Along the path of a sonnet - Հնչեակ

This Sunday, Armenag Yeghiayan introduced his customary Sunday mailing with the following note: “Friends, I thought you all miss and deserve a little mental stroll. For the next three Sunday postings, I will post about jewels of the world literature. One of which is called “Arvers’ Sonnet”". The sonnet is presented below in its original French, in English translation, and in a superb Armenian translation. "Enjoy!” wrote Armenag.  Attached is my abridged translation of Armenag’s text. Բնագիրը կցուած է ներքեւը։ Vahe H Apelian

Félix Arvers

In 1833, a collection of poems called «Mes heures perdues», "My Lost Hours" by Félix Arvers (1806−1850) was published in Paris. The verses were of a lyrical nature, equipped with all the features of the novel "romantique" – , i.e. romantic literary school.

One of them was a sonnet and the title was «L'Amour caché»,  "Hidden love", which should be understood as "secret" love. A short explanatory note was attached to the writing noting that it was "taken from Italian". There were no other identifying words, letting readers know that it is "based on a sample of Italian literature", implying that it is a product of non-personal inspiration.

It is obvious that the poet made every effort so that the reader would not make any mental connection between the author and the writing.

And what was its content about?

He was talking about a crush love that was doomed to remain unanswered because the subject of his love was a married young woman who, if she happened to read the sonnet, "would have asked herself the question, «Who is this woman?' - and would have remained guessing." 

Below is the original text and the English translation by Henry Wadsworth Longfellow and the Armenian translation by Mesrop Noubarian (1912). I did slight interventions, updating a number of outdated words and styles that were specific to Western Armenian at the time of the translator.

«L'Amour caché»	"Hidden love",
Mon âme a son secret, ma vie a son mystère,	My soul its secret has, my life too has its mystery
Un amour éternel en un moment conçu:	A love eternal in a moment’s space conceived;
Le mal est sans espoir, aussi j'ai dû le taire,	Hopeless the evil is, I have not told its history,
Et celle qui l'a fait n'en a jamais rien su.	And the one who was the cause nor knew it nor believed.
Hélas! j'aurai passé près d'elle inaperçu,	Alas! I shall have passed close by her unperceived,
Toujours à ses côtés, et pourtant solitaire,	Forever at her side, and yet forever lonely,
Et j'aurai jusqu'au bout fait mon temps sur la terre,	I shall unto the end made life’s journey, only
N'osant rien demander et n'ayant rien reçu.	Daring to ask for naught, and having naught received.
Pour elle, quoique Dieu l'ait faite douce et tendre,	For her, though God has made her gentle and endearing,
Elle suit son chemin, distraite et sans entendre	She will go on her way distraught and without hearing
Ce murmure d'amour élevé sur ses pas.	These murmurings of love that round her steps ascend.
À l'austère devoir, pieusement fidèle,	Piously faithful still onto her austere duty,
Elle dira, lisant ces vers tout remplis d'elle:	She will say when she shall read these lines full of her beauty,
«Quelle est donc cette femme?» et ne                         comprendra pas	“Who can this woman be?” and will not comprehend.

  

Թաքնուած Սէր

Կեանքս գաղտնիք մ’ունի, խորհուրդ մը՝ հոգիս,

Սէր  մը անանց , որ յեղակարծ  գերեց զիս.

Անյոյս է ցաւս, այլեւ  պարտիմ  քողարկել,

Եւ կինը, որ յարոյց զայն, չհասկցաւ բնաւ զիս:

Աւա՜ղ, քովէն կ’անցնիմ զերդ աննշմար խլեակ,

Յաւէտ իրեն կողքին, բայց եւ միս-մինակ,

Ձեռնունայն պիտ’ ապրիմ կեանքն այսանձկայրեաց

Չխնդրելով ոչինչ,   ու  ոչինչ ստացած:

Թէպէտ հեզ ու բարի յօրինեց   զինք Աստուած,

Ան  ճամբան թարթափուն  պիտ’քալէ չլսած

Հէգ մրմունջն այս անբախտ սիրոյ մըանձկագին,

Որ հեծեծուն  կ’ուղղեմ   անցած միջոցին:

Ամուսնական   լուծին  համակ նուիրուած՝

Կարդալով տողերն այս, որ ի՛նք  է   ներշնչած,

Հարցնէ. «Ո՞վ է  կինն այս, որ այնքան սիրէնա»,

Ու մորմոքիս անլուր՝ ոչինչ պիտ’գիտնայ:

Arvers published his sonnet at the age of 27, and his fame began from that day and on. It first engulfed all of France and a little bit of Europe and then further. The literary piece was accompanied by an irresistible curiosity as to who could the heroine be? Everyone was convinced that the note "taken from Italian" was purposely noted to mislead. It only served to cover the truth. And every imagination was fired in an attempt to discover her. Those who frequented the familiar social circles of Paris  would go on speculating who was the heroine whom the poet had a crush love. Different names would be mentioned, but soon would be pushed aside having not found al consensus. A new name would then circulate. In those years, Arvers was a highly popular playwright, and also a successful, and popular actor who was a bon-vivant.

However, the curiosity ended when Felix Arvers died at a relatively young age due to a bone marrow disease, in 1850, and was almost completely forgotten, other than his “hidden love” sonnet and the enduring mystery of the mysterious woman he had a crush love. 

 He was buried in Cézy-Yonne, a province 150 km south of Paris, in his father's grave, next to his mother's . On the tombstone we read: "Let them forget me, and let the world remember my songs of the "Lost hours". 

Among us, Vahan Tekeyan has also used sonnet style poetry. The inscription on the Felix Arvers tombstone reminded me of Vahan Tekeyan “I loved” poem. I became reflective and I thought of the last quadrant of Vahan Tekeyan's "I loved" sonnet and thought that it would have make an appropriate inscription on Felix Anvers' tombstone. 

The last quadrant of Vahan Tekeyan's poem "I loved" reads:

   

 

Ես Սիրեցի Վահան Թէքէեան	I Loved Vahan Tekeyan
Ես սիրեցի, բայց ոչ ոք	I loved, but no one
Սիրածներէս գիտցաւ, թէ	From those I loved, knew
Զինքը որքա՜ն սիրեցի,	How much, I loved.
Ո՞վ կարդալ սիրտը գիտէ...	Who knows to read the heart?

Armenag Yeghiayan

Բնագիրը

Հնչեակի մը հետքերով (1)

            1833-ին Փարիզի մէջ լոյս կը տեսնէր բանաստեղծութիւններու փունջ մը, որ կը կոչուէր Mes heures perdues “Կորսուած ժամերս”, հեղինակութեամբ Félix Arvers-ի (ստորեւ նկարը) “Ֆելիքս Առվեր” (1806−1850): Ասոնք քնարերգական բնոյթի ոտանաւորներ էին՝ յագեցած վիպապաշտական “romantique” դպրոցի բոլոր յատկանիշերով: 

            Որոնց մէկը՝ հնչեակ[1] մը, կը կրէր L’Amour caché “Պահուած սէր” խորագիրը, որ պէտք է հասկնալ «գաղտնի»: Գրութեան կցուած էր լուսաբանական կարճ  նշում մը՝ «իտալերէնէ քաղեալ»,  այլ խօսքով՝ «հիմնուած՝ իտալական գրականութեան մէկ նմուշին վրայ», ուրեմն՝  ոչ-անձնական ներշնչումի արտադրութիւն:

            Ինչպէս կը նկատենք, բանաստեղծը ամէն ճիգ կը թափէր, որ ընթերցողը որեւէ կապ չտեսնէր իր եւ գրութեան միջեւ:

            Իսկ ի՞նչ էր անոր բովանդակութիւնը:          

