Լեզուական փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը. -- 3 --

Արմենակ Եղիայեան 

Courtesy Arin Ch Artwork, Cafe Garo, Nor Marash Street, Bourj Hammoud                                                        

            Հայերէն երգերու մուտքը պատճառ չդարձաւ, որ  լռէին թրքերէն երգերը, ոչ ալ մանաւանդ ինքը՝ թրքերէն լեզուն, կամ թէ գոնէ քիչ մը նուազէին:  Անոնց առջեւ  դեռ եւս կտրելիք  երկար ու  լուսաւոր ճամբայ կար:

            Թրքերէն երգի անշեղ ու անսպառ աղբիւր մըն էին երգապնակները,  որոնք  նախ շատ ցանցառ, բայց շուտով  մեծաքանակ մուտք գործեցին մեր բարքերուն մէջ, ուր անոնք այնքան  շատ էին, այնքան այլազան՝ յատկապէս խրախճանքի սեղաններուն շուրջ: Ո՞վ եւ ուրկէ՞ կը ճարէր ու կը բերէր զանոնք՝  չեմ գիտեր, ճիշդ ինչպէս  չէր գիտցուեր, թէ ովքե՞ր էին տօնական օրերու նախօրեակին,− դուք ըսէք՝ տարին տասներկու ամիս,− Նոր  Մարաշի խանութները թրքական ապրանքներով լեցնողները,  ա՛յն գիտեմ, որ  շատ փնտռուած ու շատ սիրուած էին թէ՛ անհատապէս, թէ՛ մանաւանդ  հաւաքական խնճոյքներու առթիւ, խնճոյք, որ շատ ալ առիթի չէր սպասեր  տեղի ունենալու համար: 

            Լիբանանի այն երջանիկ տարիներուն Պուրճ Համմուտի մէջ քանի մը հոգի միշտ ալ առիթը կը գտնէին մէկ-երկու շիշ օղի  ու  քանի մը ափ աղանդեր  ճարելու եւ խրախճանք կազմակերպելու, բացառութիւն չէին խորովածն ու  չիյ-քէօֆթէն  եւս, որոնք ուրիշ փայլ ու   որակ կու տային  հանդիպումներուն:

            Երգապնակի բացակայութեան, որ քիչ կը պատահէր,  մէկական կամաւոր երգիչ էին իրենք՝ կոչնականները, որոնք քանի մը գաւաթ կոնծելէ ետք՝ սոխակի պէս կը դայլայլէին  ու կը շէնցնէին  առանց այդ ալ  Պուրճ Համմուտի  երփներանգ առօրեան: 

            Երգողներուն  զուգահեռ հրապարակ կու գային  պարողները,  երբեմն երկսեռ, որոնք,  նստած տեղերնէն իրենց ոտքերու շարժումներով երկար ընկերանալէ ետք երգիչներուն, հիմա ազատութիւն կու տային իրենց սրունքներուն եւ թեւերուն՝ անպարագիծ շարժումներու անմեկնելի ցանցով մը, որ նախանձը կը շարժէր նստակեացներուն, որոնք կը գոհանային միայն... ուտելով:

            Քիչ անց, երբ ընդհանրացաւ հեռատեսիլը, մեր պաստառները ողողուեցան թրքերէն ֆիլմաշարերով՝ ընդհանրապէս   թրքական բովանդակութեամբ,− որոնց հոգի կու տային հայ փափկասուն կանայք, եւ ոչ միայն:

            Ժամանակին հետ  յառաջացան նոր երեւոյթներ եւս:

                                                                      *   *   *

            Մեր թաղերուն մէջ մէկ-մէկ սկսան երեւիլ թուրք ուխտագնացներ, որոնք դէպի Մեքքէ  ճամբուն վրայ՝  նաւէն էջք կը կատարէին Պեյրութի նաւահանգիստը՝ մասնաւորաբար քաղաքը տեսնելու, իսկ ոմանք ալ  կը հանդիպէին հին հայ ծանօթներու եւ  կը հիւրասիրուէին անոնց տան մէջ: Այսպիսի հիւրասիրութեան մը առիթով, որուն հօրս ընկերակցութեամբ ներկայ գտնուած էի մեր ընտանեկան բարեկամներէն մէկուն տունը, առաջին անգամ ըլլալով  թուրք կը տեսնէի՝ բոլորովին զարմացած, որ ան ալ մարդկային  սովորական  արարած մըն էր բոլորիս պէս՝  ունէր մի՛այն երկու ականջ, երկու աչք ու մէկ քիթ ու բերան... մինչ ես բոլորովին ուրիշ պատկերացում ունէի մեր շուրջը տարին տասներկու ամիս  խօսակցութեան առարկայ դարձած այդ հրէշային ցեղի ներկայացուցիչներուն մասին:

            Ուրեմն ընթացող զրոյցներէն այն հասկցայ, որ այս ներկայ թուրքը իր բոլոր միջոցները ի գործ դրած էր՝ փրկելու համար  զինք հիւրընկալող հայրենակիցին ընտանիքը, պատսպարած էր անոր անդամները պատերազմի տարիներուն, որ է՝ Եղեռնի,  եւ անկէ ետք ալ զանոնք  ապահով նաւահանգիստ հասցուցած էր դէպի արտասահման:

            Պատահեցաւ աւելի յատկանշական դէպք մըն ալ:

*   *   *

            Ուրեմն ըստ մեր սովորութեան՝ կը խաղայինք փողոցը, երբ տեսանք երկու շուարած  անծանօթներ, որոնցմէ մէկը օտար ըլլալ կը թուէր, միւսը, որ կ’առաջնորդէ զինք, տեղացիի  կը նմանէր. բան  մը կը փնտռէին,  եւ ահա մօտեցան մեզի ու հարցուցին անունը  հայու  մը, որ կը ճանչնայինք:

            Հաստատեցինք, որ ծանօթ ենք, քանի մը քայլ անդին է անոր բնակարանը. ինք մեռած է, սակայն կինն  ու զաւակները ներկայ են:

            −Ուրեմն մեզ  անոնց տունը տարէք,− թելադրեց տեղացին:

            Ու տարինք զանոնք ներկայացուցինք այդ ընտանիքին:

            Օտարականը, որ թուրք ուխտաւոր մըն էր, ինքզինք ներկայացուց, յարգանքով ձեռնուեցաւ տանտիկնոջ հետ, ցաւակցութիւնները յայտնեց, քանի մը անուն հարցուց, մէկ-երկու ստուգումներ կատաեց եւ  շատ կիրթ հարցուց. 

            −Ձեր ամուսինը երբեւէ խօսա՞ծ է ձեզի կանաչ թաշկինակի մը մասին:

            −Այո,− շփոթահար պատասխանեց տանտիրուհին,− պատմած է, թէ ինչպէս գաղթական հանուած օրը կանաչ թաշկինակի   մը մէջ ոսկի յանձնած է իր թուրք դրացի բարեկամին՝ խնդրելով,  որ պահէ զայն  «մինչեւ վերադարձը»...

            Թուրքը ձեռքը ծոցը տարաւ ու դուրս հանեց ափաչափ կանաչ գունդ մը.

            −Ահա ա՛յս է այդ ծրարը, որ մինչեւ հիմա չեմ քակած երբեք. շնորհակալ եմ ձեզի, որ այս բեռը խղճիս վրայէն վերցուցիք. հիմա հանգիստ կրնամ ուխտիս երթալ ու հանգիստ ալ մեռնիլ:

            Այս ըսելով՝   յանձնեց զայն այրիին, որ շլմորած մէկ մարդուն կը նայէր, մէկ շուրջը, կարծես բառեր մը կը փնտռէր ու չէր գտներ:

                                                                      *   *   *                                                                     

            Օր մըն ալ դասընկերուհիներէս մէկը, որուն հետ դռկից  ու խաղակից էի, ըսաւ.

