Indescribable and Unspeakable Grief: Catholicos Zareh I (1915-1963)

Catholicos Zareh I (1915-1963) 

This year marks the 60th anniversary of the untimely death of the beloved Catholicos Zareh I. His funeral has remained etched in my memory. It took place in Sourp Nshan Cathedral in Beirut. All my schooling up to 1962, the year I graduated from the namesake middle school, was next to the cathedral. I too attended the funeral with friends. I attached my difficult translation of Harout Topjian’s posting and personal testimony about the Catholicos Zareh I, who was the last Catholicos of the Cilician See born in historical Cilicia, in Marash on February 14, 1915 and passed away on February 18, 1963. The title is a quote from Catholicos’s eulogy. I thought it best summed up the community’s overwhelming grief at his untimely death. Harout Topjian noted: "in 1962 I was ordained by Catholicos Zareh. The venerable Catholicos entrusted me the post of master of chancery of the Catholicosate (tevanaded), which I managed under his care until his death." "The original is attached. Vahe H. Apelian

***** 

“This year marks the 60th anniversary of the death of Catholicos Zareh I of blessed memory. He was one of the first graduates of the seminary at Antelias. The election of the diplomatic leader of the Prelacy of Aleppo to the Chair of the Catholicos of Cilicia, for whatever reason, was declared invalid by a segment of the people. The newly consecrated Catholicos of All Armenians Vazken I, who had arrived in Antelias to preside over the election of the Catholicos and to anoint the newly elected Catholicos left Antelias without anointing him. His Holiness’s departure and the subsequent events caused the division of the Sees and the division of the diaspora dioceses.

The seven years of Zareh Vehapar, were years of sorrow and anguish. In the words of Patriarch Yeghishe, “contrary to his remarkable achievements, his seven pontifical years became seven open wounds in his soul, inflicted by the merciless and violent rejection, he walked on the path of the cross laid down for him by our people, and he succumbed on that path, struck at his heart.”

Zareh Catholicos was a good-hearted shepherd. "If we ever remember the difficult conditions," Arch. Ardag testified, "especially in the aftermath of his election, and consider the favorable attitude and expression of reputable people towards his person and his conduct; on the other hand if we consider his unwavering kindness in welcoming everyone, we again see his noble soul, solemnity and his resolute benevolence as a clergyman.”

MAGNIFICANT ZAREH was a great religious person who was brought up by those who were raised in the monastery and seminary of Armash.  He was imbued with a deep ecclesiastical consciousness. This celibate priest followed the teachings of the great TEACHER with faith and conviction, becoming a role model for the seminarians and the monks. His Holiness commanded respect from everyone. In his presence, you felt that you were in front of God's deputy. The memory of Blessed Zareh the Catholicos will forever remain bright in the people's memory, as a righteous and a good High Priest, because he lived up to the Gospel’s proclamation, he was truly a man  " in whom there is no deceit."

https://www.youtube.com/watch?v=NC-ViCQqRiI

*****

ԶԱՐԵՀ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՓԱՅԱՍԼԵԱՆ  /1915 - 1963/

Երջանկայիշատակ Զարեհ Ա. Կաթողիկոս, որուն մահուան 60-ամեակը կը նշուի այս տարի , մին եղաւ Անթիլիասի դպրեվանքի անդրանիկ շրջանաւարտներէն:

Հնադարեան Բերիոյ թեմին դիւանագէտ Առաջնորդին ընտրութիւնը Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Աթոռին, ինչ ինչ պատճառներով ՝՝անվաւեր՝՝ հռչակուեցաւ ժողովուրդին մէկ խաւէն: Ու նորաօծ Կաթողիկոս Վազգէն Ա. որ Անթիլիաս ժամանած էր նախագահելու կաթողիկոսական ընտրութիւնը եւ օծելու նորընտիր Կաթողիկոսը, առանց օծելու զայն մեկնեցաւ Անթիլիասէն. Վեհափառին այդ մեկնումը եւ յետագային ուրիշ դէպքեր պատճառ հանդիսացան Աթոռներու երկփեղկումին եւ սփիւռքի թեմերու բաժանումին:

Զարեհ Վեհափառի եօթնամեայ գահակալութեան շրջանը վիշտի ու մորմոքի տարիներ եղան: Եղիշէ պատրիարքի բառերով ՝՝ Իր կաթողիկոսութեան եօթը տարիները, հակառակ ուշագրաւ նուաճումներու, եօթը վէրքեր եղան, բացուած իր հոգիին մէջ... Պարագաներու անգութ ու դժնդակ բերումներու պատճառաւ, անիկա քալեց մեր ժողովուրդի իրեն համար պատրաստած խաչի ճամբայէն, եւ ինկաւ այդ ճամբուն վրայ՝ զարնուած իր սիրտէն՝՝:

Զարեհ Կաթողիկոս բարեսիրտ հովուապետ մըն էր: ՝՝Եթէ երբեք վերյիշենք ա՛յն դժուարին պայմանները, կը վկայէ Արտակ Արք., մասնաւորաբար ընտրութեան հետեւող շրջանները եւ ամէնէն պատասխանատու անձերու կեցուածքն ու արտայայտութիւնը, իր անձին, դիրքին եւ հեղինակութեան նկատմամբ եւ միւս կողմէ նկատի ունենանք իր անայլայլ կեցուածքը եւ բոլորին հետ ողջագուրուելու իր բարի տրամադրութիւնը, դարձեալ կը տեսնենք իր վեհ հոգին, լրջախոհութիւնը եւ հոգեւորականի անայլայլ կեցուածքն ու բարեսրտութիւնը՝՝:

Արմաշականներու դաստիարակութեամբ սնած կրօնական մեծ անձնաւորութիւն մըն էր Զարեհ ՍՔԱՆՉԵԼԻՆ: Եկեղեցական խոր գիտակցութեամբ թրծուած մաքրամաքուր այս կուսակրօնը, հաւատքով եւ համոզումով կը հետեւէր մեծ ՎԱՐԴԱՊԵՏին ուսուցումներուն, օրինատ դառնալով դպրեվանքցիներուն ու միաբաններուն: Վեհափառական իր շուքը ակնածանք կը պարտադրէր բոլորին: Անոր ներկայութեան կը զգայիր, թէ կը գտնուէիր Աստուծոյ պաշտօնեային դիմաց:

Երանաշնորհ Զարեհ Կաթողիկոսի յիշատակը յաւէտ վառ պիտի մնայ ժողովուրդին յիշողութեան մէջ, իբրեւ ամբասիր ու բարի Քահանայապետ, որովհետեւ աւետարանական բացատրութեամբ ան եղաւ ՝՝Այր յորում նենգութիւն ո՛չ գոյ՝՝:

From my stamp collection

 

Bishop Terenig Poladian and his Rich Scholarly Legacy

 Bishop Terenig Poladian

This year marks the 60^th anniversary of the murder of bishop Terenig Poladian. On February 17, 2023, the noted historian and linguist Hagop Tcholakian noted the following on his Facebook page about the late bishop Terenig Poladian (1914-1963).

 Hagop Tcholakian wrote: “It was known to some that the brothers of the bishop Terenig Poladian, kept their brother’s unpublished scholarly works. I thought that these manuscripts also contained historical information about Kessab. I asked the brothers Vartan and Vahak, who lived in Kessab, about the archives. Both denied the existence of such an archive. Obviously, they did not want to share. After their death, I also talked about it with Vardan's eldest son, Apik. He sent me a photo showing the newly started construction of thecathedral of the Catholicosate of Cilicia in Antelias, Lebanon. Apik noted that the picture was taken from his uncle's archival collection. He seemed willing to present the archives to me.Regretfully, not long after the assault on Kessab happened (March 21l, 2014), as a result of which, the people of Kessab took refuge in Latakia, and I came to Yerevan. Three months later, my Kessab compatriots returned to Kessab. I decided to inquire about the archives when I visited Kessab.  But unfortunately, I learned that Apik had died suddenly in his house in Basit, a coastal town south of Kessab. I didn't know what became of the archive during the invasion. I think that Abik's son, Vardan knows the fate of that archive, whether it is properly preserved, or if it has already been handed over to safe hands."

*****

Hagop Tcholakian also attached a copy of an article published in SION, the official journal of the Patriarchate of Jerusalem. I translated the article and I posted it below. The original is linked below.

"The Armenian Apostolic Church is overwhelmed with grief at the demise of one of its highest-ranking and most learned servant, Bishop Terenig Poladian, who was murdered in Beirut on Friday, November 22, by a deranged Armenian young man.

«The baptismal name of the deceased was Haig. He was born in Kessab on the first day of 1914. The following year the infant lived the ordeal of the deportation and the death of many of his relatives. The orphaned infant Haig was returned to Kessab after the Armistice.

Barely a kindergarten student, he shined with his brilliance. In 1927, eager to study, he applied to the American College of Aleppo, where he studied for five years and in 1932graduated with an extraordinary success.

A year later, he embarked on his teaching career. However, feeling a call to religion, he was accepted to the seminary in Antelias along with Catholicos Zareh I, of blessed memory. In 1935 he was ordained celibate priest.

In 1938, he left for the North. America to further his education, where he stayed for seven years, conquering all the milestones of academia, specializing in theological, philosophical and pedagogical studies.

In 1945, he returned to Antelias with Catholicos Karekin I, where the following year he was appointed the Dean of the Antelias Seminary, a position he fulfilled brilliantly for the next ten years. Under his high supervision, the school lived a period of spiritual and intellectual awakening, giving the Armenian people a cadre of dedicated spiritual servants aware of their lofty calling.

In 1947, Catholicos Karekin I of blessed memory ordained him bishop.

In 1956, after the well-known sad events around the See of Cilicia, he left Antias and devoted himself to scholarly works and traveled to study the history of our ccommunities. He traveled to many countries, studying especially the Armenian Churches of the Far East, in communities that had been rarely or never visited, and collected inexhaustible material forstudying the history of their glorious past, gathering information mostly from tombstoneinscriptions and memorials.

Since 1960, His grace bishop Terenig, was in Addis Ababa, serving the Ethiopian sister church as the Dean of its Theological Seminary. He visited the Jerusalem Armenian Patriarchate of Saint James, when His Holiness Catholicos Vazken I visited the Patriarchate. He lived days of pure joy having witnessed the historical embrace of the two heads of the Armenian Apostolic Church. He was an ardent believer in the Unity of the the Church.

His grace Bishop Terenig was the author of more than ten volumes about religion, history and archaeology, as well as in pedagogy. He also has a number of unique scholarly studies. The most important of which is his study of the history of the Armenian communities of the Far East. His manuscript may fill two thick volumes. 

Bishop Terenig Poladian was brutally killed on the eve of his 50th birthday, when he was in the fullness of his intellectual strength and when the Armenian Church and the nation had great expectations from him. He became a man of inexhaustible labor, of hard and patient work. This untimely termination of his rich life, which was laden with the promise of new and glorious days, leading to the dawn of our church's unity, has filled all those who knew him with deep sorrow.”

