,-- մենք այն ատեն դռկից էինք: Մեր բակերը բաժնուած էին ցած ցանկապատով մը, եւ մերոնք  ազատօրէն կը հաղորդակցէին իրարու հետ:

           Ու յիշեց մասնաւորաբար այն օրը, ուր Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ Աղբալեան ազատեցաւ  բանտէն ու տուն դարձաւ. «Աննկարագրելի ցնծութեան առիթ էր այդ, որ,  աւա՜ղ, շատ կարճ տեւեց, ու այնուհետեւ այլեւս չտեսայ նրան»:

           Ու պատմեց անոր կնոջ ու զաւակներուն մասին, որոնց հետ  յարաբերութիւնը  շարունակուած էր, մինչեւ տեղափոխուիլը ուրիշ շրջան եւ ուրիշ միջավայր:

           Ծանօթ.--Չկրցայ հաստատել, թէ այս դրացնութիւնը ո՛ւր տեղի ունեցած էր,  քանի ինք  ծնած էր  Կոտայք  (այժմու Աբովեան քաղաքը),− որ պարսկական տիրապետութեան տարիներուն  մաս կազմած էր Երեւանի խանութեան,− եւ յառաջացած տարիքին ալ կը շարունակէր ապրիլ այնտեղ:

           Քաջալերուելով տրամադրութեան այս յանկարծակի փոփոխութենէն՝ խնդրեցի, որ  պատմէ  Արամ Մանուկեանի խաչքարի զետեղումի հանգամանքներուն մասին, որ տարտամօրէն իմացեր էի ուրիշներէ:  

           --Կ’ուզեմ ջուրը ակէն խմել:

           Եւ յուսախաբ չըրաւ զիս:

                                                                             *   *   * 

           «Վաղուց գիւտը ըրեր էի իր շիրիմին,-- սկսաւ պատմել ան,-- որուն կ’այցելէի ամէն անգամ որ ննջեցեալ մը ունենայինք:   Օր մըն ալ ցանկութիւն արթնցաւ մէջս քիչ մը աւելի շուք տալու  անոր: Շիրիմին կարելի չէր դպչիլ, սակայն կարելի էր...խաչքար մը աւելցնել անոր վրայ: Այն օրերուն  անկարելի երազներ էին ասոնք, սակայն ժամանակնրը բաւական փոխուեցան, ու համարձակեցայ կապի մէջ մտնել  գերեզմանի տնօրէնութեան հետ, ուր հարց տուին, թէ ի՛նչ հանգամանքով  պիտի փոփոխութեան ենթարկեմ շիրիմ մը:  Որեւէ  վաւերական  կապ մը  ունէի՞ ննջեցեալին հետ»: 

           «Բայց ահա իմացանք , որ Արամ ունէր աղջիկ մը,  որ կ’ապրէր Մոսկուա, եւ այդ աղջկան  գրաւոր թոյլտւութեամբ կարելի էր խաչքար զետեղել գերեզմանին վրայ: Ուստի գրեցինք աղջկանը՝ Սեդային, ու ստացանք անոր՝ նոտարի ձեռքով հաստատուած  պաշտօնական   արտօնութիւնը՝  երախտագիտական ջերմ  բառերովը մէկտեղ, որով կը լիազօրուէինք բարեփոխելու հօրը գերեզմանը»: 

           «Դիմեցինք օրուան լաւագոյն  քանդակագործին : Ու երբ գործը աւարտին հասաւ, ան մերժեց վարձքը գանձել: Կոթողի հաստատման օրը քահանայ մըն ալ կ’ընկերանար մեր փոքրիկ խումբին:  Երբ խաչքարը փոխադրող կառքը կը պատրաստուէր գերեզմանատուն մտնել, քանի մը երիտասարդներ կանգնեցուցին զայն,  իրենց ուսերուն վրայ  դրած տարին խաչքարը մինչեւ շիրիմը »:

           Զրուցակիցիս վրայ հաճելի թեթեւութիւն մը եկած էր, կարծես գոհ էր, որ այս  բոլորը պատմելու առիթ ներկայացած էր եւ ունեցած էր  խելօք ունկնդիր մըն ալ, որ յափշտակութեամբ մտիկ կ’ընէր իրեն: 