            −Գիտե՞ս, ես Թուրքիա  մեծմամա ունիմ, որ թուրքի հետ ամուսնացած է:

            Բաւական բարդ թնճուկ  մըն էր այս, որուն լուծումը չունէի. ինչպէ՞ս հայ աղջնակ մը այստեղ՝ Պուրճ Համմուտի մէջ ծնած ու մեծցած, ծանօթ  հայ մայրով  ու հայրով, կրնար Թուրքիա՝ թուրքի հետ ամուսնացած մեծմամա ունենալ...

            Քիչ մը ուշ, քիչ մը դժուար, սակայն հասկցայ այդ մանուածապատ կացութեան էութիւնը եւս: Ուրեմն ընկերուհիիս հայրը՝ Մարկոս դային,  1918-ի Զինադադարին հինգ-վեց տարեկան մանուկ, կը պատսպարուի Նպաստամատոյցի որբանոցներէն  մէկուն մէջ եւ մէկ-երկու տարի ետք անոր որբերուն հետ ալ կը բերուի Լիբանան. իսկ մայրը կը մնայ Թուրքիա, ուր եւ... կ’ամուսնանայ թուրքի մը հետ եւ զաւակներ կ’ունենայ անկէ:  

            Իսկ Մարկոս դային տասնամեակներով  ոչինչ գիտէր այս բոլորէն, մինչեւ որ... 

            Մինչեւ որ օր մըն ալ թրքերէն գրուած նամակ մը կը ստանայ ինչ-որ Ալիէ մը կամ Հասանէ մը՝ մօրը մէկ թուրք զաւակէն, որ չես գիտեր ի՛նչ հնարներով  յաջողած է գտնել իր կիսեղբօր հասցէն ու գրել անոր՝ յայտնելու համար,  որ մայրերնին ծերացած՝ սակայն ողջ-առողջ է,  որքան պիտի ուրախանայ, եթէ վերագտնէ զինք, նոյնքան պիտի ուրախանան  իրենք՝ զաւակներն ալ,  եթէ Մարկոս դային յօժարի այցելութիւն մը տալ Թուրքիա՝ իրենց տունը: 

            Եւ թախանձագին կը խնդրէր  անպայման պատասխանել  իր նամակին: 

            Ահա օր մըն ալ Մարկոս դայիի տունը երեւցաւ թրքախօս համակրելի պառաւ մը՝ ճիշդ իր պատկերով. մայրն էր: Չորս բոլորը՝ թաղեցիներս,  ականատես էինք անոր խանդակաթ գուրգուրանքին՝ հանդէպ տասնամեակներով իրմէ հայու բախտի մէկ դաժան կարգադրութեամբ բաժնուած զաւակին եւ թոռներուն:

            Ան բաւական երկար մնաց այստեղ, կամաց-կամաց եւ որոշ  չափով վերականգնեց  խարխլած  հայերէնը, մինչեւ որ օր մըն ալ ըսաւ.

            −Զաւակներս ու թոռներս կարօտցայ...

            Կ’ակնարկէր այնտեղ՝ Թուրքիա ձգած թուրք զաւակներուն ու թոռներուն:

            armenag@gmail.com                                                                                     Արմենակ Եղիայեան

 

            Թրքերէն ըսուած երեւոյթը,− որ հիմա այլեւս գրեթէ որեւէ դերակատարութիւն չունի նոր սերունդներու առօրեային ու նախասիրութեանց մէջ, ըսենք՝ գրեթէ ընդմիշտ մոռցուած է ան, որքան ալ  հատուկենտ   եւ աստ  ու անդ գտնուին զայն գիտցողներ,−  ըստ ինքեան արժանի է քիչ մը աւելի քննութեան ու բացատրութեան՝ ճիշդ զայն չճանչցողներուն համար:

            Թրքերէնը կցական[1] (agglutinant) լեզու մըն է, այսինքն լեզու, որուն  քերականական կարգերը՝  հոլովական, յօդառական,  խոնարհական՝   դիմային ու թուային,    կը ստացուին կցեալ մասնիկներու անբեկանելի համակարգով մը: Ան օժտուած է եօթը հոլովով ճիշդ մեր գրաբարին պէս, եւ խոնարհական համակարգի շատ  ճոխ ու բարդ  այլազանութեամբ, ուր իւրաքանչիւր դէմք ու թիւ ունի իր զատորոշիչ ձեւը՝ ճիշդ հայերէնին պէս:

            Երկու խօսք թրքերէնի հոլովումին մասին՝ բաղդատաբար մեր աշխարհաբարին:

            Ուրեմն հայերէնը խորքին մէջ ունի գոյականական չորս թեքում, որոնք ձեւականօրէն կը կրեն վեց անուն՝ 

                        Ուղղական-հայցական       ծառ

                        Սեռական-տրական                       ծառի

                        Բացառական                                   ծառէ

                        Գործիական                         ծառով

            Ինչպէս կը տեսնենք նոյնաձեւ են այստեղ ուղղականն ու հա ցականը մէկ կողմէն, սեռականն ու տրականաը՝ միւս կողմէն. ասոնք իբրեւ թէ զանազանելի են ըստ  կիրարկութեան, ըստ գոյականին ունեցած պաշտօնին նախադասութեան մէջ: 

        Վեց  զանազանելի  հոլովաձեւերով օժտուած են քանի մը դերանուններ միայն, ինչպէս՝

                        Ուղղական                            ես, դուն, ան...

                        Հայցական                             զիս, քեզ, զինք...

                        Սեռական                              իմ, քու, իր-անոր...

                        Տրական                                 ինծի, քեզի, իրեն-անոր...

                        Բացառական                                   ինձմէ, քեզմէ, իրմէ-անորմէ...

                        Գործիական                         ինձմով, քեզմով, իրմով-անորմով...                    

            Իրողութիւնը այն է, որ միջին հայը,-- եւ ոչ միայն միջին,-- չի զանազաներ ասոնք բոլորը, եւ շատ դիւրաւ  կը շփոթէ, օրինակ, հայցականն ու տրականը. այսպէս՝  «քեզի կը սիրեմ՝ քեզ կը սիրեմ»-ի փոխարէն,  կամ «ինծի տեսաւ՝ զիս տեսաւ»-ի փոխարէն, ինչ որ շատ սովորական է: 

            Հիմա պատկերացուցէք, որ թրքերէնի մէջ տարբեր ձեւաւորում ունին բոլոր հոլովելի բառերը առանց դոյզն բացառութեան, եւ անոր հոլովներէն ոչ մէկը կը նոյնանանայ ուրիշով մը. թրքերէն խօսիլ կարելի չէ,-- թրքերէնը ինք թոյլ չի տար այդ,-- առանց անթերի զանազանելու  հոլովները:  Պատկերացնելի չէ թրքերէն խօսող մը, որ շփոթէ հոլով մը ուրիշով, ըսենք՝ սեռականը տրականով կամ տրականը  հայցականով եւ այլն:

            Եւ ահա թրքախօս հայը իր կարգին բացարձակապէս չէր շփոթեր զանոնք, այդ նոյն հայը, որ շատ դիւրաւ կը շփոթէ(ր)  իր մայրենի լեզուին հայցականն ու տրականը:  Չէր շփոթեր, որովհետեւ, ինչպէս ըսի, լեզուն ինք թոյլ չի տար այդ շփոթը: Թոթովախօս մանուկէն մինչեւ կիլիկեցի զառամեալ ծերունին շատ յստակ ու անշեղ պիտի ըսէր՝ աղաճը (ծառը՝ հայցական), աղաճա (ծառին՝ տրական)  կամ պենի (զիս՝ հայցական)  եւ պանա (ինծի՝ տրական),  տարբեր չէր կրնար ըլլալ, բոլորովին բացառուած էր:

            Իր այս յատկութիւներով՝ թրքերէնը արդէն կը մրցի հնդեւրոպական դժուար նկատուած լեզուներուն՝ լատիներէնի, յունարէնի, այլեւ գրաբարի հետ, սակայն անդին ունի տակաւին զանոնք լայնօրէն «գերազանցող» այլ յատկութիւններ, որոնցմէ չեմ կրնար չթուել գոնէ «ձայնաւորներու ներդաշնակութիւն» ըսուած  համատարած օրէնքը, որ արիւնաքամ կ’ընէ թրքերէնը  գրքունակ սորվիլ  փորձող  օտարականը եւ դժոխքի կը վերածէ անոր կեանքը:

            Չեմ  ուզեր ճապաղիլ, գոնէ շատ ճապաղիլ, սակայն  առ ի հետաքրքրութիւն կ’ուզեմ քանի մը տարրական օրինակներով նախաճաշակը տալ յիշեալ կանոնին, որ թրքերէն չգիտցողին համար բոլորովին օտարոտի երեւոյթ է եւ   որուն նմանն ու համարժէքը արեւմտեան ոչ մէկ լեզուի մէջ կը հանդիպինք:

            Ուշադրութի՛ւն.  յօդուածս շարադրած եմ այնպէս մը, որ սերտուած հարցերը կարելի ըլլայ  ըմբռնել առանց մէկ բառ իսկ թրքերէն գիտնալու: Ուրեմն ընթերցողը կրնայ  քաջաբար շարունակել իր ընթերցումը՝ առանց թրքագէտ ըլլալու ալ:

                                                                                 *    *   *

            Տեսնենք «ձայնաւորներու  ներդաշնակութեան»   օրէնքը  թեք հոլովի մը՝ «որոշեալ հայցական» կոչուածի  պարագային. 

                        աղաճ-աղաճ-ը(ծառ), սաղըր-սաղըր-ը(խուլ), տիլ-տիլի(լեզու), սու-սույու(ջուր)

                        պոյ-պոյ-ու(հասակ), կէօզ-կէօզ-իւ(աչք), սիւրիւ>սիւրիւյիւ(հօտ)

            Այստեղ թաւագրած ենք հայցականակերտ մասնիկները՝ ը, ի, ու, իւ՝ բոլորն ալ ձայնաւորներ: Արդ, ի՞նչ հիմամբ ընտրուած են այս մասնիկները. անոնք ընտրուած են հոլովուող բառին  վերջին ձայնաւորին թելադրանքով.  այսպէս՝  ա>ը,  ը>ը,  ի>ի, ու>ու, ո>ու,  էօ > իւ, իւ> իւ:  Ուրեմն բառավերջի ա ձայնաւորը կը թելադրէ ը հայցական մասնիկը, էօ  քմային ձայնաւորը կը թելադրէ իւ  քմային  հայցական  մասնիկը եւ այսպէս շարունակ:

            Այս թելադրանքները յատուկ են հոլովումին:

            Պարզ է. թրքերէն չես կրնար հաղորդակցիլ, եթէ այս ձայնաւորները ճիշդ չներդաշնակես, իսկ ներդաշնակել կը նշանակէ ամէն անգամ  գոյականին վերջին ձայնաւորին պահանջած հոլովական  ճիշդ մասնիկը  կցել անոր՝ ըստ վերը բերուած ցանկին:

             Ակնարկ մըն ալ նետենք բայական համակարգին վրայ:

            Թրքերէնի անորոշ դերբայները կ’ունենան երկու վերջաւորութիւն՝ մաք եւ մէք. օրինակ՝ 

                        --ալ-մաք (առնել),  քըզ-մաք (տաքնալ), օլ-մաք (ըլլալ), թութ-մաք (բռնել) 

                        --իջ-մէք (խմել), էթ-մէք (ընել), կէօր-մէք (տեսնել), տիւշ-մէք (իյնալ)

            Բայական այս երկու վերջաւորութիւնները նմանապէս թելադրուած են բայարմատի վերջին ձայնաւորէն: Այս հաշուով՝ ա, ը, օ, ու կը թելադրեն  ա(մաք), մինչ ի, է, էօ, իւ կը թելադրեն  է (մէք):  Ուրեմն տարբերութիւնը այնքան ճնշիչ չէ, որքան հայցկանի պարագային էր:

            Ներդաշնակութեան  օրէնքին ենթակայ են դիմաւոր բային բոլոր  վերջաւորութիւնները անխտիր. առ այս տեսնենք մէկ ժամանակ՝  անցեալ կատարեալը.

             --ալ-տըմ, քըզ-տըմ, օլ-տում, թութ-տում, իջ-տիմ, էթ-տիմ, կէօր-տիւմ, տիւշ-տիւմ:

            Ուրեմն՝ ա>տըմ, ը>տըմ, օ>տում, ու>տում, ի>տիմ, է>տիմ, էօ>տիւմ, իւ>տիւմ:

            Կացութիւնը շատ աւելի կը բարդանայ կրաւորական բայերու պարագային:

            Հայերէնը ունի մէկ միասնական  կրաւորական ածանց, որ միջածանց մըն է՝  ու(վ). օրինակ՝  առնել-առն-ու-իլ, խօսիլ-խօս-ու-իլ, խաղալ-խաղց-ու-իլ. որեւէ բացառութիւն չկայ: 

            Թրքերէնի կրաւաորականը նմանապէս միջածանց մըն է, որ ունի տասներկու տարբերակ, որոնք ենթակայ են ձայնաւոր-բաղաձայն   ներդաշնակութեան շատ բարդ  օրէնքի մը:

            Այսպէս՝ 

                        --ալ-մաք> ալ-ըն-մաք (առնուիլ) ... ալ> ըն -----ալ-մազ

                        --թութ-մաք> թութ-ուլ-մաք (բռնուիլ) ... ութ> ուլ-----թութ-մազ 

                  --սոր-մաք> սոր-ուլ-մաք (հարցուիլ) ... որ> ուլ -----սոր-մազ

                        --իջ-մէք> իջ-իլ-մէք (խմուիլ) ... իջ> իլ ----- իջ-մէզ

                        --կէօր-մէք> կէօր-իւն-մէք (տեսնուիլ) ... էօր> իւն -----կէօր-մէզ

                        --սիւր-մէք> սիւր-իւլ-մէք (քշուիլ) ... իւր> իւլ ----- սիւր-մէզ

                        --ղազան-մաք> ղազան-ըլ-մաք (շահուիլ) ... ան> ըլ ----- ղազան-մազ

                        --պուլ-մաք> պուլ-ուն-մաք (գտնուիլ) ... ուլ> ուն ----- պուլ-մազ 

                  --տոլ-մաք> տոլ-ուն-մաք (լեցուիլ) ... ոլ> ուն ----- տոլ-մազ

                  --քաչըր-մաք> քաչըր-ըլ-մաք (փախցուիլ) ... ըր> ըլ -----քաչըր-մազ

                  --պաշլա-մաք> պաշլա-ն-մաք (սկսուիլ) ... լա> ն ----- պաշլա-մազ (սախլա-ն-մաք)

                  --արա-մաք> արա-լ-մաք (փնտռուիլ) ... րա> լ ----- արա-մազ

         Իսկ երբ բայարմատը կը վերջանայ ձայնաւորով, կրաւորական ածանցը ն բաղաձայնն  է. օրինակ՝ պէքլէ-մէք>պէքլէ-ն-մէք, սախլա-մաք>սախլա-ն-մաք:

         Հետաքրքրականը այն է, որ թրքերէնը ազատօրէն կրաւորական կը կազմէ գրեթէ բոլոր չէզոք բայերով. օրինակներ՝ կիթմէք-կիտիլմէք (երթուիլ), օթուրմաք-օթուրուլմաք (նստուիլ),  օլմաք-օլունմաք (ըլլուիլ[2]), էնմէք-էնիլմէք (իջնուիլ), տուրմաք-տուրուլմաք (կենալ-ին կրաւորա-կանը) եւ այլն: 

            Ենթադրելի է, որ մեր աշխարհաբարի  չէզոքէն կազմուող կրաւորականները, որ մենք   «պատշաճութեան կրաւորական» կը կոչենք,  յառաջացած ըլլան թրքերէնի ազդեցութեամբ: 