*****

What happened to Bishop Terenig Poladian’s unpublished manuscripts? 

Zeron A Panossian noted the following in response to Hagop Tcholakian’s inquiry. 

“The entire archive of Bishop Terenig  Polatiad remained in Kessab until 2014 when the population of Kessab moved to Latakia for safety. 

At the end of three months, the returning Kesabtsis found out that the entire archive had remained intact in his nephew’s Haig's house.

Through my initiative, the archived materials arrived safely in Lebanon to be handed over to the Catholicosate of Antelias."

Բնագիրը՝ https://vhapelian.blogspot.com/2023/02/bishop-terenig-poladian-and-his-rich.html

 

 

Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան եւ Անոր Հարուստ Գրական Ժառանգը

 Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան

Երէկ՝ Ուրբաթ 17.2.2023 ին, անուանի պատմաբան, լեզուագետ Յակոբ Չոլաքեանը (Hagop Tcholakian) հետեւեալ տեղադրութիւնը ըրած էր իր Ֆէյսպուքի էջին վրայ հանգուցեալ Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան ի (1914 – 1963) ժառանգին մասին՝

« Ոմանց յայտնի էր, որ Դերենիկ եպս․ Փոլատեանի հարուստ արխիւը, անտիպ մնացած իր երկասիրութիւններով հանդերձ, պահ դրուած է իր եղբայրներուն քով՝ Քեսապ։  Հոն, կը խորհէի, հայկական գաղութներու պատմութեան անոր նիւթերուն մէջ Քեսապն ալ տեղ պէտք է ունենար։   Դիմեցի Քեսապ բնակող եղբայրներուն՝ Վարդանին եւ Վահագին։ Երկուքն ալ ուրացան այդպիսի բանի մը գոյութիւնը։ Յայտնապէս չէին ուզեր։ Անոնց մահէն ետք ես այդ մասին խօսած եմ նաեւ Վարդանի մեծ զաւկին՝ Աբիկին հետ։ Աբիկ ինծի ղրկեց լուսանկար մը, որ կը ներկայացնէր Անթիլիասի մայրավանքի եկեղեցւոյ նոր սկսած շինարարութիւնը՝ յայտնելով որ նկարը առնուած է հօրեղբօր պատկանող նիւթերու հաւաքածոյէն։ Աբիկ կարծես տրամադրուած էր ինծի ներկայացնելու ամբողջը։ Յետոյ դէպքերը այնպէս եղան, որ ներխուժման հետեւանքով քեսապցիները ապաստանեցան Լաթաքիա, իսկ ես եկայ Երեւան։ Երեք ամիս ետք հայրենակիցներս վերադարձան Քեսապ։ Որոշած էի Քեսապ երթալուս անպայման հետաքրքրուիլ արխիւով, երբ, ցաւօք, իմացանք, որ Աբիկ յանկարծամահ եղած է Պասիթի իր կալուածին մէջ։ Չեմ գիտեր, թէ արխիւը ինչ ճակատագիր ունեցած էր ներխուժման միջոցին, մնացած էր Քեսա՞պ, թէ․․․։ Կը կարծեմ որ Աբիկի  զաւկին՝ Վարդանին վիճակուած է այդ արխիւին ճակատագիրը որոշել, եթէ ի հարկէ պահպանուած է, կամ՝ արդէն յանձնուած չէ ապահով ձեռքերու։»

*****

Նմանապէս կցած էր ՍԻՈՆի մէջ լոյս տեսած հետեւեալ յօդուածը այդ եկեղեցականին տխուր վախճանին ու հայագիտական անտիպ մնացած գործերուն մասին։

«Մեծ է սուգը որով համակուած է Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցին, անժամանակ անհետացումովը իր բարձաստիճան եւ ամենէն զարգացած պաշտօնեաններէն Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեանի, որ զոհ գնաց Պէյրութի մէջ անցնող Նոյեմբեր 22-ի Ուրբաթ օրը , խողխողուելով անհաւասակշիռ հայ երիտասարդի մը ձեռքով։

Հանգուցեալ Սրբազանը, աւազանի անունով Հայկ, ծնած է Քեսապ, 1914 տարուան առաջին օրը ։ Յաջորդ տարին անցած է տարագրութեան ճանապարհէն , զոհ տալով իր հարազատներէն շատեր։ Որբացած՝ Զինադադարէն ետք մանուկ Հայկ կը վերադառնայ իր ծծնդավայրը։

Հազիւ մանկապարտէզի ուսանող, ան կը փայլի իր ուշիմութեամբ։ 1927 ին , ուսման տենչով խնդավառ , կը դիմէ Հալէպի Ամերիկեան Գօլէճ , ուր կուսանի հինգ տարիներ ու 1932 ին կը վկայուի արտակարգ յաջողութեամբ ։

Տարի մը ետք, կ՚ընդգրկէ ուսուցչական ասպարէզ ։ Ապա , կրօնաւորելու կոչում զգալով իր մէջ , ափ կ՚առնէ Անթիլիաս Երջանկայիշատակ Տ. Տ. Զարէհ Ա. Կաթողիկոսի հետ , քահանայական ձեռնադրութիւն ընդունելով 1935 ին ։

1938 ին կը մեկնի Հիւս. Ամերիկա , ուր կը մնայ եօթը տարիներ, նուաճելով համալսարանական ուսման բոլոր հանգրուանները, աստուածաբանական , փիլիսոփայական եւ մանկավարժական ճիւղերու մէջ վկայուելով։