           Եւ ճիշդ այդ տպաւորութենէս ալ քաջալերուած՝ խնդրեցի, որ պատմէ  Նժդեհի աճիւնին՝ Հայաստան վերադարձի ու հայրենի հողին յանձնումի պատմութիւնը եւս:

           --Պիտի ներող ըլլաք,-- արդարացայ,--  որովհետեւ ժամանակները լաւ չեն,  եւ Աստուած գիտէ, թէ մէյ մըն ալ ե՛րբ  առիթը  կրնայ ներկայանալ: 

                                                               *   *   *    

           --Եթէ Արամը գրեթէ մոռացուած անուն  էր, ապա Նժդեհը կոտտացող վէրքի նման էր, որ շատ յիշողներ ունէր եւ ունի մինչեւ հիմա: Նրա մահից անցել է ընդամէնը 25  տարի,  եւ նրան  էստեղ յականէ-յանուանէ  ճանաչողներ կային, կարելի էր հանդիպել  նրա զինակիցներին:  Ստալինի մահից յետոյ կային ակնկալողներ, որ ազատ արձակուէր, մինչեւ անգամ իրեն այցելող հարազատ ունեցաւ Պուլկարիայից.  սակայն անծանօթ պատճառներով էդ ազատութիւնը չստացուեց, քայքայուած առողջութիւնն էլ իր կարգին, եւ Նժդեհ մահացաւ  ու թաղուեց Մոսկուայի մերձակայքը՝  Վլադիմիրի  բանտում»:

           Ինչպէս Արամի պարագային էր, ուրեմն Նժդեհի յիշատակի փրկութեան կը լծուի նոյն խմբակը: Անոնք յատուկ  առաքելութեամբ Վլադիմիր կը ղրկեն երիտասարդ մը, որ կը գտնէ Նժդեհի բանտն ու գերեզմանը,-- որ եղբօրը  շնորհիւ արժանացած էր  փայտէ խաչի ու արձանագրութեան եւս,-- ապա սակարկութեան  կը մտնէ բանտապահին հետ եւ փոխան կաշառքի՝ կը յաջողի բանալ տալ գերեզմանը ու անկէ վերցնել սափոր մը աճիւն: Բանտապահը, դարակէ մը հանելով,  անոր կը յանձնէ Նժդեհի անձնական քանի մը իրերը՝ մախաղի մը մէջ ամփոփուած : Այս բոլորը կը բերուին Երեւան:

           Հիմա հարց կը ծագի, թէ  ո՛ւր պիտի թաղեն այդ սափորը:

           «Դիմեցինք Վազգէն Ա-ին՝ խնդրելով որ տեղ յատկացնի  ս. Գայիանէի տաճարի բակի մէջ՝ զօր. Թորգոմի շիրիմին կից փոքրիկ տարածութեան վրայ: Սակայն  չընդունեց. խուսափում էր  պատասխնատւութիւնից»:

           Ասոր վրայ՝ աճիւնը կը բաժնեն երկուքի. մէկ մասը կը թաղեն Երեւանը եզերող  բլուրներէն մէկուն մէկ անմատչելի կողին: Իսկ միւս կէսը՝ զինգէ սափորով միասին, կը տանին թաղելու Սիւնիք, Խուստուփ լեռան  վրայ,  Կապանէն  մօտ 10 քմ հեռու,  վարար ակի մը կից:

           --Եւ այնուհետեւ ամէն տարի երեք ընկերով, որոշուած օրը,  ուխտի կը գնայինք  աճիւնին: Կը խուսափէինք միասին ճամբայ ելլելէ, մինչեւ անգամ կ’իջեւանէինք տարբեր հիւրանոցներ, որպէսզի որեւէ կասկած չարթնցնենք, եւ  անջատ ճամբաներէ զիրար կը գտնէինք ակի շուրջը:

                                                                                *   *   *

           Վարագ Առաքելեան շատ մտահոգ էր նաեւ Արամի բնակարանին պարզած կիսաւեր վիճակով,  բայց կրնա՞ր ըլլալ, որ ծրագրէր  անոր բարեկարգումը եւս: Դժուար թէ.  նախ ժամանակ չունեցաւ, սպառած էին ուժերն ալ, բայց մանաւանդ իրեն   կը պակսէին նիւթական միջոցները: Ան, վերջին հաշուով, ապրած էր պետական պաշտօնեայի համեստ  ամսականովը, որուն մէկ մասն ալ կը յատկացնէր փոխադրութեան, քանի կը բնակէր Աբովեան,  Կոտայքի մէջ, ուր ունէր առանձնատուն մը՝ օժտուած  կոկիկ տնամերձով մը, որուն մշակումը ինք կը կատարէր մինչեւ յառաջացած տարիքը եւ չէր վարաներ անոր պտուղներէն բաժին հանելու  պաշտօնակիցներուն եւս:

           Կը մնար, ուրեմն,  շնորհակալութիւն յայտնել եւ հրաժեշտ առնել:

           Տեղէն ելաւ եւ դարանէն ծրար մը առնելով հետեւեցաւ ինծի:

           Հազիւ դռնէն դուրս ելած՝ գտնուեցանք նեղ անցքի մը մէջ: Այստեղ ալ դիմեց ինծի.

           --Կարելի՞ է այս յօդուածը արտասահմանի մէջ տպել:

           --Այո, ի հարկէ--  պատասխանեցի իսկոյն՝ կարծեմ զարմացնելով զինք ոչ այնքան  ցուցաբերած պատրաստակամութեամբս, որքան ինքնավստահութեամբս:

           Դժբախտաբար կը սխալէի:

                                                                     *   *   *

           Բաւական պարարտ ծրար մըն էր, որ քանի մը օր ետք յանձնեցի Վարանդ Փափազեանին՝ «Ազդակ»-ի այն օրերու  տնօրէնին: Խոստացաւ «բան մը ընել» եւ սահեցուց զայն  գրասեղանի դարակին մէջ:

           Քանի մը շաբաթ անց յօդուածը տակաւին լոյս տեսած չէր, ուստի  ստիպուեցայ  հանդիպիլ անոր եւ հարցնել պատճառը: Զարմանալիօրէն չյիշեց, թէ նման բան մը յանձնած եմ իրեն: Ցոյց տուի այն դարակը, ուր դրած էր: Բացաւ զայն, փնտռեց ու ոչինչ գտաւ:  Խոստացաւ աւելի փնտռել...եւ այնպէս ալ այդ յօդուածը լոյս չտեսաւ ու մոռցուեցաւ:

           Ենթադրելով, թէ անոր բովանդակութիւնը կը վերաբերէր նոյն ինքն Արամի խաչքարին ու Նժդեհի աճիւններուն, ինքս  պատմեցի զանոնք  հակիրճ յօդուածով  մը ու ցրուեցի օրուան մամուլին՝ հետագային քիչ մը աւելի մանրամասն գրելու  հեռանկարով: Աւելի ուշ  հայրենի մամուլին մէջ քանի մը անգամ կարդացի զոյգ պատումները, որոնք լայն գիծերու մէջ կը նոյնանային իմ գիտցածովս, սակայն  կը գտնուէին  մանր-մունր տարբերութիւններ եւս, որոնց բոլորը  հարազատօրէն, որքան յիշողութիւնս կը թոյլատրէր,  տուած եղայ ներկայովս: 

 

1. Իր պատումը յոգնակի դէմքով շարունակեց, ենթադրելի է, որ գաղափարակիցներ ունէր:

2. Գառնիկ Ամիրջանեանն է ան: Խաչքարի զետեղումը, որքան կարելի է՝ աչքերէ հեռու, գրեթէ գաղտնի պայմաններու մէջ, տեղի կ’ունենայ 1982-ին, հինգ-վեց հոգիի ներկայութեան:

 3. Խորհրդային կարգերու օրով սա առաջին յիշատակութիւնն էր: Յետանկախութեան ան արժանացաւ ուրիշ արձաններու ու կոթողներու  եւ այլ յիշատակութեանց:

