Krikor Kradjian - The Armenian Shtaura – 1 -.

 Krikor Kradjian - The Armenian Shtaura – 1 -.

(to Lela)

The attached is my abridged translation of Krikor Kradjian's remembrance of the Armenian Shtaura, Armenag Yeghiayan introduced to his reader in his last customary Sunday posting. The story is titled «Housher antsialen – Memories from the Past». The original is attached to the translation. Quoting Wikepedia, «Chtaura is a town in Lebanon in the fertile Beqaa valley located between the Mount Lebanon and Syria. It is located halfway on the Beirut - Damascus highway. It is located 44 kilometres from Beirut.» I opted to title the translation «The Armenian Shtaura» and resorted to spell the town Shtaura, instead of Chtaura for phonetic consideration. The original is attached.  Vahe H Apelian

Scenes from Shtaura 

- "Our house was directly to the right of the spring."

- "Our house was the 5th house from the spring going upwards."

- "We lived in the neighborhood of the spring."

Who among the residents of Armenian Shtaura-Jalala will not remember the spring with its simple and charmless appearance? A simple pipe, the presence of which, however, had created an entire neighborhood of one-story apartments lined up next to each other and connected to the spring for easy fetching water. There was no water flowing into their houses.  .

The small Armenian community of Shtaura represented the real picture of collective life and mutual assistance. The ladies' planned for the next day the night before for preparing tomato paste at the Tanashian's house,  making grape paste wraps in the Manougian's house; sorting wheat at the Mikayelians' house to take it to the spring and wash it there, and then having it milled in preparation of winter stock

The care-taker French government in Lebanon encouraged immigrant Armenians, generally artisans, such as tailors, carpenters, machinists, etc.,  to settle in the villages of the Bekaa Valley, such as in Baalbeck, Riyaq, Zahle and Shtaura.

Shtaura is located at the intersection of Beirut-Damascus-Baalbeck-Rachaiya highways. It had a special importance for the Christian community of Lebanon that had the political leadership of Lebanon and was supported by the French government that administered Lebanon.  The presence of Armenians was desirable by the local Christian population of Shtaura.

The last mass migration of Armenians from Turkey took place in 1939 when Iskenderun Sanjak (Alexandretta) became a Turkish province.  The French authorties provided the people of Mount Musa a place of residence in the neighboring Ainjar,  which is strategically important as it sits on the highway connecting Lebanon to Damascus.

Before the first 1958 civil unrest Lebanon, Shtaura attracted Armenians from the city for summer residence.  Encouraged by relatives or friends, most wanted to have a house, or a piece of land there at any cost. Although the enthusiasm waned because of the civil war, the Armenian community in  town continued to maintain its presence until the political and communal clashes that started in 1975.

Shtaura also attracted the intellectually curious Armenians who came from Beirut and nearby villages: Bar Elias, Zahle, Ainjar, to meet and national figures living in Shtaura, such as Nikol Aghpalian (Նիկոլ Աղբալեան), Arshak Yovhannisian (Արշակ Յովհաննիսեան), Garnik Guzelian (Գառնիկ), Kourkken Kahana  Goudodlian (Գուրգէն Kahana Գուտուլեան). It was through Aghpalian's efforts that the foundation of Shtaura's charitable and cultural center was laid down, which was later called "Aghpalian Center". For many years, the hall of the Aghbalian center served as the operation headquarter of the local Armenian Relief Society  of Lebanon for Armenian youth summer camps in the area 

For Armenian families working and living in Beirut, the summer breeze brought back memories of our homeland, the village and the land. The search for a summer  house began in February, especially in the lush green villages of  central Bekaa..

With the closing of the schools at the end of the academic year, preparations were made to haul household goods to the village. On the day of the moving, early in the morning, the bundled beds, blankets, and sheets were ready for Zakar’s bus.

  Zakar,  who had named his bus "the bride of the mountains”, would mount the bundles and  the furniture of  7-8 families on the roof of the bus, and would begin the slow and difficult climb up the serpentine mountain road. During the journey that lasted anywhere two to two and a half hours, the summer villagers would get even closer to each other. The men would be discussing national and community  issues, the  women their summer plans for the preparation of winter stock. The young, armed with the components of  sling shots they had in mind,  would be looking at the branches of the tree, wondering if they would be lucky to lay their hands on a good forked branch to make the wooden handle for their sling shot.