1945 ին , Եrնաշնորհ  Տ. Տ. Գարեգին Ա. Կաթողիկոսի հետ կը վերադառնայ Անթիլիաս , ուր յաջորդ տարին իրեն կը վստահուի Դպրեվանքի Տեսչութեան յոյժ պատասխանատու պաշտօնը , զոր կը վարէ տասը տարիներ ամենայն ձեռնհասունութեամբ։ իր բարձր հսկողութեան ներքեւ Դպրեվանքը կ՚ապրի հոգեկան եւ մտաւոր զարթօնքի շրջան մը , տալով հայ ժողովուրդին զարգացած ու իրենց վսեմ կոչումին գիտակից հոյլ մը անձնդիր հոգեւոր մշակներ։

1947 ին եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի Երջանկայիշատակ Տ. Գարեգին կաթողիկոսէն։

1956 ին , Կիլիկիոյ Աթոռին շուրջ պատահած ծանօթ տխուր իրադարձութիւններէն ետք , կը ձգէ Անթիլիասը եւ կը նուիրուի գրական աշխատութեանց ու , գաղութներու մեր պատմութիւնը ուսումնասիրելու նպատակաւ , ճանապարհորդութեանց ։ կը շրջի շատ մը երկիրներ , ի մասնաւորի հեռաւոր Արեւելքի Հայ եկեղեցականէ քիչ անգամ կամ երբէք այցուած սակաւաթիւ հայ գաղութնհեր որոնց երբեմնի փառաւոր անցեալի պատմութեան համար կը հաւաքէ անսպառ նիւթ , քաղելով զանոնք առաւելաբար տապանաքարերէն եւ յիշակարաններէ։

Դերենիկ Սրբազան 1960 էն ի վեհ կը գտնուէր Ատտիս – Ապէպա , ծառայելով Եթովպական քոյր եկեղեցիին իբրեւ Տեսուչ Աստուածաբանական Ճեմարանին։ Նորին Օծութիւն Տ. Տ. Վազգէն. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Երուսաղի այցելութեան առիթով ինք եւ եկաւ Ս. Աթոռ ու անխառն հրճուաքի օրեր ապրեցաւ ի տես զոյգ վեհափառներու պատմական ողջագուրումով վերահաստատուած Հայց. Եկեղեցւոյ Միասնութեան , որուն այնքան ցանկացող ու մանաւանդ հաւատցող մըն էր ինք։

Իբրեւ մտքի մշակ , հոգելոյս Սրբազանը հեղինակն է տասէ աւելի հատորներու , կրօնական , պատմա-հնագիտական եւ մանկավարժական բովանդակութեամբ ։ Ունի նաեւ շարք մը անտիպ գործեր , որոնցմէ ամենէն կառեւորն է անտարակոյս Ծայրագոյն Արեւելքի Հայ Գաղութներու Պատմութիւնը, երկու հաստափոր հատորներ լեցնող ։

Տ. Դերենիկ եպս. անարգօրէն կը սպաննուի իր 50րդ տարեդարձի նախօրեակին , երբ իր ոյժերու բովանդակ լիութեան մէջ էր եւ երբ Եկեղեցին ու ազգը մեծ ակնկալութիւններ ունէին իրմէ ։ Ան եղաւ անսպառ կորովի եւ յամառ ու համբերատար աշխատանքի մարդը ։ Նոր ու փառաւոր օրերու խոստումով յղի մեր եկեղեցական համերաշխ կեանքի արշալոյսին զուցադիպող իր բեղուն կեանքին այս վաղահաս շիջումը խոր վիշտով համակեց բոլոր զինք ճանչողները անխտիր։» (1963, Հոկտ.-Նոյեմբ.-Դեկտ.)

*****

ի՞նչ պատահեցաւ Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեանին անտիպ գործերուն։ 

Ծերոն Փանոսեանը (Zeron A Panossian) կը նշէ հետեւալը՝ « Դերենիկ Եպիսկոպոս Փոլատեանին ամբողջ արխիւը Քեսապ մնացած եր մինչև 2014 քեսապցիներուն գաղթը Լաթաքիա ։ Երեք ամիսների վերջ քեսապ վերադարձին այդ ամբողջ արխիւը առանց վնասի մնացած էր իր եղբոր տղուն ` Հայկին տան մէջ ։ Ամբողջությամբ իմ միջոցով ապահով ձեռքով հասավ Լիբանան Կաթողիկոսական հանձնելու համար ։»

Aleppo: Diaspora’s Rose and Point of Reference.

Vahe H. Apelian

Courtesy Kantsasar newsletter

All Armenian eyes are also directed towards Aleppo these days. Yesterday Catholicos Aram paid a pontifical visit there. The pontiff was welcomed by the representatives of the Armenian religious denominations and was warmly received  by the much tested Aleppo Armenian community

I was reminded of the following two quotes. 

The first one is from Antranig Zarougian and is from his book “Yerazaying Haleb” (Dreamy Aleppo). The book is a collection of short stories about Aleppo where Antranig Zarougian and his mother found refuge after the genocide and where Antranig Zarougian spent his formative years. The title of the book - Yerazayin Haleb - became a rather common expression when speaking of the Armenian Aleppo.

The other quote is a comment by Viken Attarian. He has posted the comment as a response to an article I had written in Keghartdotcom, a few years ago. I found his comment distilling the essence of Aleppo and what that city means for the Armenian Diaspora.