            Աւարտենք ստացական յօդի մը  սերտողութեամբ, օրինակ՝ առաջին դէմքի եզակիով, որ հայերէնի մէջ մէկ ու մասնական «ս» բաղաձայնն է՝ 

                         հացս, ջուրս, հոգիս, սաւանս, քաղաքս եւ այլն 

            Թրքերէնի մէջ մեր մէկ հատիկ ս-ին կը համապատասխանէ  երկհնչիւն մասնիկ մը, որուն առաջինը փոփոխական ձայնաւոր    մըն է, իսկ այդ փոփոխութիւնը նմանապէս կախեալ է գոյականի վերջին ձայնաւորէն. օրինակ՝

                        պաշ-ըմ,  տիլ-իմ,   թոզ-ում,  կէօզ-իւմ,  ղուշ-ում          

            Ուրեմն՝ ա > ըմ,     ի > իմ,     ո > ում    էօ> իւմ,    ու > ում:

            Երբ գոյականը կը վերջանայ ձայնաւորով մը, ապա ստացական յօդը կը թօթափէ իր ձայնաւորը եւ կը մնայ  «մ» բաղաձայնը առանձինը.  օրինակ՝ 

                        պոհջա-պոհջա-մ, աւջը-աւջը-մ, քետի-քետի-մ,   ղուզու-ղուզու-մ, 

            Չենք շարունակեր, կրնայ տաղտկալի ըլլալ,− եթէ արդէն չէ,− անդին տակաւին շատ պարագաներ կան, որոնք քիչ մը աւելի կը բարդացնեն  թրքերէնի քերականութիւնը:

                                                                          *   *   *

            Եւ ահա մեր սերունդ(ներ)ը   այս բոլորը կ’իւրացնէր առանց դոյզն դժուարութեան՝ ականջալուր ըլլալով տան  մէջ, փողոցը, գործատեղիներու կամ որեւէ հանրային  վայրի մէջ կիրարկուող բանաւոր լեզուին: Կ’իւրացնէինք լսովի, առանց նուազագոյն գաղափարը ունենանլու տեսական քերականութեան դրոյթներուն:

            Եւ այս լեզուն փոխանցուած էր սերունդի մը կողմէ, որ իր կարգին զայն սորված էր լսովի, առանց թրքական դպրոց յաճախած ըլլալու, առանց տեսական քերականութեան մասին նուազագոյն գաղափար ունենալու: Սակայն մի՞թէ այս նոյն ձեւով ընդերկար՝ հազարամեակներ  չեն  փոխանցուած աշխարհի բոլոր լեզուները այն վաղեմի ժամանակ-ներուն, երբ  «գիր» ըսուածը գոյութիւն չունէր  պատմութեան ծանօթ որեւէ ձեւի մէջ:

                                                                                     *   *   *

            Գալով երրորդ լեզուին՝ բարբառին, ասոր իմացութիւնը պայմանաւորուած էր բարբառախօս երէցի մը ներկայութեամբ տուեալ ընտանիքին մէջ, որմէ անդին ամէն բան կը հեշտանար. մայրենի լեզուն եւ բարբառը զուգահեռ կ’իւրացուէին նորահաս սերունդին կողմէ:

            Լռելեայն կ’իմացուի անշուշտ,  որ եթէ այդպիսին չկար տան մէջ, ապա  դրացիին կամ բարեկամին ունեցածը  չէր կրնար օգտակար ըլլալ ուրիշին:  Միւս կողմէ՝ նոյն բարբառը չէր, անշուշտ,  որ կը տիրէր, այլ գոյութիւն ունէր բարբառներու ամբողջ փունջ մը:

            Անտեղի չէ   այստեղ թուել վերջին սխրանք մըն ալ, որ  կու գար աւելնալու պուրճ-համմուտցիի   լեզուական օժիտին վրայ,  որ առանց ատոր ալ արդէն օժտուած է  ճոխ դափնեպասակ մը. արեւելահայերէնի իմացութիւնն էր այդ: 

            Այո, արեւելահայերէնի:

             Մեր առաջին դասագիրքերը, որոնցմէ «Արագած»-ի շարքը, որ պատրաստած էին Օննիկ Սարգիսեանն ու  Սիմոն Սիմոնեանը, նախակրթարանի ամնենաուշը Գ. դասարանէն սկսեալ օժտւած էին արեւելահայերէն՝  շատ  ձեռնհասութեամբ ընտրուած  հատուածներով Ռաֆֆիի, Ղազարոս Աղայեանի, Գուրգէն մահարիի, Ստեփան Զօրեանի, Յովհ. Շիրազի եւ նմաններու գործերէն: Ոչ ոք արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի տարբերութեան կ’ակնարկէր, իսկ մեզի համար բոլորովին սովորական էր  մեր «գիտցած» հայերէնէն ինչ-որ տարբեր հնչող լեզուի  հանդիպիլ եւ... իւրացնել զայն: 

            Եւ մենք նախակրթարան կ’աւարտէինք՝ հեշտութեամբ կարդալով ու հասկնալով՝ Ռաֆֆիի «Կայծերը»-ը, «Խաչագողի յիշատակարան»-ը, Մահարիի «Մանկութիւն ու պատանեկութիւն»-ը, Զօրեանի «Պապ թագաւոր»-ը եւ այլն: 

                                                                           *   *   *   *

            Իսկ  ինչ կը վերաբերէր  արաբերէնին՝ երկրի պետական պաշտօնական լեզուին...

            Է՜հ,  ան մեծ  բացական էր հայերէնի, թրքերէնի եւ խայտաբղէտ բարբառներու  կազմած  իւրայատուկ խճանկարէն ու մեր կեանքէն եւս. ան ոչ մէկ բանի կը ծառայէր, ուստի ոչ մէկ դերակատաութիւն ունր մեր առօրեային մէջ:

             Օրական  մէկ դասապահ աւանդուող այդ լեզուն, մանաւանդ զայն աւանդողներու այն որակով ու բարեխղճութեամբ,  որ ունէին  այդ տարիներու պետական ուսուչիչները,  բոլորովին անզօր էր ինքզինք պարտադրելու: Իսկ դպրոցէն դուրս արաբերէն գոյութիւն չունէր ողջ Պուրճ-Համմուտի մէջ, քանի առհասարակ արաբ գոյութիւն չունէր. կար ընդամէնը երկու ընտանիք՝ ժամկոչինը եւ քաղաքապետարանի քարտուղարինը: 

            Ահա այս էր կացութիւնը մինչեւ 1950-ականները:

            Հայրենադարձը  մէկ կողմէն, որ պարպեց Պուրճ-Համմուտի տուներուն մէկ կարեւոր մասը, որ  գնուեցաւ  հարաւէն  քաղաք խուժող տեղացիներով, պաղեստինցի գաղթականներու գրոհը միւս կողմէն բոլորովին  փոխեցին Պուրճ-Համմուտի ազգագրական  դրուածքը, որ այնուհետեւ   արաբական դիմագիծ սկսաւ առնել, չհաշուած աւելի ուշ այնտեղ խուժած այլ օտար  հաւաքականութիւններ՝ քիւրտերը, սրիլանքացիներն ու  հնդիկները եւ շատ ուրիշնր իրենց խայտաբղէտ լեզուներով,  որոնց բոլորին ծանօթ էք: 

            Ասոնց զուգահեռ՝ կամաց-կամաց շիջեցան բարբառախօս երէցները, այլեւ  սկսաւ զօրաւոր պայքար մը թրքերէնի դէմ: Այս բոլորը պատճառ դարձան, որ ամփոփուինք մեր հայու ինքնութեան մէջ՝ երբեմն  դժուար պահպանելով զայն, եւ... արաբանանք՝ պետական վարժարաններ խուժող մեր նոր սերունդին         բերումով:

             armenag@yeghiayan                                                                                   

                                  

 

---

[1] Հակառակն է՝ անջատական (flexionel): Հնդերոպական լեզուները անջատական են. հայերէնը միակն է, որ կցականութեան բաւական բարձր աստիճան մը կը ցուցաբերէ՝ անջատողականութեան կողքին:

[2] Օշական շատ կը գործածէ այս կրաւորականը:

Արմենակ Եղիայեան՝ Ընդունելի չէ այդ վերաբերումը

         

       «Ազդակ»-ի մեծարգոյ բարեկամներուս,

         Ողջոյն,

                  

         Թերթիդ երէկուան թիւին մէջ (26/1/23, էջ 8) կարդացինք՝

         «Օթան-ը իր սադրանքներով մեզի կը ստիպէ  այդպէս վարուիլ»:

         Մեզի՝ տրական հոլով...

