V.H. Apelian's Blog

V.H. Apelian's Blog

Saturday, February 18, 2023

Bishop Terenig Poladian and his Rich Scholarly Legacy

 Bishop Terenig Poladian

This year marks the 60th anniversary of the murder of bishop Terenig Poladian. On February 17, 2023, the noted historian and linguist Hagop Tcholakian noted the following on his Facebook page about the late bishop Terenig Poladian (1914-1963).

 Hagop Tcholakian wrote: “It was known to some that the brothers of the bishop Terenig Poladian, kept their brother’s unpublished scholarly works. I thought that these manuscripts also contained historical information about Kessab. I asked the brothers Vartan and Vahak, who lived in Kessab, about the archives. Both denied the existence of such an archive. Obviously, they did not want to share. After their death, I also talked about it with Vardan's eldest son, Apik. He sent me a photo showing the newly started construction of thecathedral of the Catholicosate of Cilicia in Antelias, Lebanon. Apik noted that the picture was taken from his uncle's archival collection. He seemed willing to present the archives to me.Regretfully, not long after the assault on Kessab happened (March 21l, 2014), as a result of which, the people of Kessab took refuge in Latakia, and I came to Yerevan. Three months later, my Kessab compatriots returned to Kessab. I decided to inquire about the archives when I visited Kessab.  But unfortunately, I learned that Apik had died suddenly in his house in Basit, a coastal town south of Kessab. I didn't know what became of the archive during the invasion. I think that Abik's son, Vardan knows the fate of that archive, whether it is properly preserved, or if it has already been handed over to safe hands."

*****

Hagop Tcholakian also attached a copy of an article published in SION, the official journal of the Patriarchate of Jerusalem. I translated the article and I posted it below. The original is linked below.

"The Armenian Apostolic Church is overwhelmed with grief at the demise of one of its highest-ranking and most learned servant, Bishop Terenig Poladian, who was murdered in Beirut on Friday, November 22, by a deranged Armenian young man.

«The baptismal name of the deceased was Haig. He was born in Kessab on the first day of 1914. The following year the infant lived the ordeal of the deportation and the death of many of his relatives. The orphaned infant Haig was returned to Kessab after the Armistice.

Barely a kindergarten student, he shined with his brilliance. In 1927, eager to study, he applied to the American College of Aleppo, where he studied for five years and in 1932graduated with an extraordinary success.

A year later, he embarked on his teaching careerHowever, feeling a call to religion, he was accepted to the seminary in Antelias along with Catholicos Zareh I, of blessed memory. In 1935 he was ordained celibate priest.

In 1938, he left for the North. America to further his education, where he stayed for seven years, conquering all the milestones of academia, specializing in theological, philosophical and pedagogical studies.

In 1945, he returned to Antelias with Catholicos Karekin I, where the following year he was appointed the Dean of the Antelias Seminary, a position he fulfilled brilliantly for the next ten years. Under his high supervision, the school lived a period of spiritual and intellectual awakening, giving the Armenian people a cadre of dedicated spiritual servants aware of their lofty calling.

In 1947, Catholicos Karekin I of blessed memory ordained him bishop.

In 1956, after the well-known sad events around the See of Cilicia, he left Antias and devoted himself to scholarly works and traveled to study the history of our ccommunitiesHe traveled to many countries, studying especially the Armenian Churches of the Far East, in communities that had been rarely or never visited, and collected inexhaustible material forstudying the history of their glorious past, gathering information mostly from tombstoneinscriptions and memorials.

Since 1960, His grace bishop Terenig, was in Addis Ababa, serving the Ethiopian sister church as the Dean of its Theological SeminaryHe visited the Jerusalem Armenian Patriarchate of Saint James, when His Holiness Catholicos Vazken I visited the Patriarchate. He lived days of pure joy having witnessed the historical embrace of the two heads of the Armenian Apostolic Church. He was an ardent believer in the Unity of the the Church.

His grace Bishop Terenig was the author of more than ten volumes about religion, history and archaeology, as well as in pedagogy. He also has a number of unique scholarly studies. The most important of which is his study of the history of the Armenian communities of the Far East. His manuscript may fill two thick volumes. 