The quotes:

“I have had numerous occasions to write and speak about Haleb Armenians in large halls, in front of hundreds of people. Let me say my real thoughts from the heart. However the number of Haleb Armenians dwindles, the root remains. I remain with deep conviction that the Haleb Armenian is the rose of the Diaspora. If we liken the Armenian Diaspora to a tasty fruit, its seed has come from Haleb.”

Antranig Zarougian. 

Courtesy Aleppo Black and White FB Site

“Haleb is undoubtedly a milestone in the evolution of our Armenian Diasporan identity of the post-Genocide period.  I believe that it is there that the future community of Beirut was forged, and from then on to the different realities of our existence in the West.  In the great migration of our people, Haleb was the first place of a Great Gathering after the initial murderous big bang of the Great Dispersion. The above applies to all aspects of community life, whether they be historical, cultural, political, artistic, literary and so on.  This is not to minimize the roles of other places.  Far from it, but, if there are temporal and geographic points of reference around which our existence coalesced after 1915, Haleb was surely the first.” 

Viken Attarian

Courtesy George Abadrjian

Դէմքեր եւ Դէպքեր Պանդոկէն - Պանդոկը (1/4)

 

Պանդոկին բացայարկը

Հայրս ծնած էր Քեսապի Քէօրքիւնա գիւղին մէջ, 1921ի Դեկտեմբեր ամսուան վերջաւորութեան, եւ հոն անցուցած էր իր մանկութիւնը, պատանեկութիւնը, մինչեւ երիտասարդութեան սեմը: 1937-38 թուականներուն անորոշութիւն կը տիրեր Քեսապի մէջ: Ճակատագրական շրջան մըն էր  այդ տարիները: Թրքերէն լեզուի ուսուցումը պարտադիր էր Քեսապի շրջանէն ներս: Աշխարհագրական այդ հողամասը, ոչ թէ միայն Քեսապը, այլ անոր սահմանակից՝ հիւսիս-արեւմտեան մասը, որ կ’ընդգրկէ պատմական Անտիոքը, նորաստեղծ Թուրքիոյ Հանրապետութեան կցելու կը պատրաստուէին աշխարհի տէրերը: Բայց եւ այնպէս Քեսապցիները տակաւին յոյս ունէին որ իրենց պիտի խնայուէր պատմական Քեսապէն գէթ մաս մը եւ կցուէր Սուրիոյ: Քեսապցի ղեկավարները խնդրագիր ներկայացուցած էին ֆրանսական հոգատար կառավարութեան: Կար Կարտինալ Աղաճանեանը, որ աշխատանքի մէջ էր որպէսզի ներկայի Քեսապը ներմուծուէր նորաստեղծ Սուրիոյ Հանրապետութենէն ներս:

Ապահովելու համար իրենք զիրենք Քեսապցի ընտանիքներ միջին լուծում մը գտած են, անստոյգ ապագան դիմագրաւելու հեռանկարով՝ ղրկելով զինուորական ծառայութեան տարիքին մօտեցող իրենց մանչ զաւակները Լիբանան, որպէսզի ապահովեն անոնց ապագան ու եթէ այլապէս դասաւորուի Քեսապի վիճակը գոնէ ընտանիքէն անդամ մը ունեցած կ՚ըլլան Պէյրութի մէջ, որ քրիստոնեաներուն համար միշտ իբրեւ ապաստան մը նկատուած է: Հարկ եղած պարագային, եթէ ընտանիքը ամբողջութեամբ պարտաւորուած ըլլար լքել Քեսապը եւ հաստատուիլ Պէյրութ, ընտանիքին անդրանիկ զաւակը հոն պիտի ըլլար, ընդունելու ընտանիքին մնացեալ անդամները: Հայրս իր ծնողքին առաջին զաւակն էր:

Այսպէս, հօրս համար ճակատագրական օր մը, ինք եւ իրեն հետ երկու համագիւղացի երիտասարդներ ճամբայ կ’ելլեն գիւղէն, ընկերակցութեամբ իրենց հայրերուն եւ գիւղապետ Կիրակոս Աբէլեանին: Իւրաքանչիւրը կը բեռցնէ ընտանիքին իշուն վրայ իր հագուստն ու կապուստը եւ քանի մը շաբթուայ համար անհրաժեշտ պարէն  եւ կ’ուղղուի դէպի Քէօրքիւնայէն երեւցող սալահատակուած ճամբան, որ բացուած էր ֆրանսական իշխանութեան օրերուն եւ միակ պորտակապն էր դուրսի աշխարհին հետ: Քեսապցիները այդ օձաձեւ ճամբան «զիֆթի ճամբայ» կը կոչէին մինչեւ վերջերս: Նախօրօք դասաւորուած վարձու կառք մը կը հանդիպի իրենց հոն եւ երիտասարդները առնելով կը սուրայ դէպի Պէյրութ:

Պէյրութի մէջ հայրս, որ նոր տասնեօթը տարեկանը եղած պիտի ըլլար, կը փորձէ զանազան գործեր: Ինչ-ինչ պարագաներու տակ կը հանդիպի Օթել Լիւքսի պանդոկապետին՝ Միհրան Թուրիկեանին, որ միշտ աւելի ծանօթ մնաց իր գրչանունով՝ Թուրիկ, եւ հոն կը մտնէ ծառայութեան: Պանդոկը ունէր ներքին սենեակ մը, որ միշտ ճանչցուած մնաց որպէս «գործաւորներու սենեակ»: Հոն հայրս կ’ունենայ իրեն համար անկողին մը, եւ այսպէս ապահոված կ’ըլլայ իրեն համար երդիք մը օտարութեան մէջ: Պանդոկին մէջ շուտով կը մտերմանայ Թուրիկեան ընտանիքին հետ, որուն զաւակները իրմէ այնքան ալ պզտիկ չեն եղած, եւ հոն կը սկսի մտերմութիւն մը իրենց միջեւ: Երիտասարդ հայրս տակաւին վստահաբար ընտանիքի մը պահանջքը ունեցած ըլլայ, եւ իր մտերմութիւնը Թուրիկեան ընտանիքին հետ որոշ չափով հաւանաբար լրացուցած ըլլայ այդ բացը: Կը մնայ պանդոկը քանի մը տարիներ: Այդ շրջանին կ’ամուսնանայ համագիւղացի այրի տիկին Գարուն (Աբէլեան) Չէլէպեանի դստեր՝ Զուարթին հետ: Իրենց ամուսնութեան կնքահայրն ու հարսնքոյրը կ’ըլլան տէր եւ տիկին Միհրան եւ Շուշան Թուրիկեանները: Ապա, անոնց երկու մանչ զաւակները՝ Հրաչը իմ եւ՝ Հրայրը եղբօրս աւազանի կնքահայրերը եղան, եւ այսպէս ընտանեկան կապ մը հաստատուեցաւ եւ մնաց միշտ:

Քանի մը տարի ետք, Հայրս սկսաւ նպարավաճառի իր խանութը բանեցնել Պէյրութի երբեմնի Հայաստան դարձած Զոքաք-էլ-Պլաթ թաղէն ներս, Համազգայինի Նշան Փալանճեան Ճեմարանին գրեթէ դիմացը: Ես Սուրբ Նշան դպրոցին մէջ մանկապարտէզի աշակերտ էի եւ ամէն առտու կ’անցնէի հօրս գոց խանութին առջեւէն: Հայրս տակաւին վերադարձած չէր ըլլար շուկայի իր գնումներէն, օրուան վաճառքին համար: Երբ Թուրիկեանները այլեւս չէին կրնար բանեցնել պանդոկը, տրուած ըլլալով որ իրենց զաւակները այլեւս ունէին իրենց անձնական ասպարէզները, հայրս սկսաւ կառավարել պանդոկը եւ ապա ստանձնեց պանդոկը եւ վարեց զայն բացառիկ հիւրընկալութեամբ եւ նախաձեռնութեամբ:

Հայրս իր բնատուր ձիրքերով եւ բնազդով մարդն էր նման գործի մը:  Երբ մօրս, Ամէնայն Հայոց Հայրապետին կողմէ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցով շքադրուած  ուսուցչուհիին յիշողութիւնը սկած է աղօտիլ, հետեւեալը գտայ որ գրած էր իր ամուսնին մասին. «սոսկ յիշելու համար», կը գրէ, « բնաւորութեամբ մեղմ, ուրախ, փափկանկատ, ընկերային խառնուացքով, շահած էր շրջապատին համակրանքը»: Այսպէս պանդոկը եւ հայրս միաձուլուացան: Շրջան մը մենք ալ ընտանեօք հոն ապրեցանք: Իսկ ամէն պարագայի տակ պանդոկը եղաւ եւ մնաց Կիրակի օրերու մեր ընդարձակ ընտանիքին հաւաքատեղին, ուր սեղանին շուրջ հաւաքուէինք մօրեղբորս եւ հօրեղբօրս ընտանիքներուն անդամներուն հետ մինչեւ որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին երբ պանդոկը ամբողջովին քանդուեցաւ:

Ակնարկելով Կիրակի օրուայ ճաշերուն՝ «Կարելի չէ մոռնալ մանաւանդ՝ Կիրակի օրերու կէսօրուայ մեր ճաշը (հաւ եւ բրինձ փիլաւ), երբ պանդոկին բոլոր բնակիչները, համերաշխ եւ նահապետական ընտանիքի մը նման, միասին, կը ճաշէին ուրախ զրոյցներով, խինդ ու ծիծաղով» կը գրէ երաժիշտ, «Գիշերն անուշ է» երգը յօրինող Հրանդ Գէորգեանը, իր «Կեանքիս Պատկերազարդ Ժապաւէնը» գիրքին մէջ (Հալէպ, 1983, էջ 170). «Ես երբեք չեմ կրնար մոռնալ մեր հայկական Օթէլ Լիւքսին պատասխանատու Պրն. Յովհաննէս Աբէլեանին եւ իր ազնիւ կնոջ՝ Զուարթին սիրալիր վերաբերումը ինծի հանդէպ՝ առհասարակ: Նոյնպէս, իրենց զաւակներուն՝ Վահէին եւ Կարոյին, ինչպէս նաեւ եղբօր զաւակներուն՝ Սթիվին եւ Արային անկեղծ ու նուիրուած ընթացքը», կը գրէ Հրանդը ակնարկելով նաեւ իմ սերնդակից ընտանիքին անդամներուն: «Վահէն Ամերիկեան Համալսարանէն վկայուեցաւ որպէս դեղագործ, Սթիվը որպէս գիւղատնտես, Կարոն վաճառականութիւն ուսանեցաւ, իսկ Արան որպէս բժիշկ: Արան ծանօթ է որպէս գրող եւ Հայկական մշակոյթով զբաղող լուրջ երիտասարդ մը»:

Կրկին Հրանդ Գէորգեանի խօսքով՝ «հազուագիւտ սիրտ մը եւ հոգի մը ունէր բնիկ Քեսապցի – Քէօրքիւնայ - գիւղին այս մարդը » որուն շնորհիւ տակաւին հայկական ընտանեկան ջերմութիւն պահուած մնաց պանդոկին մէջ, երբ այլեւս չկային անոր երբեմնի պանդոկապետ Թուրիկը իր ազգային «զինակիցներով», ինչպէս կը յուշագրէ Անդրանիկ Ծառուկեանը իր «Վերջին Անմեղը» գիրքին մէջ:

Կը մեջբերեմ:

«Հեգնանքով կը փիլիսոփայէր Քղեցի Թուրիկեանը, Պէյրութցիներուն հանրածանօթ Թուրիկը, բոլորէն յարգուած ու սիրուած հին ընկեր մը, երգիծական զգայարանքով, որ կը սիրէր ճշմարտութիւնները միշտ կատակով ըսել եւ կատակները վերածել ցաւցնող խայթոցներու:

«Պզտիկ պանդոկ մը կը բանեցնէր եւ ընտանեօք կ’ապրէր իր պանդոկին մէջ: Յաճախորդները բացառապէս հայեր էին եւ ընհանրապէս գաղափարակից ընկերներ, այնպէս որ տարիներու ընթացքին անպաշտօն ակումբի մը հանգամանքը տուած էին պանդոկին: Այնտեղ խմորուող տրամադրութիւնները, զրոյցները, կարծիքները ուշ կամ կանուխ կը թափանցէին ու կը դառնային պաշտօնական տեսակէտ: Կուսակցական որոշումները, շրջաբերականները կը հաղորդուէին շարքերուն, բայց ներշնչումը գրեթէ միշտ Պանդոկէն էր: Եդուարդ Տարօնցիին (Տարօնեան) ու Ղազար Չարըքեանին (Չարըք) հետ – տարիքով եւ մտքով հասուն մտաւորականներ – Թուրիկ կը կազմէր անքակտելի երրորդութիւն մը, որ թէեւ գործօն պաշտօններէ խոյս կու տար, բայց կը կազմէր կուսակցական կեանքին թթխմորը:

«Բարձր շէնքի մը վերնայարկին վրայ թառած պզտիկ այդ Պանդոկը աւելի քան քառորդ դար անուղղակիօրէն իշխեց Հայկական Պէյրութին: Երրորդութեան անդամները երեքն ալ գրչի մարդիկ, առանց մեծ հաւակնութիւններու, Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր գաւառներուն համադրութիւնն էին, տոհմիկ սովորութիւններու եւ աւանդութիւններու պահակները նաեւ: Թուրիկին, ժողովրդական սիրուած երգիծաբան, կարճ տոմսերը կը փնտռուէին մամուլին մէջ: Տարօնցին Ֆրանսական բարձր մշակոյթով յագեցած եւ քաջ գրաբարագէտ, քիչ մը ծանր ոճով սիրուն պատմուածքներ կը գրէր: Իսկ Ղազարը Էրզրումի բարքերուն շրջուն ցուցահանդէսն էր անձով, ինչպէս նաեւ ճոխ սեղաններուն անխոնջ հետախոյզը: Շատ կողմերով նմանութիւններ ունէին այս երեք անբաժանելիները, բայց իրենց մէջ հասարակաց ամէնէն ցայտուն գիծը սրամտութիւնն էր: Ղազարը՝ սուր խայթող, այն աստիճան, որ մականունին Չարըքեանը երբեմն կրնար չարիքի վերածուիլ իր զոհերուն համար: Տարօնցին՝ եւրոպական մեղմ հիւմըր մըն էր, նուրբ ու յղկուն: Իսկ Թուրիկը, կեղծ միամտութեան երեւոյթի մը տակ կը պահէր Նասրատտինային խաղաղութիւնը:….. Ու դժուար չէ պատկերացնել թէ ինչ թափանցում կը գտնէր հանրային կարծիքին մէջ այնտեղէն մեկնող տրամադրութիւն մը: Վայ անոր որ նշանակէտ դառնար Պանդոկին սլաքներուն» (Վերջին Անմեղը, Պէյրութ, 1980, էջ 108):

Այսպէս, ականատես եղայ երեւոյթներու, դէպքերու եւ դէմքերու, զորս չկրցայ, չէի կրնար այդ տարիքին գնահատել այնպէս ինչպէս կրնամ գնահատել ներկայիս, յետսահայեաց ակնարկով:

Կը սկսիմ: (յաջորդիվ)

A Language Beehive – Bourj Hammoud – (5) – What is wrong with the language?

 My abridged translation of Armenag Yeghiayan’s sequel (Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համուտ – 5 -). The original is linked.  Vahe H Apelian

Courtesy Garo Konyalian

After commemorating the 50th anniversary of the Genocide, various initiatives took place. A new national awareness began in our lives, as well as in Bourj Hammoud, whose Armenian ethnographic makeup was already sufficiently compromised by the repatriation that took place from 1946-48. Thousands of Armenian owned apartments changed hands. The new owners were our Arab compatriots from the south. The Arab Israeli war that took place during the same years, also brought hundreds of thousands of immigrants to Lebanon in general, and to Bourj Hammoud in particular. The vast swamp of Nabaa, next to the New Sis section of Bourj Hammoud, was drained and turned into a densely populated suburb populated mostly by Palestinians.