         Բազմիցս անձամբ գրած եմ արժանապատիւ աշխատակիցներուդ, որ ստիպելբայը ներգործական է եւ  հայցական հոլով անձի անուն մը իբրեւ ուղիղ խնդիր կ’առնէ, այսպէս եղած է հազարամեակներ շարունակ:

         Օրինակներ գրաբարէն՝

         --Եթէ ստիպեմ զդոսա, մեռանին խաշինքդ:

         --Բանն արքային ստիպեաց զիս:

         --Ստիպեաց զնա եւ ոչ...

         --Ստիպեաց զաշակերտսն:

         Այս բոլոր օրինակները կը գտնուին «Նոր հայկազեան»-ի մէջ՝ ստիպել բային կից:

            Ինչպէս կը նկատէք, բոլորին մէջ ալ ունինք հայցական հոլով ուղիղ խնդիր:

            Ասոր կից կրնայ գտնուիլ ուրիշ  լրացում մը, որ ընդհանրապէս անորոշ դերբայ մըն է՝ երթալ, գալ, վազել, նստիլ, ելլել. ասոնք պատշաճ է դնել տրական հոլով՝ երթալու, գալու, վազելու, նստելու, ելլելու եւ այլն: 

         «Թորոսը կը ստիպէ Մարկոսը  տեղը նստելու»:

         Սակայն թոյլատրելի է նաեւ չհոլովել.

         «Թորոսը ստիպեց Մարկոսը նստիլ իր տեղը»:

         Ուրեմն աշխատակիցիդ օրինակը պէտք է ըլլար՝

         --«Օթան-ը իր սադրանքներով մեզ կը ստիպէ  այդպէս վարուիլ(ու)»:

                                                                             *   *   *

         Այս բոլորը ասկէ առաջ ալ ըսած եմ, սակայն սայլը տեղէն չէ շարժած:

         Հիմա հարց կը ծագի, թէ այսքանը չըմբռնող, չյարգող ու չկիրարկող լրագրողը որքա՞ն ու մինչեւ ե՞րբ եւ ո՞ր իրաւունքով յարմար է պահել անձնակազմիդ մէջ: Վերջին հաշուով  կայ ազգային, ասպարէզային ու լեզուական արժանապատւութիւն մը՝ մեր բոլորի՛նը, որ անարգել ու յարատեւ ոտնակոխ կը դառնայ:

         Այս թերթը Ձեզի որպէս աւանդ տրուած է, որպէսզի պահպանէք զայն, սակայն դուք անոր հետ՝ իբրեւ պատանդի կը վարուիք, եւ ընդունելիմ չէ՛ այդ վերաբերումը:

         Ընդունեցէք...                                                                                                                    

         (27/1/23)

Դիտումներ եւ Դատումներ Արմենակ Եղիայեանէն – 3

Մէջբերումները Արմենակ Եղիայեան-ին շաբաթական «Հայերէնը կը զուարճանայ» թուագրուած յղումներէն են։

«Հայերէնի այս առեղծուածային ոտնահարումը ճիշդ ո՞ւր եւ ինչի՞ պիտի յանգի,− յայտնի չէ առայժմ, եւ  կը գոհանանք ջուր ծեծելով: Իսկ այս ընթացքով, պիտի ստիպուինք  օր մը... ծունկ ծեծելու, երբ այլեւս շատ ուշ է: (Թիւ 106)»։ 

«Եւ որքան շատ գրենք այս մասին, այնքան կ’աւելնան սխալագրութեան թեկնածուները: Ոմանք երդում տուած ըլլալ կը թուին  բան մը չսորվելու եւ յամառելու դեգերիլ խաւարի բաւիղներուն մէջ. ասոնք մեր ժամանակներու «խաւարի ասպետներ»-ն են: (Թիւ 68)”

Նեքեւ կցուածը այս շաբթուայ յղումն է (Թիւ 109)

Հաւաքեց Վահէ Յ. Աբէլեան

1.         «Հիւանդանոց

            Արեւմտահայերէնի կամ երբեմնի ընդհանուր հայերէնի այս մէկ  հատիկ  բառին դիմաց արդի արեւելահայը կը կիրարկէ... երեք տարբեր բառեր:

            --Բոլորովին քիթին ծայրովը,− կը համարձակիմ ըսել՝ գրեթէ դժկամութեամբ,− կը գործածէ հիւանդանոց-ը, որ այլապէս բառարանային միաւոր է. «Հիւանդներին խնամող ու բուժող հիմնարկութիւն»: Մենք պիտի ըսէինք՝ հաստատութիւն: Բացատրութիւնը այնքան լակոնական ու հարեւանցի է, որ կարծես բառարանագիրը պիտի  գոհ ըլլար, եթէ նման բառ մը գոյութիւն չունենար հայերէնի մէջ եւ ինք ալ չստիպուէր յիշատակել զայն:

            --Յաջորդը... հոսպիտալ-ն է, որ  ամէն արեւելահայու բերանն է՝ համով պատառի մը պէս. անոր գիտցածը, հարազատը, օտարամոլութիւնն ու մեծամտութիւնն ալ   գոհացնողը  ա՛յս է: Այսպէս է, որովհետեւ ամէն արեւելահայ ինքզինք քիչ մը աւելի կարեւորուած կը զգայ, երբ օտար բառ կը կիրարկէ: Ըստ կարգ մը բառարանագիրներու  հիւանդանոց-ին զինուորական տարբերակն է այս, սակայն նման  բացատրութիւնը բոլորովին ձեւական բնոյթ ունի. Հայաստանի բոլոր հիւանդանոցներն ալ  հոսպիտալ են՝ արանց եւ կանանց,  ծերոց եւ տղայոց համար հաւասարապէս: 

            --Վերջինը, սակայն ոչ նսեմագոյնը՝ կայ նաեւ գոսպիտալ-ը (գիտէի՞ք...), որ հոսպիտալ-ին ռուսական արտաբերումն է: Ռուս(երէն)ը չի կրնար արտասանել  «հ» հնչիւնը, եւ իր Եւրոպայէն փոխ առած հոսպիտալ-ը  կ’արտասանէ գոսպիտալ (հ>գ), ճիշդ ինչպէս հայ-ը կ’արտասանէ գայ, Յովհաննէս-ը՝ Գոգանէս: Այս ճամբով է որ Հայաստանէն Յովհաննէսներ կ’երթան Ռուսիա եւ Գոգանէս վերամկրտուած  կը վերադառնան:  

            Աչքերուդ անամօթաբար նայելով ալ կ’արտասանեն՝ գոսպիտալ:

            Պահ մը կ’անհանգստանաս, կ’ենթադրես, թէ սխալեցաւ, եւ այդ սխալին պատճառով հիմա նուաստութեան սարսուռ մը զգաց. ասդին-անդին կը նայիս՝ չտեսնելու տալու  համար   անոր  այդ ճնշիչ զգացումը, բայց ահա...  քիչ ետք, բերանը   չփչփացնելով  կ’արտասանէ երկրորդ, երրորդ գոսպիտալ-ը ...       