            Ան կը խօսէր ի մասին կայծակնային սիրոյ մը, որ դատապարտուած էր անպատասխան մնալու, քանի  խնդրոյ ա-ռարկան  ամուսնացեալ  երիտասարդուհի  մըն էր,   որ կարդալով  այս հնչեակը «ինքնիրեն հարց պիտի տար, թէ “ո՞վ  է այս կինը”,− ու ոչինչ գուշակէր»:

            Ստորեւ այդ հնչեակի բնագիրը. անգլերէն թարգմանութիւնը իմ համադրութիւնս է, իսկ  հայերէն թարգմանութիւնը՝ Մեսրոպ Նուպարեանինն է (1912). այս վերջինին վրայ թեթեւ միջամատութիւններ կատարած եմ՝ թարմացնելով կարգ մը հնացած բառեր ու ոճեր, որոնք արեւմտահայերէնին յատուկ էին  թարգմանիչի օրերուն:

Mon âme a son secret, ma vie a son mystère,          My soul has its secret, my life its mystery, 

Un amour éternel en un moment conçu:                An eternal love conceived in a moment:

Le mal est sans espoir, aussi j'ai dû le taire,             Hopeless is the scourge, yet I must keep silent, 

Et celle qui l'a fait n'en a jamais rien su.                 And she who caused this love was unaware of it.

Hélas! j'aurai passé près d'elle inaperçu,                 Alas! Unperceived I would have past by her, 

Toujours à ses côtés, et pourtant solitaire,               Always at  her side and yet always lonely,

Et j'aurai jusqu'au bout fait mon temps sur la terre,  Unto the end will I linger on this earth, 

N'osant rien demander et n'ayant rien reçu.           Daring to ask naught and having naught received.

Pour elle, quoique Dieu l'ait faite douce et tendre,   Though God created her gentle and gracious, 

Elle suit son chemin, distraite et sans entendre       She follows her way heedless and unconscious

Ce murmure d'amour élevé sur ses pas.                  Of this love murmur that her steps arise.

À l'austère devoir, pieusement fidèle,                    Piously faithful to her austere duty[2],

Elle dira, lisant ces vers tout remplis d'elle:             She’ll say while reading these lines full of her: 

«Quelle est donc cette femme ?» et ne                    “Who might this  woman be ?” and will  guess never.

                         comprendra pas.

Կեանքս գաղտնիք մ’ունի, խորհուրդ մը՝ հոգիս,

Սէր  մը անանց[3], որ յեղակարծ[4] գերեց զիս.

Անյոյս է ցաւս, այլեւ  պարտիմ  քողարկել, 

Եւ կինը, որ յարոյց զայն, չհասկցաւ բնաւ զիս:

 

Աւա՜ղ, քովէն կ’անցնիմ զերդ աննշմար խլեակ,

Յաւէտ իրեն կողքին, բայց եւ միս-մինակ,  

Ձեռնունայն պիտ’ ապրիմ կեանքն այս  անձկայրեաց[5]

Չխնդրելով ոչինչ,   ու  ոչինչ ստացած: 

 

Թէպէտ հեզ ու բարի յօրինեց   զինք Աստուած,    

Ան  ճամբան թարթափուն[6] պիտ’քալէ չլսած

Հէգ մրմունջն այս անբախտ սիրոյ մը անձկագին, 

Որ հեծեծուն  կ’ուղղեմ   անցած միջոցին:

 

Ամուսնական   լուծին  համակ նուիրուած՝   

Կարդալով տողերն այս, որ ի՛նք  է   ներշնչած,                                            Գործ՝  Eugène  Auger                                                

Հարցնէ. «Ո՞վ է  կինն այս, որ այնքան սիրէ նա»,−

Ու մորմոքիս անլուր՝ ոչինչ պիտ’գիտնայ:

                                                  *   *   *

            Ուրեմն Առվեր այս քերթուածը կը հրատարակէր 27 տարեկանին,  եւ այն օրէն կը սկսէր անոր հռչակը, որ կլանեց նախ ամբողջ Ֆրանսան ու անոր  կից ու զուգահեռ քիչ մը ամբողջ Եւրոպան եւ աւելի հեռուները: Անոր առթած գեղարուեստական վայելքին կը զուգորդուէր այն անյաղթահարելի հետաքրքրութիւնը եւս, թէ ո՞վ կրնար ըլալ  քերթուածին հերոսուհին. քիչ մը ամէն ոք համոզուած էր,  որ կեղծ էր  անոր վերագրուած «իտալերէնէ քաղեալ» նշումը, որ ճշմարտութիւնը  ծածկելու կը ծառայէր միայն: Եւ թափ կը տրուէր  ամէն երեւակայութեան,  փորձ կ’ըլլար յայտնաբերելու  այն օրերուն կամ տարիներուն փարիզեան ծանօթ շրջանակները յաճախողներուն մէջ յարմարագոյնը, որուն տուեալները կրնային պատշաճիլ ու  համապատասխանել   հնչեակի այն հերոսուհիին, որ անպատասխան ձգած էր բանաստեղծին «յեղակարծ  սէրը»:

            Եւ կը տողանցէին այլազան անուններ, որոնք զիրար կը հրմշտկէին ու այնպէս ալ վերջնական համախոհութիւն չգտնելով՝ կ’անհետանային՝  նորանոր անուններու զիջելով իրենց տեղը:

            Այդ տարիներուն Առվեր փարիզեան հրապարակը կը լեցնէր մեծ ժողովրդականութիւն գտած թատերագիրի, բանաստեղծի, այլեւ  յաջողակ, սիրուած դերասանի ու կենցաղասէր dandy[7]-ի նիստուկացով ու յաճախումներով: 

            Սակայն երկար չի տեւեր այս բոլորը. ան երիտասարդ կը մեռնի ոսկրածուծային հիւանդութեան մը պատճառով՝ 1850-ին, գրեթէ ամբողջութեամբ մոռցուած. ետին կը ձգէ մէ՛կ գլուխ գործոց՝ իր հնչեակը,  եւ անոր ակնարկած կնոջ անլոյծ  մնացած առեղծուածը: 

              Թաղուեցաւ  Cézy-Yonne-ի մէջ, Փարիզէն 150 կմ հարաւ նահանգ մը,  հօրենական գերեզմանին մէջ, մօրը շիրիմին կից:

Շիրմաքարին վրայ կը կարդանք՝     

«Թող մոռնան զիս, եւ աշխարհը թող յիշէ ինձմէ միայն  

               “Կորսուած ժամերս”-ի երգերը»:

Իսկ ես կը մտածեմ,  թէ որքա՜ն աւելի պիտի յարմարէր անոր վրայ գրուած տեսնել տարաբախտ Թեքէեանի քառեակը.

               Ես սիրեցի, բայց ոչ ոք

               Սիրածներէս գիտցաւ, թէ

               Զինքը որքա՜ն սիրեցի, 

               −Ո՞վ կարդալ սիրտը գիտէ...

         

armenag@gmail.com                                                                                  Արմենակ Եղիայեան                                                                            

 

 

 

 

---

[1] Հնչեակը 14  տողանի ոտանաւոր է, որ կը բաղկանայ երկու քառատողերէ եւ երկու եռատողերէ: Զայն առաջին կիրարկողը եղած է իտալացի  Giacomo da Lentini-ն (Ժգ. դար):  Անոր մեծ վարպետները եղած են  Պետրարքն ու Շեյքսպիրը: Մեր մէջ զայն յաջողապէս մշակած է Վահան Թեքէեանը:

[2] Ամուսնական պարտաւոորութիւն

[3] Բնագիրին մէջ՝ յաւիտենական է՝ éternel:

[4] Անակնկալ, յանկարծական

[5] Կարօտակէզ

[6] Անուշադիր, երազկոտ

[7] Պճնասէր