 4. Մոսկուայէն  մօտ 175 քմ   արեւելք,  Եւրոպական Ռուսիոյ մէջ, ուր Նժդեհ Երեւանէն փոխադրուեցաւ  կեանքի վերջին քանի մը տարիներուն:

5.  Ինծի այսպէս ալ պատմած է Վարագ Առաքելեան: Այլ աղբիւրէ իմացայ հետագային, որ այդ մախաղը ստացած է Նժդեհի եղբայրը, որ անոր մահէն անմիջապէս ետք փութաց Վլադիմիրի բանտը եւ կազմակերպեց  անոր թաղումը  կամ հաւանաբար վերաթաղումը:

armenag@gmail.com

Արմենակ Եղիայեան

 

           

«Ցաւդ տանեմ, Արցա՛խ սիրելի»

 Վահէ Յ. Աբէլեան

Լեւնոն Շառոյեան իր Նոյեմբեր 12, 2020-ին «Ցաւդ տանեմ, Արցա՛խ» վերնագիրով տեղադրութիւն մը ըրած էր Ֆէյսպուքի էջին վրայ, ուր նշած էր Թրքական հեռատեսիլէն յաղթական Թուրքիոյ ցնծութիւնը։ (https://vhapelian.blogspot.com/2021/08/is-not-june-20-2021-election-armenias.html )

Կը մէբբերեմ թրքական պատկերասփիւռէն եղած հաստատումներէն փունջ մը որ ներկայացուցած էր Լեւոն Շառոյեանը՝։

«-Այս յաղթանակին մէջ Թուրքիոյ դերը ուղղակի առանցքային եղաւ։ Մե՛նք է որ մարզեցինք ազերի բանակը, մե՛նք է որ արդի սարքերով զինեցինք զայն։ Ասիկա գաղտնի պահելու պէտքը չենք զգար այլեւս։

-Ատրպէյճանի տարած այս փառաւոր յաղթանակին մէջ՝ կրնանք ըսել որ ազերիներու կողքին կեցաւ նաեւ նախագահ Փութին։ Շնորհակալ ենք իր արդարամիտ կեցուածքին համար։

-Քանի մը օր ետք՝ Աղտամի շրջանէն ընդմիշտ պիտի հեռանան հայ գրաւեալ ուժերը, ըստ Նոյ. 10-ի համաձայնագրին։ Շուտով 150 հազար նախկին աղտամցիներ պիտի վերադառնան իրենց բնակավայրերը ու այդպիսով՝ շրջանը պիտի վերստանայ իր ազերիական հարազատ դիմագիծը։

-Նախիջեւանը այլեւս լա՜յն շունչ պիտի առնէ։ Թուրքիա Կարսի ու Նախիջեւանի վրայով այսուհետեւ ցամաքային կապ ու կամուրջ պիտի ունենայ եղբայր Ատրպէյճանի հետ։ Այս կենսական միջանցքով՝ մեր առջեւ բացուած պիտի ըլլայ Կեդրոնական Ասիոյ թրքացեղ երկիրներու կարօտի ճամբան… ։ 

-Եթէ Հայաստան փորձէ չգործադրել ստորագրուած համաձայնագիրը, շա՛տ ծանր հարուած մը պիտի տրուի անոր գլխուն՝ ռուս-թուրք միացեալ բռունցքով։ Այս մասին թող կասկած չունենան։

-Վաղը՝ Ուրբաթ օր, ռուս զինուորական բազմանդամ պատուիրակութիւն մը Անգարա պիտի ժամանէ՝ մեզի հետ միասնաբար քննարկելու համար Նոյ. 10-ի համաձայնագրին անշեղ գործադրութեան մանրամասնութիւնները։ Արդէն երէկ մեր երկու բարեկամ երկիրներու պաշտպանութեան նախարարները ստորագրեցին յուշագիր մը (համացանցային հանդիպումով), որով՝ Թուրքիա դիտորդական միացեալ մարմին մը կը կազմէ Ռուսիոյ հետ՝ Ղարաբաղի ապահովական կացութիւնը վերահսկելու համար։ Մեզի պիտի արտօնուի ունենալ անօդաչու օդանաւեր՝ հայերու ապօրինի հաւանական շարժումները սանձելու համար…։