The mountain road peaked at Dahr el Baydar and the Bekaa Valley came in full view like a huge banner that the travelers greeted with a deep breath and wonder. In the far distance, the patch work of green, coffee-colored, gray patches  fired the imagination for the summer long stay. The boys immediately imagined playing football on the open fields or hunting in the gardens.

Among the thick trees here and there, a thin smoke rising from the ovens indicated that  the villagers were baking lavash bread. Even from afar, the rising smoke triggered the senses,  smelling baked lavash and burnt wood and awakened memories of the previous summer.

The voyagers, with their eyes fixed on the unfolding scenery, happily recalled the names of the villages along the route: Mdeirej, Jdeide, Gab Elias, Bar Elias... until they reached their destination, Shtaura.

After settling their families, the men would commute to Beirut for work almost every day. In the morning, very early, before dawn, Zakar’s or Lutfit’s  "postan", that is to say the bus, would gather the commuters and drive them to their work. And in the evening, family members, group by group, would stand by the road, while the youngsters climbed the trees, waiting for their fathers to return.

The one climbing the tree would shout.

- I saw in the distance, I think it Zakar’s bus.

The guesser would not necessarily be right all the time. He often made mistakes, sometimes on purpose.

- "One, two, three, that's Dad’s bus."

- "No, your guess did not work out.  I will this time, one, two, three..."

Those who stayed in the village enjoyed the good things of Shtaura offered throughout the day. In the morning, the milkman would bring fresh milk. The sounds coming from the chicken coops indicated fresh eggs were ready. The smoke coming from the ovens and the smell of burnt flour indicated fresh lavash bread was baking in the ovens, where the villagers could hang out and socialize. The boys, on the other hand, planned their games and hunts.

It had also become a custom for several families to come together and rent a vegetable garden and share the harvest with relatives and friends in the city and with the Armenian camps.

The afternoon was the time of rest, the breeze cooled the village providing relief from the sun burning from the rays of the sun. The "crazy wind", the Shtaura residents called, would leave a gentle swishing sound, from the rustling of leaves in the trees on those breezy nights. After dinner, especially on a moonlit night, group by group, young people would go out for a walk, and the whole Shtaura would be filled with song and music.

- The night is sweet, pleasant is the night..

In the evening, led lantern holders, a group from "upper" Shtaura, armed with mantolin and accordion, would crosse the main Shtaura-Zahle avenue to join those in the  "lower" Shtaura, among whom there also were no shortage of musicians and singers. The combined group will pass in front of the Aghpalian center, heading to the Ainjar-Damascus highway dancing  to the music being played.

At the end of summer, the air in the village would be filled with the aromas of boiling tomatoes, wheat, grape paste, other winter provisions. And after the  harbvest, it was allowed to enter the gardens of the locals and scavange for left over fruits and vegetables. 

In 1975, at the beginning of the second and more worryisome civil unrest in Lebanon, the Armenians of Shtaura managed to stay safe. A year later, however, the Palestinian "Yarmouk" military unit coming from the neighboring country, as well as raiding tribes from Baalbeck, began to loot and sack the once vibrant village the Armenians had brought forth in Shraura . Almost everything was stolen. Even the doors and the windows were plied out, the marble floors were dismanted, water pipes, household items and everything that could be carried were sacked. The scene was heartbreaking. Objects considered useless by the looters - books, family pictures - were thrown in the gardens. 

Security became untenable and  the fact that the  looted and sacked houses were  no longer habitable, pushed the residents of Armenian Shtaura to stay away from the beloved village they has brought about. Some persistently rebuilt their houses to live there. But alas, every time they left their house temporarily, the looters carried out their destructive vandalism. The situation became desperate. Houses, lands the Armenians owned began to be sold.  In time the Armenian Shtaura was depopulated.

The Aghpalian center, which also acts as a chapel remains standing today, where mass is occasionally offered. 

But the Armenian Shtaura has ceased to exist.

I dedicate the translation of this story to my HS classmate

 Garo Tanielian.