Bishop Terenig Poladian was brutally killed on the eve of his 50th birthday, when he was in the fullness of his intellectual strength and when the Armenian Church and the nation had great expectations from him. He became a man of inexhaustible labor, of hard and patient work. This untimely termination of his rich life, which was laden with the promise of new and glorious days, leading to the dawn of our church's unityhas filled all those who knew him with deep sorrow.

*****


What happened to Bishop Terenig Poladian’s unpublished manuscripts? 

Zeron A Panossian noted the following in response to Hagop Tcholakian’s inquiry. 

“The entire archive of Bishop Terenig  Polatiad remained in Kessab until 2014 when the population of Kessab moved to Latakia for safety. 

At the end of three months, the returning Kesabtsis found out that the entire archive had remained intact in his nephew’s Haig's house.

Through my initiative, the archived materials arrived safely in Lebanon to be handed over to the Catholicosate of Antelias."



Բնագիրը՝ https://vhapelian.blogspot.com/2023/02/bishop-terenig-poladian-and-his-rich.html

 

 

Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան եւ Անոր Հարուստ Գրական Ժառանգը

 Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան

Երէկ՝ Ուրբաթ 17.2.2023 ին, անուանի պատմաբան, լեզուագետ Յակոբ Չոլաքեանը (Hagop Tcholakian) հետեւեալ տեղադրութիւնը ըրած էր իր Ֆէյսպուքի էջին վրայ հանգուցեալ Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան ի (1914 – 1963) ժառանգին մասին՝

« Ոմանց յայտնի էր, որ Դերենիկ եպս․ Փոլատեանի հարուստ արխիւը, անտիպ մնացած իր երկասիրութիւններով հանդերձ, պահ դրուած է իր եղբայրներուն քով՝ Քեսապ։  Հոն, կը խորհէի, հայկական գաղութներու պատմութեան անոր նիւթերուն մէջ Քեսապն ալ տեղ պէտք է ունենար։   Դիմեցի Քեսապ բնակող եղբայրներուն՝ Վարդանին եւ Վահագին։ Երկուքն ալ ուրացան այդպիսի բանի մը գոյութիւնը։ Յայտնապէս չէին ուզեր։ Անոնց մահէն ետք ես այդ մասին խօսած եմ նաեւ Վարդանի մեծ զաւկին՝ Աբիկին հետ։ Աբիկ ինծի ղրկեց լուսանկար մը, որ կը ներկայացնէր Անթիլիասի մայրավանքի եկեղեցւոյ նոր սկսած շինարարութիւնը՝ յայտնելով որ նկարը առնուած է հօրեղբօր պատկանող նիւթերու հաւաքածոյէն։ Աբիկ կարծես տրամադրուած էր ինծի ներկայացնելու ամբողջը։ Յետոյ դէպքերը այնպէս եղան, որ ներխուժման հետեւանքով քեսապցիները ապաստանեցան Լաթաքիա, իսկ ես եկայ Երեւան։ Երեք ամիս ետք հայրենակիցներս վերադարձան Քեսապ։ Որոշած էի Քեսապ երթալուս անպայման հետաքրքրուիլ արխիւով, երբ, ցաւօք, իմացանք, որ Աբիկ յանկարծամահ եղած է Պասիթի իր կալուածին մէջ։ Չեմ գիտեր, թէ արխիւը ինչ ճակատագիր ունեցած էր ներխուժման միջոցին, մնացած էր Քեսա՞պ, թէ․․․։ Կը կարծեմ որ Աբիկի  զաւկին՝ Վարդանին վիճակուած է այդ արխիւին ճակատագիրը որոշել, եթէ ի հարկէ պահպանուած է, կամ՝ արդէն յանձնուած չէ ապահով ձեռքերու։»

*****

Նմանապէս կցած էր ՍԻՈՆի մէջ լոյս տեսած հետեւեալ յօդուածը այդ եկեղեցականին տխուր վախճանին ու հայագիտական անտիպ մնացած գործերուն մասին։

«Մեծ է սուգը որով համակուած է Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցին, անժամանակ անհետացումովը իր բարձաստիճան եւ ամենէն զարգացած պաշտօնեաններէն Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեանի, որ զոհ գնաց Պէյրութի մէջ անցնող Նոյեմբեր 22-ի Ուրբաթ օրը , խողխողուելով անհաւասակշիռ հայ երիտասարդի մը ձեռքով։