-Փաշինեան ամենայն հաւանականութեամբ պիտի հեռանայ իր աթոռէն։ Հայկական նոր կառավարութիւնը պէտք է ըլլայ Թուրքիոյ կողմէ «հովանաւորեալ» իշխանութիւն մը…։

-Ղարաբաղը պիտի վերաշինուի թուրք գործարարներու կողմէ։ Լուրջ ծրագրեր մշակած ենք այս առնչութեամբ։ Ի հարկէ՝ ղարաբաղցի հայերո՛ւն ալ պիտի արտօնուի գալ ու ապրիլ այնտեղ՝ իբրեւ Ատրպէյճանի լիիրաւ քաղաքացի։ Անոնք պիտի տեսնեն, թէ ազերի պետութեան հովանիին տակ՝ շա՛տ աւելի հանգստաւէտ եւ ուրախ պիտի զգան իրենք զիրենք, քան Երեւանի շուքին տակ…։»

ինչպէս Թրքական աղբիւրները կը նախատեսէին որ  պարտուած Հայաստանի Վարչապետը պիտի հրաժարի, այդպէս ալ պատահեցաւ՝ պատերազմի դադրեցման թուականէն մօտ վեց ամիսներ ետք Նիկոլ Փաշինեանը հրաժարարեցաւ։ Բայց Հայաստանի քաղաքացիները իրենց հաւաքական իմաստութեամբ վերընտրեցին հրաժարած վարչապետը որպէս Հայաստանի պատասխանը Թուրքիոյ որ հայաստանի քաղացիները իրենք են որ կը որոշեն իրենց երկրին քաղաքական ընթացքը անտեսելով Թրքական նախատեսութիւնները եւ ակնկալութիւնը որ «Հայկական նոր կառավարութիւնը պէտք է ըլլայ Թուրքիոյ կողմէ «հովանաւորեալ» իշխանութիւն մը»։ Եւ ոչ այդ միայն՝ այլ իրենց հաւաքական յամառութեամբ` Արարատ Միրզոյեան անունով անձ կարգեցին որպէսզի բանակցի Թուրքիոյ ԱԳ նախարարին հետ! Դիւանագիտական կակուղ բայց ազդեցիկ պատասխան մը։

Զարմանալիօրէն կայ հատուած մը որ այդ իրողութիւնը չի գնահատեր եւ թշնամիին նախատեսութեան եւ ակնկալութեան նուրբ բայց ազդու քաղաքական հերքում մը ըլլալը չի կրնար ընկալել եւ կը համառի, ներքին կարճատես քաղաքականութիւնէ մը տարուած, պահանջել Վարչապետին հրաժարականը որ ուրիշ քաղաքական երեւոյթ մը չէ բացի ենթարկուած ըլլալ Թրքական նախատեսութեան եւ այդպէս ալ ներկայանալ բանակցութեան։

Զարմանալի բայց իրաւ։

 

 

Karkaz of Keurkune

Today, among my pictures, I came across the picture of the famed Kalajek of Keurkune where the lion's dens was located and its far edge karkaz nestled. I included the picture in the attached story I had previously blogged.

Google-ի Հայերէն թարգմանութիւնը կարդալ սեղմելով Armenian տարբերակը 

The famed Kalajek of Keurkune, where the Karkaz nestled at the far edge

Symmes Park is one of the many public parts that graces greater Cincinnati and was situated a walking distance from our house and its where David spent countless hours fishing. 

Some years ago the park experienced an unusual happening. An owl nested on the decapitated trunk of what once must have been a large tree. The park rangers placed signs in the vicinity of the tree trunk alerting the attendants to respect the privacy of the nestled owl. The respect they did. Pretty soon the news of the nestling owl spread all over the city. The curiosity it generated would have stirred the envy of any celebrity. In the evening a multitude of onlookers, armed with binoculars, telescopes mounted on tripods, movie and picture cameras with huge lenses attentively watched the nest from a safe distance. The curiosity of the bird watchers mounted as the hatchling with a voracious appetite started to grow and flip its winds in preparation of the day when it too would fly away from its nest. The growing chick rewarded the vigil of a few diehards when it finally, in their plain view, took off and flew from the nest.