His parental home in Shtaura remains unoccupied

The Armenian Evangelical Church of Shraura at present
Courtesy Rev. Raffi Meserlian
2010

Յուշեր անցեալէն
(Լիլային)

 

– «Մեր տունը աղբիւրին անմիջապէս աջ կողմն էր»:

– «Մեր տունը աղբիւրէն դէպի վեր, 5-րդ տունն էր»:

– «Մենք կը բնակէինք աղբիւրին վարի թաղը»:

Հայկական Շթորայի-Ժալալայի մէջ բնակողներէն ո՞վ չի յիշեր աղբիւրը,  իր պարզ եւ անհրապոյր տեսքով. հասարակ խողովակ մը, որու ներկայութիւնը սակայն ստեղծած էր ամբողջ թաղամաս մը, իրարու մօտ շարուած միայարկ բնակարաններ, որոնք բոլորն ալ, տուներէ ներս հոսող ջուրի չգոյութեան պատճառաւ, կապուած էին աղբիւրին:

Հաւաքական կեանքի եւ իրարօգնութեան իսկական պատկերը կը ներկայացնէր հայկական Շթորայի փոքրիկ գաղութը: Գիշերէն կը պատրաստուէր տիկիններուն յաջորդ օրուան ծրագիրը՝ Թանաշեաններուն տունը հաւաքուիլ, լոլիկի ջուրի պատրաստութեան համար. Մանուկեաններուն տան մէջ խաղողի պաստեղ պատրաստել. ցորենը ընտրել Միքայէլեաններուն տունը, աղբիւր տանիլ ու լուալ, ապա ջաղացք փոխադրել ու աղալ, որպէսզի ձմեռուայ պաշարը՝ ձաւարը, ծեծածը, հատիկը, ալիւրը ստացուէր:

Խրախուսուած Լիբանանի  ֆրանսական հոգատար  իշխանութեան ներկայութենէն՝ գաղթական հայեր, ընդհանրապէս արհեստաւորներ՝ դերձակ, ատաղձագործ, մեքենագէտ եւ այլն,եկած եւ հաստատուած էին Պեքաայի հովիտի գիւղաքաղաքներուն՝ Պաալպեքի, Ռայաքի, Զահլէի եւ Շթորայի մէջ:

Շթորան,− իր աշխարհագրական դիրքով՝ Պէյրութ-Դամասկոս-Պաալպեք-Ռաշայա խաչմերուկին վրայ գտնուելով,− յատուկ կարեւորութիւն ունէր Լիբանանի քաղաքական ղեկը ստանձնած քրիստոնեայ տարրին եւ անոր նեցուկ կանգնող հոգատար իշխանութեան համար: Այս անկիւնէն դիտուած՝ հայերու ներկայութիւնը մեծապէս բաղձալի էր Շթորայի տեղացի քրիստոնեայ բնակչութեան:

Աւելի ուշ, Ալեքսանտրեթ Սանճագի պարպումով, Մուսա լեռան ժողովուրդին բնակութեան վայր կը տրամադրուէր ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող՝ Լիբանանը Դամասկոսի կապող մայրուղիին վրայ, Այնճարի մէջ:

Մինչեւ Լիբանանի հանրապետութեան առաջին քաղաքացիական ներքին խռովութիւնները՝1958-ին, Շթորան իր չոր եւ առողջարար օդով կը հրապուրէր գիւղագնաց հայեր, որոնք,քաջալերուած ազգականներէ կամ բարեկամներէ, կը փափաքէին ամէն գնով հոն ունենալ տուն մը, հողաշերտ մը: Թէեւ այդ դէպքերէն ետք խանդավառութիւնը կը պակսէր, սակայն հայ աւանը կը շարունակէր պահել իր ուրոյն դիմագիծն ու ներկայութիւնը մինչեւ քաղաքացիական եւ համայնքային բախումները՝ 1975-էն սկսեալ:

Շթորան կը հրապուրէր նաեւ մտաւորական զարգացում եւ հակումներ ունեցող հայերը, որոնք կու գային Պէյրութէն եւ մօտիկ գիւղերէն՝ Պար Իլիասէն, Զահլէէն, Այնճարէն, մտքով ու հոգւով հաղորդուելու մեծ յարգանք վայելող շթորաբնակ ազգային դէմքերէն ՝ Նիկոլ Աղբալեանէն, ԱրշակՅովհաննիսեանէն, Գառնիկ Գիւզելեանէն, Գուրգէն քհն. Գուտուլեանէն: Ն. Աղբալեանի ճիգերով է որ հիմը դրուեցաւ Շթորայի բարեսիրական եւ մշակութային կեդրոնին, որ հետագային կոչուեցաւ «Աղբալեան կեդրոն»: Երկար տարիներ Աղբալեան կեդրոնի սրահը ծառայեց ԼՕԽ-ի ամառնային կազդուրման կայանի բարենպաստ աշխատանքին:

Պէյրութի մէջ աշխատող եւ ապրող բարեկեցիկ հայ ընտանիքներուն համար ամառուան օդափոխութիւնը շատերու մտքին մէջ կը վերադարձնէր զիրենք հայրենի յիշատակներուն՝ գիւղին եւ հողին: Փետրուար ամիսէն իսկ ամառանոցի մը փնտռտուքի աշխատանքը կը սկսէր մասնաւորաբար կեդրոնական Պեքաայի կանաչապատ գիւղերուն մէջ:

Դպրոցներու փակումով՝ պատրաստութիւն կը տեսնուէր տան ապրանքները փոխադրելու գիւղ: Փոխադրութեան օրը, առաւօտ կանուխ, անկողիններու, վերմակներու, սաւաններու կոյտերը՝«տենկերը[1]», պատրաստ կը սպասէին Զաքարին «փոստան»:

 Շարժավար Զաքարը, 7-8 ընտանիքներու տան կահ-կարասին «լեռներու հարս»-ին՝փոստային տանիքը բեռնաւորած, իրենց տէրերով միասին, կը սկսէր դանդաղ եւ ծանր մագլցումը օձապտոյտ լեռնային ճամբաներէն վեր: Ճամբուն երկու-երկուքուկէս ժամ տեւողութեան ընթացքին գիւղագնացները աւելի եւս կը մտերմանային իրարու: Տղամարդիկը իրենց ազգային եւ միութենական հարցերը կը ծեծէին: Տանտիկինները ձմեռուայ պաշարի պատրաստութեան առնչուող իրենց ամառուայ ծրագիրները կը մշակէին. իսկ պատանիները, պարսատիկի՝ «չաթալի»,  բաղկացուցիչ մասերով զինուած, ամէն մէկ ծառի ճիւղին նայելով, իրենց պատրաստելիք «չաթալը» կ’երազէին ստեղծել:

Լեռնային ճամբուն գագաթնակէտին՝ Տահր էլ Պայտարի բարձունքին, Պէքաայի դաշտի հսկայ պաստառը կը բացուի, համայնապատկեր մը, որ ճամբորդները սքանչացման խօսքերով եւ խորունկ շունչով մը կը դիմաւորեն: Հեռուն՝ կանաչ, սրճագոյն, մոխրագոյն փռուած «գորգերը», երազային աշխարհի մը մտքի դռները կը բանան: Տղաքը անմիջապէս կ’երեւակայեն ֆութպոլ խաղալ քառանկիւն դաշտերուն վրայ կամ որսի երթալ պարտէզներուն մէջ: 

Խիտ ծառաստաններուն մէջէն տեղ-տեղ վեր կ’ելլէ բարակ ծուխ, գիւղական լաւաշ հացի թոնիրներէն, որոնց թխուած լաւաշի եւ այրած փայտի հոտը հեռուէն իսկ, մտքերու մէջ կ’արթնցնէր զգայարաններէ փոխանցուած նախորդ ամռան յիշատակները:

Ճամբորդները, իրենց աչքերը սեւեռած գծագրուած պատկերին վրայ, ուրախութեամբ կը վերյիշեն վայրէջքին վրայ գտնուող գիւղերուն անունները՝ Մտեյրիժ, Ժտիդա, Գապ էլիաս, Պար էլիաս… մինչեւ հասնին իրենց վերջնական կայքին:

Տեղաւորելէ ետք իրենց ընտանիքները՝ տղամարդիկը գրեթէ ամէն օր Պէյրութ կ’իջնէին գործի: Առաւօտ, շատ կանուխ, լուսաբացէն առաջ, Զաքարին կամ Լութֆիկին «փոստան» կը հաւաքէր իր ճամբորդները եւ կը տանէր զանոնք գործի: Իսկ երեկոյեան, ընտանիքի անդամներ, խումբ առ խումբ կանգնած ճամբուն եզերքը, իսկ ուրիշներ ծառերու վրայ ելած, կը սպասէին հայրիկներուն վերադարձը: 

Ծառին վրայ ելլողը կը պոռար.

– Հեռուն տեսայ, կարծեմ Զաքարին փոստան է:

Գուշակողը ոչ անպայման ճիշդ կ’ըլլար: Ան յաճախ կը սխալէր, երբեմն դիտմամբ, կատակը իրականութեան հետ խառնելով:

– «Մէկ, երկու, երեք, ասիկա՛ է հայրիկին փոստան»:

– «Ոչ, քու բախտդ չբռնեց, հիմա ես պիտի փորձեմ . մէկ, երկու, երեք…»:

Իսկ ան, որ պարտուէր եւ երրորդ ինքնաշարժը հայրիկը չբերէր, ստիպուած էր գործ մը ընելու՝ աղբիւրէն կուժով ջուր տանելու տուն, փուռէն հաց բերելու, մայրամուտին տան կազէ լապտերը վառելու, հաւերուն կեր տալու …:

Գիւղը մնացողները ամբողջ օրուայ ընթացքին կը վայելէին Շթորայի բարիքները: Արշալոյսին, կաթնավաճառը կը բերէր թարմ կաթ, իսկ տան կից հաւնոցէն եկող կտկտոցը նշան էր, թէ թարմ հաւկիթները պատրաստ էին: Թոնիրներէ ելած ծուխն ու այրած ալիւրին հոտը, լաւաշ հացի սիրահարները կ’ուղղէր դէպի այդ կողմ: Անդին չարաճիճի տղաք իրենց նախօրօք ծրագրած պարտէզ մը, այգի մը ասպատակելու աշխատանքով կը զբաղէին՝ օրուայ վերջաւորութեան տեղացի պահակին՝ «նաթուր»-ին հետ հարց ստեղծելով:

Սովորութիւն դարձած էր նաեւ, մի քանի ընտանիքներ միասնաբար համաձայնած, վարձելու այգի մը, որու առատ բերքէն բաժին կը հանուէր ազգականներու, բարեկամներու եւ կազդուրման կայանին:

Կէսօրէ ետքը հանգիստի ժամն էր, երբ արեւու ճառագայթներէն շիկացած գիւղը զովացնելու նպատակաւ, նախախնամութիւնը կը ղրկէր Պեքաայի դաշտին հովը, շթորացիներուն համար «խենթ հով»-ը, որ կը բանար գիւղի բարտիներուն լեզուները: Ամբողջ Շթորան կը խշշար: Մայրամուտին հետ, «խենթ հով»-ը կը հեռանար՝ զով եւ օդասուն հետքեր ձգելով իր ետին: Ընթրիքէն ետք, մանաւանդ լուսնակ գիշերով, խումբ առ խումբ, երիտասարդներ դուրս կ’ելլէին քալելու,  եւ ամբողջ Շթորան կը լեցուէր երգով ու երաժշտութեամբ:

– Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագին …

Առաջնորդութեամբ դդումէ լապտերներ բռնողներու, «վերի» շթորացիներու խումբը, զինուած մանտոլինով եւ աքորտէոնով, կը կտրէ Շթորա-Զահլէ մայր պողոտան՝ միանալու համար «վարի» շթորացիներուն, որոնց մէջ արուեսագէտներ չէին պակսեր: Խումբը կ’անցնի Աղբալեան կեդրոնին առջեւէն՝ ուղղուելով դէպի Այնճար-Դամասկոս տանող մայրուղին: Ինքնաշարժներու երթեւեկը չէր խանգարեր «գիշերաշրջիկները», որոնց շուրջպարերը ճամբուն մէջտեղը սեւով եւ ճերմակով ուրուականներու խորհրդաւոր պատկեր մը կը գծէին: Հազուադէպ եկող ինքնաշարժ մը կանգ կ’առնէր, մինչեւ երգիչներն ու պարողները քաշուին ճամբուն եզերքը:

Օթել Մասապքին գիշերային պտոյտի ելլողներուն այլ զբօսման վայրն էր, ուր եւրոպական, արաբական երաժշտութեան հետ կը միաձուլուէր նաեւ հայկականը:

Ամռան վերջաւորութեան գիւղը կը պարուրուէր տեսակ-տեսակ հոտերով ՝ եռացող լոլիկի, խաշած ցորենի, հալած պաստեղի, մալեզի, թանապուրի եւ այլ ձմեռնային պաշարներու պատրաստութեան առթիւ: Իսկ այգեկութքէն ետք արտօնուած էր մտնել տեղացիներուն այգիները եւ օգտուիլ մոռցուած ողկոյզներու ճռաքաղէն.  ասոր կ’ըսէին «պաշշախ»: Ճարպիկ տղաք, իրենց որսորդական արշաւներու ընթացքին կը հետազօտէին այգիներն ու պարտէզները, ուր հունձքէն ետք կարելի էր  «պաշշախ»-ի երթալ: Որոշուած օրը, զինուած պարկերով, կ’արշաւէին  պտուղի պարտէզները, սոխի, գետնախնձորի արտերը եւ թռչուններու, դաշտային կենդանիներու բաժին լքուած պտուղներով ու բանջարեղէններով բեռնաւորուած կը վերադառնային տուն:

Լիբանանի երկրորդ եւ աւելի մտահոգիչ քաղաքացիական տագնապի սկիզբը՝ 1975-ին,  Շթորայի հայերը  կրցան ապահով անցընել: Տարի մը ետք, սակայն, դրացի երկրի սահմանէն ներս թափանցող պաղեստինեան «Եարմուք» զօրաբաժինը, ինչպէս նաեւ Պաալպեքի կողմերէն թալլող ցեղախումբեր, սկսած էին կողոպտել ու աւերել հայկական շէն գիւղը: Կողոպտուեցաւ գրեթէ ամէն ինչ, նոյնիսկ դուռ-պատուհան, սալայատակի մարմար քարեր, ջուրի խողովակներ, տան առարկաներ եւ ամէն բան որ կարելի է քակել եւ տանիլ: Տեսարանը յուզիչ էր: Թալանողներուն համար անպէտ նկատուող առարկաներ՝ գիրքեր, ընտանեկան նկարներ, նետուած էին պարտէզներուն մէջ:

Գետինը կար դաշնամուրէ մը մնացորդ ստեղնաշարը, իսկ կափարիչը ծառայած էր  որպէս լուացարանի դուռ՝ տունը գրաւող նոր բնակիչներուն համար: Նուագարանին տախտակէ մնացեալ մասերը շատ հաւանաբար գործածուած էին որպէս վառարանի փայտ:

Անապահով վիճակը եւ տուներուն անբնակելի ըլլալու իրողութիւնը մղեցին հայկական Շթորայի բնակիչները հեռու մնալու իրենց սիրելի գիւղէն: Ոմանք յամառօրէն փորձեցին վերակառուցել իրենց կիսաքանդ բնակարանները՝ վերադառնալու եւ բնակելու մտադրութեամբ,  սակայն ափսոս, ամէն անգամ որ հեռանային ժամանակաւորապէս, կողոպտիչները կը կատարէին իրենց աւերիչ արարքները: Այս յուսահատական վիճակին մատնուած բնակարաններն ու հողաշերտերը սկսան ծախուիլ, մինչեւ որ գիւղը՝ հայկական Շթորան, հայաթափուեցաւ:

Ներկայիս կանգուն կը մնայ Աղբալեան կեդրոն- մատուռը, ուր պարբերաբար պատարագ կը մատուցուի, իսկ հայկական Շթորան դադրած է գոյութիւն ունենալէ:

Պէյրութ, 20 ապրիլ 2011                                                              Գրիգոր Գրաճեան