One of the targets of this new national awareness became the campaign against the Turkish language. The language became the subject of a long lasting and consistent persecution. This campaign had its own slogans, one of which was "Answer in Armenian to those who speak Turkish". The slogan was enforced mainly orally, but also in writing. Young men were seen in the streets of Bourj Hammoud, armed with pails full of paint and brushes, painting the slogan on walls without the permission of the owners, giving rise to rebuke both by Armenian and Arab owners of the properties.

Little by little, this act was refined. Amateurish handwriting was replaced by leaflets that displayed the slogan with an artistic designs. These leaflets were more easily tolerated by the homeowners, whose walls would bear the colorful announcements plastered over them.

Along with leaflets, came the flyers, which carried more than a sentence long slogan, but also noted brief historical facts and especially numbers to make their points and impress the recipients. These posters were distributed a little bit everywhere: at the entrance of cinemas, in front of lecture halls, in public buses or simply in the streets, to pedestrians who were not always Armenians who sometimes accepted the poster. Others threw it away with an instinctive indifference simply because they could not read. That is why soon the flyers started appearing bilingual relieving the distributor guessing the national affiliation of the recipients, some of whom after glancing over it, would ask for details about its content. 

The campaign against Turkish thus gained more popularity. And finally, oral propagandists joined the campaign. They usually consisted of a young boy and a young girl. These young preachers went around the neighborhoods of Bourj Hammoud and fulfilled their mission in favor of speaking Armenian with dedication, when the Turkish speaking business owners or shopkeepers could not refuse them and would invite them in.  

It could be assumed that this colorful campaign against speaking Turkish was a temporary fad and that it will soon subside. However, it did not happen that way. It was carried forward with a consistent drive and started changing nature of Bourj Hammoud. It even started addressing the merchants of Bourj Hammoud and the grocery owners who imported and sold Turkish good. The anti-Turkish campaign did not spare the customers as well, who bought Turkish products. 

Bourj Hammoud started becoming more of an Armenian enclave by the day.

The eminent French Armenian writer, novelist and satirist Nshan Beshigtashlian, visiting Lebanon said that Lebanon is the Armenian Diaspora stronghold, but Bourj Hammoud is the stronghold of this Diaspora stronghold. 

Courtesy Arin Ch Artwork

But an entrenched mindset persisted.

The Turk lived in us for centuries, if not always in the conscious, but in our subconscious. The reality of the Genocide did not always succeed in erasing that centuries-old, entrenched chock hold from the Western Armenian’s consciousness. In response to the anti-Turkish campaign, the average Western Armenian was disposed and inclined to accept the devastation genocide brought to the nation and attributed it to several names: Talaat, Enver, Jamal and few others. But, in the Western Armenian consciousness other kind of murderers and other executioners did not have a place. That is why the Western Armenian was not willing, nor found it to be reasonable, to do away Turkish food, music, film, cheap good and especially the Turkish language.

Against the anti-Turkish campaign, everyone had their own self-defensive response ready:

- Is purchasing a bottle hot pepper paste going to enrich the Turkish army?

- If I am not going to say dolma-sarma, what am I going to say? 

- If I don't watch Turkish films, then what movies should I watch? Do you have similar Armenian movies?

- What is wrong with the language?

- How can I learn a new language at this age?

And so on...

In any case, time had its beneficial effect as well, and indeed, towards the end of the century, a significant retreat of the Turkish language could be noticed. Foremost, the new generation almost no longer spoke Turkish. Turkish speakers were rarely met on the streets of Bourj Hammoud. Turkish almost disappeared from parties forever.  Turkish CDs and tape recorders had no place in the shops.

This success came about mostly by the consistent and exemplary struggle. But the demise of the Turkish speaking generation from the daily life of Bourj Hamoud, greatly aided the campaign against speaking Turkish. 

And as the French would say

"And the combat ended, for lack of combatants!" (--Et le combat finit, faute de combattants !!!)

***** 

“I often claim that Turkish is one of the mother tongues of the Armenian people" (Bagrat Estugian, see the “supplement” below).”

I had just finished this article of the sequel “Bourj Hammoud, Armenian Beehive”, when by an amazing coincidence, I read Jirayr Cholakian’s, the editor of “Nor Haratch”, interview of Bagrat Estugian, the editor-in-chief of "Akos”. I quote the following from the interview, emphasizing some parts .

“In the years following the genocide, we as a diaspora settled in large numbers in the Middle East, for example in Lebanon, where non-Armenian speakers were the majority. Therefore, those who came from Marash were not Armenian speakers at all. Or, if they were Armenian speaking, then they had a special dialect of Armenian: the dialect of Mount Musa, the dialect of Cilicia. We saw that in those years that most of our people did not speak Armenian.

The leaders of that region organized campaigns against them to make them Armenian speaking. And they succeeded, yes. Today, the people in no other corner of the world speak as much Armenian as in Lebanon and in Syria, especially in Beirut and in Aleppo. But in spite of that, I still meet young people who know Turkish very well. Therefore, we have not succeeded in banning the speaking Turkish altogether, which in my opinion is a fortunate phenomenon. All languages are dear to us, but the Turkish language more than the others. For example, Turkish folk music is responsive in us. 

All these supplement our emotional life. It is pointless to ban a language with artificial hostility. You may have animosity against an ideology or an understanding, but fighting against languages is pointless, and we can already see its results in the mouths of a 20-year-old young men from Aleppo and young men from Beirut" ("Nor Haratch", 26/1/23, p. 4).

Բնագիրը՝ http://vhapelian.blogspot.com/2023/02/5.html