The summer-long vigil of the nestling owl reminded me of the lone pair of blackbirds that nested on the rocky hilltop overlooking the only spring that sustained Keurkune and of our rite of passage.

Growing up in Keurkune, our rite of passage as boys, was in the shoes we wore. Two types of shoes essentially made up our footwear. Each one of us boys started wearing brick red-colored leather sho e we called Yemeni. This type of shoe essentially consisted of two types of leather. The sole was made of hard leather on which a brick-colored softer leather was shaped with a single knob on an ankle strap for buckling. The first thing my uncle Joseph did when I went there for my summer-long stays, was to take me to Kessab, the main village, and have my foot sized for the Yemeni I was to wear that summer.

LtoR:Albert Apelian, Varoujan Konyalian, Dzeron Apelian.
Seated: Vahe H. Apelian,  Stepan Apelian

I had not stepped in my teens when I qualified for my rite of passage and started wearing the shoes that essentially all men wore. These type of shoes consisted of rubber sole made by shaping tire rubber onto which a black colored leather was shaped with a silver buckle on one or on each two ankle straps. We called this type of shoes sandals. They gave us the liberty we did not have before for exploring the further reaches of the village and started hunting and grazing the animals on our own.

We were barely in our sandals when we visited the nest of the lone pair of the black big birds. The villagers called them Karkaz. For all appearances, it was the same pair that nested there year after year during the summers from my childhood well into my teens. Rumor had it that the older boys had visited the nest and has seen the bony remains of the snakes and rabbits the birds had brought to feed their voracious offsprings.

One summer, and after the birds had left, we managed to call upon the nest over the far end of that dangerous precipitation. Each one of us took a turn and crawled down the rock aided by another person who laid on his belly over the rock and held the other person’s arm and helped him descend onto the nest that barely had room for standing at the far end of the precipice. Surely, it was a foolish and dangerous thing to do. After viewing the nest the same person on his belly over the rock, helped him ascend. I also descended onto the nest in this manner. Other than a few feathers I do not recall seeing anything else in the nest. 

LtoR: Vatche Apelian, Missak Apelian, Papken Apelian Bedirian, Dzeron Apelian, 
Albert Apelian and Vartkes Hovsepian

The following summer, or the summer after, the Karkaz did not return to their nest. We had become so accustomed seeing them year after year. They never showed up henceforth. I never knew if the were the last surviving pairs of a vanishing species, much like the few surviving California condors. I also don't know if the black impressive looking bird was called Karkaz only in Kessab and no where else. The flight of these two majestic birds high above in the skies, hovering every  summer gracefully and effortlessly over the village and beyond in search of prey has remained vividly etched into my memory to this very day.

Much like the Karkaz and in the span of a few more years, nearing the end of our teens, all of us moved away from Keurkune as well. The seemingly boundless, vast expense of the village of our childhood now became not so boundless and somewhat confining. There came upon us the allure of a world far beyond that took better hold of our youthful imagination and one by one we moved away and left Keurkune behind.

"A Rebel With a Cause" Has Passed Away

Bedros Alahaidoyan

I read today that the musicologist Bedros Alahaidoyan has recently passed away. 

I met Bedros Alahaidoyan in person for the first time more than a decade ago; in fact it was in 2011, in Los Angeles. He and his wife graciously accepted my invitation for a lunch in my mother’s house. But I knew of Bedros long before that.

 “Pharmacie de la Paix” (Խաղաղութեան Դեղարան) was one of the most prominent pharmacies in the commercial hub of downtown Beirut. It was on Rue Weygand, not far from the Lebanese Parliament, in an area known for its cluster of the big banks. It was also not far from "Hotel Lux" my father ran on Rue Allenby that crossed Rue Weygand.

 Much like the rest of the Armenian businesses in downtown Beirut then, the owner of “Pharmacie de la Paix” was also socially referred to by his store's name. It is thus that I came to know of Bedros Alahaidoyan as “Pharmacie de la Paix”'s son who was uninterested in his father’s business and pursued “music” in Europe.