            2. «Պատրիարքը

Յորդանան կատարած իր հովուապետական այցելութեան ընթացքին իր խօսքը ուղղելով լիբանանցի պատասխանատուներուն ըսաւ...»: 

            Այստեղ գտնուող երկու իր-երը աւելորդ են, մասնաւորաբար երկրորդը:

            Մտածենք քիչ մը. կարելի՞ է երեւակայել այնպիսի ապուշ ընթերցող մը, որ կարծէ թէ՝ 

            ա) հովուապետին  կատարած այցելութիւնը կրնայ իրեն չպատկանիլ, այլ ուրիշի:

            բ)  այդ հովուապետը կրնայ ուրիշի մը խօսքը ուղղել լիբանանցիներուն եւ ոչ թէ իր սեփական խօսքը:

            Այս հարցադրումներն իսկ անհեթեթ են, սակայն ի՛նչ ընենք, որ այսպէս շարադրող կայ:  Իսկ ինչո՞ւ այսպէս կը շարադրէ, որովհետեւ... իր թարգմանած լուրը գրուած է անգլերէն կամ ֆրանսերէն, իսկ այս երկու լեզուները հարկադրաբար կը դնեն այդ երկու իր-երը, այլապէս կարելի չէ գրել այդ լեզուներով: 

            Եւ ինք՝ հայ թարգմանիչը, ոչխարային բնազդով բառացի կը վերարտադրէ զանոնք:

            3.Դերբայական դարձուած

            Արեւմտահայ գրեթէ  բոլոր սերունդները դպրոցէն  դուրս կու գան առանց  սերտած կամ հասկցած ըլլալու   «դերբայական դարձուած» ըսուածը, ինչ որ հետեւանք է ոչ այնքան դասագիրքերու թերի պատրաստութեան,  որքան  տուեալ նիւթի թերի  իմացութեան ու դասաւանդութեան: Եւ ինչ որ դպրոցը չ’ըներ, կեանքը եւ լեզուի առօրեայ կիրարկութիւնը իրենց կարգին կը դժուարանան ընելու:

            Ճիշդ ի՞նչ է դերբայական դարձուածը:

            Ան դերբայի մը կամ անդէմ բայի մը շուրջ յառաջացած բառակապակցութիւն մըն է  պարզապէս, ուր խնդրոյ առարկայ են մասնաւորաբար  ած-ով վերջացած դերեբայները՝ հարբած, խմած, յոգնած եւ այլն, որոնք «յարակատար» կը կոչուին,  ինչպէս նաեւ  անորոշ դերբայի հոլովներէն մէկը, մասնաւորաբար գործիականը՝ հարբելով, խմելով, յոգնելով  եւ այլն:

            Օրինակ՝

            --Թարմ միսի համէն հարբած  յովազ մը:

            Այստեղ դերբայական դարձուածն է «թարմ միսի համէն հարբած» բառակապակցութիւնը, որ իբրեւ որոշիչ դրուած է  յովազ գոյականին վրայ, ճիշդ ածականի մը պէս եւ կը պատասխանէ ածականին յատուկ հարցումին. 

                        *** ինչպիսի՞ յովազ,− թարմ միսի համէն հարբած         

            --Թարմ միսի համէն հարբելով  սուրալ:

            Դերբայական դարձուածն է «թարմ միսի համէն հարբելով» բառակապակցութիւնը, որ իբրեւ ձեւի պարագայ դրուած է սուրալ բային վրայ, ճիշդ մակբայի մը պէս եւ կը պատասխանէ մակբային յատուկ հարցումին.

                        ***ինչպէ՞ս սուրալ,− թարմ միսի համէն հարբելով

                                                                      *   *   *

            Դերբայական դարձուածը դիմաւոր բայով օժտուած նախադասութեան մէջ կրնայ գրա-ւել երեք տարբեր դիրքեր՝ իբրեւ լրացում անոր գոյականական կամ բայական մէկ անդամին:

            --Թարմ միսի համէն հարբած՝ յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն: 

            --Յովազը, թարմ միսի համէն հարբած, սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:

            --Յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն՝ թարմ միսի համէն հարբած:

            Նկատողութեան արժանին այստեղ դերբայական դարձուածի կէտադրութիւնն է, որ   բոլորովին կայուն ու պարտադիր է: Թոյլատրելի չէ, որ առաջին եւ վերջին օրինակներուն բութերը փոխարինուին ստորակէտով, ինչ որ շատ սովորական է արեւմտահայ գրողին գրիչին տակ: Մինչ միջանկեալ դիրքի մէջ ան  պարտադրաբար ստորակէտով տրոհուած է  առջեւէն ու ետեւէն:

            Գալով դարձուածի անդամներու շարադասութեան՝ յարակատարի պարագային  ընդունելի է հետեւեալ շրջումը բոլոր դիրքերու վրայ՝ «Հարբած թարմ միսի համէն»:

            Մինչ գործիական հոլովը կը ցուցաբերէ հետեւեալ բաշխումը.

            ա) Նախադաս դիրքի վրայ

            --Թարմ միսի համէն հարբելով՝  յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:

            --Հարբելով թարմ միսի համէն՝   յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:

            բ) Միջադաս դիրքի վրայ

            --Յովազը, թարմ միսի համէն հարբելով, սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:

            --Յովազը, հարբելով թարմ միսի համէն, սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:

            գ) Վերջադաս դիրքի վրայ

            --Յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն՝ հարբելով թարմ միսի համէն:

Ուրեմն այս վերջինը ունի միայն  մէ՛կ  շարադասութիւն, որ կայուն ու պարտադիր է, այն է՝  որ գործիական դերբայը անմիջապէս  յաջորդէ լրացեալ նախադասութեան՝ բութով մը տրոհուելով ակէ:

 

A Language Beehive: Bourj Hammoud (2) - When the sky came down crushing on me.

 The attached is my abridged translation of Armenag Yeghiayan’s second posting of his sequel “A Language Beehive: Bourj Hammoud.” However, instead of inserting the lyrics, I opted to link to the song itself to do justice to the sentiments the text conveyed. Բնագիրը Կցուած է։ Vahe H. Apelian

Courtesy Garo Konyalian

The festivities and the weddings in Bourj Hammoud were an auditorium for mastering Turkish. The dominant language, especially in the songs, were consistently Turkish. The Western Armenian did not know how to sing in Armenian. It would take a few decades of waiting to have Adiss Harmandian and Levon Katerjian encourage learning to sing in Armenian

Then the singers mushroomed. They were everywhere and on every occasion. Most of them perfected their art on the stages of Bourj Hammoud. But there were also those who went to Armenia and were educated in the conservatories of Armenia. However, they could not compete with self-taught musicians and take over their standing and reputation. The former minted gold, while the latter strived to promote classical music in empty halls. 

This new situation had the following distinctive feature, almost - I emphasize almost - all the new songs were in Eastern Armenian. Surprisingly we would not hear songs in Western Armenian. And because I was interested in the phenomenon, I could not get rid of the unpleasant feeling lingering in me. Then I began to realize that as a matter of fact, Eastern Armenian songs were dominant since our kindergarten days. Yes, we didn't sing in Western Armenian there as well. At least I do not remember such songs.

Decades later, I was given a list of songs taught in the Kindergarten of the Djemaran, to "put them in order". The content was the same. With the following difference. Some of the well-known Eastern Armenian songs were transcribed in Western Armenian.

Furthermore, a few years ago, I received a request from a printing house to "correct the mistakes" in a song book for HMEM boy scouts. The same picture prevailed there as well. Except for a few deceptive additions, all the songs were in Eastern Armenian.

 Most of our songs continue to be in Eastern Armenian today.

And if we are to look for Western Armenian songs, we will find them peppered with Turkish words and at times with unrelated words that phonetically rhymed but did not make much sense to the point that one wonders. Whoever came with the song, did the person not realize that the lyrics made no sense?

*****

My father would be the first to wake up and get up early, almost in dark at dawn. He would use this “opportune occasion” to prepare our breakfast, which generally consisted of tea, cheese, “yogurt cheese”- (lepni), olives, and on occasions apricot jam.

During the preparation, he would sing in a soft and tender voice so as not to disturb the family members still sleeping. But I would be the only one who would hear him singing, since invariably I was the next to wake up before the rest. But I would not get up from my bed. I continued to enjoy the warmth of my bed, listening to my father's songs, which sounded so sweet, and impressed me so deeply to the point that I imagined in detail all the scenes the lyrics portrayed.

They were all in Eastern Armenian.

The song that impressed the most was Saro’s Aria from the Opera “Anoush.” 

 He sang the last part with such an infectious sentiments that I could not contain myself. I felt that my emotions overran me to the point of suffocating me. But instead of avoiding, I would focus more on those lyrics, curled under my blanket in a fetal position. I would absorb all his words, simultaneously absorbing all the emotions of the hero, Saro. The song would end, but I, in my imagination hoovered on our mountains, grazing my own herd, and playing my own flute, as I tried to stir the soul of my unknown Anushi.

Or the other song: zartir votyag: https://www.youtube.com/watch?v=51-ZJV1qUJ8 

Singing this song, my father's voice sounded completely different in tone and in solemnity. At every note, moods for wanting to combat stirred me. I imagined that amazing mother who sent her child to the warfront, defying danger and even death.

And I would imagine my mother at any moment would be standing next to my bed waking me so that I could rush to my "unrelenting goal", which had the same unmistakable target, Turkey, where I would "turn Istanbul into a sea of ​​blood" and erase its last trace from the face of the earth.

Yes, those were my cherished dreams that regularly stirred my young soul. But my life went along a different path.

One day, the morning songs went silent. The star-studded sky of my childhood dreams suddenly came down crushing on me and altered the course of my life.  In the words of A. Isahakian:

The musical instrument did not let me become a warrior. («Սազը չձգեց, որ հայդուկ դառնայի,”)

  The sword did not let me become a poet. (“Սուրը չձգեց, որ աշուղ  դառնայի»:)

 armenag@gmail.com   Արմենակ Եղիայեան

https://www.youtube.com/watch?v=51-ZJV1qUJ8

 

Բնագիրը

 

Թրքագիտութեան կայուն լսարան մը կը հանդիսանային Պուրճ-Համուտի խնջոյքներն ու հարսանիքները, ուր տիրող լեզուն, բայց մանաւանդ երգերը միանուագ թրքերէն էին:  Արեւմտահայը ինք հայերէն երգել չէր գիտեր. պէտք եղաւ սպասել քանի մը տասնամեակ, որպէսզի Ատիս Հարմանտեանն ու Լեւոն Գաթրճեանը հայերէն երգէին, հայերէն երգելու մղէին, հայերէն երգել սորվեցնէին:

 Այնուհետեւ սունկի պէս բուսան երգիչները, որոնք ամէն տեղ էին եւ ամէն առիթով: Ասոնց մեծ մասը Պուրճ Համմուտի բեմերուն վրայ կատարելագործեց իր արուեստը, այնուհանդերձ գտնուեցան եւ այնպիսիները, որոնք Հայաստան մեկնեցան ու հայրենի երաժշտանոցի մէջ ստացան իրենց   կրթութիւնը՝ առանց, սակայն, մրցիլ կարենալու ինքնուս երաժիշտներուն հետ եւ  տիրանալու անոնց դիրքերուն ու համբաւին:  

 Առաջինները ոսկի կը կտրէին, իսկ վերջինները...  թափուր սրահներու մէջ դասական երաժշտութեան ճաշակը կը փորձէին տալ:  

 Այս նոր կացութիւնը ունէր հետեւեալ յատկանշական նկարագիրը.  նոր մուտք գործող երգերուն գրեթէ,− կը շեշտեմ՝ գրեթէ,−  բոլորն ալ արեւելահայերէն էին, արեւմտահայերէն երգի երես զարմանալիօրէն չէինք տեսներ:  Եւ որովհետեւ երեւոյթը կը հետաքրքրէր զիս, ապա չէի յաջողեր ձերբազատիլ այս  կացութեան ներշնչած անհաճոյ զգացումէն:  Յետոյ սկսայ հետզհետէ անդրադառնալ, որ արեւելահայերէնը տիրական էր մեր մանկապարտէզի օրերէն սկսեալ.  այո, հոն եւս արեւմտահայերէն չէինք երգեր, գէթ ինքս չեմ յիշեր նման երգեր:

 Տասնամեակներ անց ձեռքս անցաւ Ճեմարանի մանկապարտէզին մէջ ուսուցուող երգերուն ցանկը, որպէսզի «քիչ մը կարգի դնեմ զանոնք». եւ պարագան նոյնն էր, սա տարբերութեամբ, որ այստեղ արեւելահայերէն կարգ մը ծանօթ երգեր վերածուեր էին արեւմտահայերէնի:

 Ու տակաւին... քանի մը տարի առաջ ստացայ ՀՄԸՄ-ի արիներու երգացանկին տպարանային մէկ փորձը՝  «վրէպները սրբագրելու» խնդրանքով: Այստեղ ալ կ’իշխէր նոյն պատկերը. քանի մը խաբուսիկ կցմցումներէ բացի՝ բոլոր երգերը արեւելահայերէն էին:

 Արեւելահայերէն ալ կը շարունակեն այսօր մնալ մեր երգերը՝ ըստ մեծի մասի: 

 Իսկ եթէ պիտի փնտռենք անպայման արեւմտահայ երգեր ալ այս բոլորին մէջ, ապա անոնց տիպարը հետեւեալն էր.

 «Եար գիւլէ, եար գիւլէ, պատէն ելաւ օձը,

 Գնաց-մտաւ հայ օրիորդին ծոցը»:

 Այս երգը, որ կ’երգուէր մասնաւորաբար ուրախ առիթներով,  յօրինողը ի՞նչ կապ կը տեսնէր  պատէն ելլող օձին ու  հայ օրիորդին ծոցին միջեւ... ահա այդ իսկ էր հարցը, որուն  ծայրը հետեւողականօրէն կը հասնէր... թրքական քնարերգութեան  կաղապարին ու ոճին, որոնցմէ կը սնանէր ան. 

 Ահաւասիկ դասական նմուշ մը՝ 

 «Telefonun  telleri, 

 Pambuk gibi elleri…»: 

 Որ թարգմանի՝ 

 Հեռախօսին թելերը,

 Բամպակի պէս ձեռքերը:

                                                                             *    *    *

 Հայրս առաւօտեան մութնուլոյսին առաջին արթնցողն ու ոտքի կանգնողը կ’ըլլար տան մէջ: Ան այս «առաւելութիւնը»  կ’օգտագործէր՝ պատրաստելու  մեր նախաճաշը, որ ընդհանրապէս թէյ մըն էր, պանիր, մածնի (լեպնի) ու ձիթապտուղ, երբեմն ալ ծիրանի անուշ:

 Իսկ մինչ այդ... կ’երգէր՝ այնպիսի քնքուշ ձայնով մը, որ ոչ մէկը կը խանգարէր եւ միայն ես կը լսէի, քանի երկրորդ արթնցողը ստուգապէս ես կ’ըլլայի: Սակայն չէի աճապարեր, կը շարունակէի վայելել անկողինին ջերմութիւնը՝ ականջս տուած հօրս երգերուն, որոնք այնքան անուշ կը հնչէին, այնքան խոր կ’ընկալուէին ու կը տպաւորուէին մէջս, այն աստիճան, որ մանրամասն կը պատկերացնէի  անոնց թելադրած բոլոր դրուագները: 

 Եւ ահա անոնք բոլորն ալ... արեւելահայերէն էին:

 Ամէնէն շատ տպաւորած էին  զիս Թումանեանի «Անուշ»-էն հատուածներ.