Bedros’s interest did not make much sense or sit well with the members of the downtown's Armenian business community who knew and related to each other much like the members of a clan, even though they competed ferociously in business. They were a business force to reckon with, if not the predominant businessmen of the area. Their opinion mattered. "Hotel Lux" on Allenby Street was a walking distance from “Pharmacie de la Paix” where I had been many times with my father. He would never fail to point out to me how good the lot of a pharmacist could be in Beirut, as I was contemplating of studying pharmacy after graduating from high school. 

Bedros was a decade older than I and the '60s was the era of the Woodstock, “do not trust anyone over thirty” and of the “flower power” generation. Music to the young and the restless of the '60s was an instrument of the counterculture, if you will. It was the era of rebels without much of a cause. I thought of Bedros as the son of the well-to-do, if not the son of a wealthy family pursuing his “thing” in Europe and was dabbling in music instead of taking over his father’s pharmacy. 

Little did I know then of what I found much later about Bedros' real vocation during those years, and I realized how wrong my perceptions of him were then. I thus wanted to meet him, not only for the purpose of just meeting him in person, but also to gift him an Armenian song book I had purchased from a seller in Istanbul, on eBay. It seemed to me it was rare music book. It was titled "Hayoun Yerkaraneh" ("The Armenian’s Songbook") by Hmayag Aramiants (http://vhapelian.blogspot.com/2017/04/tale-of-armenian-hymnal.html.) The hard-cover songbook was printed in Istanbul in 1911. Its 318 pages were very well preserved. It was a collection of nationalistic songs. I thought Bedros Alahaydoyan would certainly appreciate the music book much more than any other person I knew. Hence came about the invitation in my mother's house in Reseda, Los Angeles.

The truth of the matter was that Bedros had studed pharmacy in Belgium, but rather than engage in the profession and taking over his father’s lucrative pharmacy in downtown Beirut, he had continued his studies in music and had graduated as a musicologist from the State University in Brussels and worked at the state-run radio and has had a mission, which was salvaging Armenian folk songs from their inevitable loss, due to the passing away of the displaced survivors of the Genocide of Armenians.

He had thus embarked what would be his life’s calling, collecting Armenian folk songs. Initially, he collected the folk songs of Kurdified Armenians who had settled in Belgium and in Holland. He then expanded his search by visiting Armenian seniors' homes in Europe, America, and in Middle Eastern cities, probing the recollection of the elderly residents for songs they remembered.

His decades-long endeavors culminated in the publication of “An Ethno-Musicological Collection of Palou and its Neighboring Areas” (Բալուի եւ Տարածաշրջանի Երաժշտական-Ազգագրական Հաւաքածոյ) in 2009, and in 2015 he published “Վան-Վասպուրական Ազգագրական Բնորոշ Երգային Նմուշներ -  Van-Vasbouragan Ethnological Typical Song Samples”. Both music books Include CDs of songs of the region.

Bedros was also a music critic and penned articles in Armenian journals and contributed to the Houshamadyan. He was a member of Hamazkayin music committee and authored a booklet about Parsegh Gananchian songs that was included with the collection of Parsegh Gananchian’s songs in a set of two CDs Hamazkayin produced.

Treading along the pioneering path of Gomidas Vartabed in unearthing and salvaging Armenian folk songs led Bedros to another discovery in the person of his wife Violette, the daughter of Nartouhie Khosrofian from the Sgham village of Palou. Bedros dedicated his first book to her and attributed its realization to her encouragement and support.

Alahaidoyans lived in Glendale, California where Bedros pursued his calling with a youthful passion and with the support of Violette. 

My condolences to his immediate family, his relatives, and friends.

He was indeed a rebel with a cause.

Note:  On April 24, 2023 Arthur Ispirian reported that they have finally finished the digitization of the audio archive of the Armenian genocide survivors recorded by the late musicologist BEDROS ALAHAYDOYAN. He had recorded the indescribable stories of our compatriots who survived the genocide and were living in different countries of the world in 487 cassettes lasting about 756 hours.