 «Ա՜խ, կը մեռնեմ, աման նա 

 Վա՜յ թէ յանկարծ իմանայ,

 Ես ազատուեմ էս ցաւից, 

 Աչքը լալով՝ նա մնայ...»:

 Այս հատուածը այնպիսի վարակիչ ապրումով մը կ’երգէր, որ չէի յաջողեր զսպել յուզումս.  կ’ունենայի այն տպաւորութիւնը, թէ շնչահեղձ պիտի դառնամ եւ առ այդ՝ աւելի կը կեդրոնանայի, կ’ամփոփուէի վերմակիս տակ եւ   գունդուկլոր կծիկի մը վերածուած՝ կը յափշտակէի անոր բոլոր բառերը՝   իւրացնելով միաժամանակ  հերոսին՝  Սարոյի բոլոր ապրումները:  Երգը կը դադրէր, իսկ ես հայրենի սարերուն վրայ, իմ սեփական հօտիս ու սրինգիս հետ վերացած՝  անծանօթ Անուշիս  հոգին կը փորձէի խռովել:

     Եւ կամ՝ 

 «Զարթի՛ր, որդեակ, յուշ բեր, վե՛ր կաց, 

 Պատերազմի փողն հնչեց,

 Զարթի՛ր,− գոչեց ձայնն հայրենեաց,− 

 Կենաց մահու ժամ հնչեց...»:

 Այստեղ հօրս ձայնը արդէն  բոլորովին ուրիշ երանգով ու կշռոյթով կը հնչէր՝ իւրաքանչիւր խազին հետ մէջս  արթնցնելով ու լարերլով  մարտական տրամադրութիւններ ու ախորժակներ: Կը պատկերացնէի այդ  զարմանալի մայրը, որ պատերազմի դաշտ կը ղրկէր իր զաւակը... արհամարհելով  ամէն վտանգ, ընդհուպ մահը:

 Ու կ’երեւակայէի, որ ահա իմ մայրս իր կարգին պատրաստած է իմ «սրաթռիչ երիվարս» եւ ուր որ է մէկ վայրկեանէն միւսը պիտի կանգնի գլխուս վերեւ՝ զարթեցնելու զիս, որպէսզի  արագընթաց սլանամ   դէպի «տկարութիւն չճանչցող նպատակս», որ  ունէր նոյն անվրէպ թիրախը՝ Թուրքիան, ուր պիտի խելայեղ  արշաւէի՝   «արեան ծովի վերածելու համար  Իսթանպուլը» եւ աշխարհի երեսէն ջնջելու անոր վերջին հետքը:

 Այո՜, ասոնք երկար փայփայուած երազներս էին, որոնք կը խռովէին  հոգիս կանոնաւոր յաճախականութեամբ:  Բայց կեանքը  ուրիշ ճամբով ընթացաւ:

 Օր մըն ալ առաւօտեան երգերը լռեցին,   երազներուս  աստեղազարդ երկինքը   անակնկալօրէն   փուլ եկաւ,  ու այնպէս ալ եւ Աւ. Իսահակեանի բանաձեւումով՝

 «Սազը չձգեց, որ հայդուկ դառնայի, 

  Սուրը չձգեց, որ աշուղ դառնայի»

armenag@gmail.com                                                                                    Արմենակ Եղիայեան

ARF-LEM is 50 Years Old

Vahe H. Apelian

50th Anniversary Celebration of LEM on January 21, 2022 

Today I read that ARF-LEM celebrated the 50^th anniversary of its founding yesterday, on Saturday, January 21, 2023. LEM stands for Youth Organization of Lebanon. I became reflective as I was involved in its formative and founding years. 

Other than AYF, there was no ARF Youth organization in the U.S.  during the formative decades of the Armenian American communities.  AYF was founded in 1933, forty years before the founding of the ARF-LEM,  and had remained the sole ARF related youth organization for good reason. It was, as it is commonplace for Armenian American children, to have a high school education. That was not the case in Lebanon especially during the post genocide formative decades of the community. 

During those early decades, many young Armenian boys and girls left schooling early on, some as early as elementary schooling, and started apprenticing to learn a trade. Consequently, two tier of ARF youth organizations came about in Lebanon.  ARF affiliated families enrolled their children in their local Badanegan (juvenile, adolescent) Associations. Mine was with the Papken Suni Badanegan in West Beirut. From there those who continued their education to middle school and then to high school were enrolled in ARF Zavarian Ashagerdagan (student) Association, and those who furthered their education to college, were enrolled in ARF Zavarian Ousanoghagan (college student) Association for a period of two years. After which the college student had to make a choice. Either take vows as a member of ARF and remain in Zavarian as an ARF-er,  or leave the ARF Zavarian Ousanoghan Association.

The youngster of the Banadegan Association, who did not pursue education and ended up apprenticing continued their association with Badanegan Associations when their ages placed them well above to be in a Badanegan Association or to be called a badani (jouvenile). Over time perceptions changed. Continuing through high school became more common and the distinction between those who apprenticed and those who continued their education through high school became less pronounced. It is at that point that the ARF came with a youth organization. The Badanegan Associations and the two Zavarian Ashagerdagan, Student Associations, one in Beirut and the other in Bourj Hammoud, were dissolved. The members in these associations became part of youth association and hence, ARF-LEM, or ARF Youth Organization (YOARF) of Lebanon came came about. 

I imagine that it was in 1973 that the entrenched AYF in the U.S. had its name changed and formally adopted AYF-YOARF designation to harmonize with LEM, the ARF Youth Organization of Lebanon and as well as in other countries.

However, there is still a simmering difference. AYF remains the sole ARF affiliated youth organization in the U.S. However, ARF Zavarian Ousanoghagan (College Student) Association continues to this day along with ARF-LEM in Lebanon. ARF Zavarian Ousanoghagan Assocation is one of the earliest, if not arguably the earliest, Armenian college student association in the Diaspora. It appears that in Armenia the two-tier organizational structure is in place. There is ARF college student association and as well as a YOARF organization in Armenia. 

1. Vahe H. Apelian,2. Hrayr Kasparian, 3. Koko Achekian, 5. Khajag Shitilian, 6. Varoujan Badouhassian, 7. Tsolag Tutelian, 8. Dikran Jinbashian, 9. Yervant Pamboukian, 10. Yetvart Eloyan, 11. Yetvart Padoyan, 12. Hagop Varante Yapoudjian, 13. Garo Tutunkian, 14. Maggie Khatcherian, 15. Suzan Kradjian, 19. Hourig Khanjian Abdulian 21. Vatche Proodian, 22. Aris Krikorian, 23. Hrayr Nalbandian, 25. Hovig Khatchadourian, 27. Hagop Pakradouni, 28. Ara Khanjian

As I look back, I become reflective. The members of the ARF Zavarian Ousanoghagan Association became the drivers who got the nascent youth organization going and oversaw the activities. I was among them. I realize that, over the years, the young members of ARF-LEM brought much service to the Armenian community. I met Hagop Der Khatchadourian, the current representative of the ARF Bureau in the Antelias region ARF-LEM. He chaired the committee of the Antelias region LEM. He had built a reputation as a studious student who excelled in his studies. I also met Hagop Pakradouni, the current ARF member of the Lebanese Parliament when he was a committee member, if not also the student who chaired the West Beirut branch of the ARF-LEM. He was noted for his student activism.

I left Lebanon in 1975. I visited it once, in 1995. The change was noticeable. The Armenian community in Lebanon in 1975 was a world onto its own and in hindsight, I realize that it was insulated, if not insular. It was obvious for me that the community had changed noticeably during the past two decades. The change had come about much more rapidly than I had thought it would. It was apparent to me that the tumult of the past two decades, mostly due to the civil war in Lebanon, had brought about an unmistakable change in the Armenian community. The community had noticeably dwindled in number and those who continued to live in Lebanon naturally had absorbed more of the language, customs, and norms of the greater Lebanese society, much like anywhere else I imagine, be it in the South and North Americas, Europe and elsewhere in the world; the inevitable lot of the Diaspora.