Հանգուցեալ Սրբազանը, աւազանի անունով Հայկ, ծնած է Քեսապ, 1914 տարուան առաջին օրը ։ Յաջորդ տարին անցած է տարագրութեան ճանապարհէն , զոհ տալով իր հարազատներէն շատեր։ Որբացած՝ Զինադադարէն ետք մանուկ Հայկ կը վերադառնայ իր ծծնդավայրը։

Հազիւ մանկապարտէզի ուսանող, ան կը փայլի իր ուշիմութեամբ։ 1927 ին , ուսման տենչով խնդավառ , կը դիմէ Հալէպի Ամերիկեան Գօլէճ , ուր կուսանի հինգ տարիներ ու 1932 ին կը վկայուի արտակարգ յաջողութեամբ ։

Տարի մը ետք, կ՚ընդգրկէ ուսուցչական ասպարէզ ։ Ապա , կրօնաւորելու կոչում զգալով իր մէջ , ափ կ՚առնէ Անթիլիաս Երջանկայիշատակ Տ. Տ. Զարէհ Ա. Կաթողիկոսի հետ , քահանայական ձեռնադրութիւն ընդունելով 1935 ին ։

1938 ին կը մեկնի Հիւս. Ամերիկա , ուր կը մնայ եօթը տարիներ, նուաճելով համալսարանական ուսման բոլոր հանգրուանները, աստուածաբանական , փիլիսոփայական եւ մանկավարժական ճիւղերու մէջ վկայուելով։

1945 ին , Եrնաշնորհ  Տ. Տ. Գարեգին Ա. Կաթողիկոսի հետ կը վերադառնայ Անթիլիաս , ուր յաջորդ տարին իրեն կը վստահուի Դպրեվանքի Տեսչութեան յոյժ պատասխանատու պաշտօնը , զոր կը վարէ տասը տարիներ ամենայն ձեռնհասունութեամբ։ իր բարձր հսկողութեան ներքեւ Դպրեվանքը կ՚ապրի հոգեկան եւ մտաւոր զարթօնքի շրջան մը , տալով հայ ժողովուրդին զարգացած ու իրենց վսեմ կոչումին գիտակից հոյլ մը անձնդիր հոգեւոր մշակներ։

1947 ին եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի Երջանկայիշատակ Տ. Գարեգին կաթողիկոսէն։

1956 ին , Կիլիկիոյ Աթոռին շուրջ պատահած ծանօթ տխուր իրադարձութիւններէն ետք , կը ձգէ Անթիլիասը եւ կը նուիրուի գրական աշխատութեանց ու , գաղութներու մեր պատմութիւնը ուսումնասիրելու նպատակաւ , ճանապարհորդութեանց ։ կը շրջի շատ մը երկիրներ , ի մասնաւորի հեռաւոր Արեւելքի Հայ եկեղեցականէ քիչ անգամ կամ երբէք այցուած սակաւաթիւ հայ գաղութնհեր որոնց երբեմնի փառաւոր անցեալի պատմութեան համար կը հաւաքէ անսպառ նիւթ , քաղելով զանոնք առաւելաբար տապանաքարերէն եւ յիշակարաններէ։

Դերենիկ Սրբազան 1960 էն ի վեհ կը գտնուէր Ատտիս – Ապէպա , ծառայելով Եթովպական քոյր եկեղեցիին իբրեւ Տեսուչ Աստուածաբանական Ճեմարանին։ Նորին Օծութիւն Տ. Տ. Վազգէն. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Երուսաղի այցելութեան առիթով ինք եւ եկաւ Ս. Աթոռ ու անխառն հրճուաքի օրեր ապրեցաւ ի տես զոյգ վեհափառներու պատմական ողջագուրումով վերահաստատուած Հայց. Եկեղեցւոյ Միասնութեան , որուն այնքան ցանկացող ու մանաւանդ հաւատցող մըն էր ինք։

Իբրեւ մտքի մշակ , հոգելոյս Սրբազանը հեղինակն է տասէ աւելի հատորներու , կրօնական , պատմա-հնագիտական եւ մանկավարժական բովանդակութեամբ ։ Ունի նաեւ շարք մը անտիպ գործեր , որոնցմէ ամենէն կառեւորն է անտարակոյս Ծայրագոյն Արեւելքի Հայ Գաղութներու Պատմութիւնը, երկու հաստափոր հատորներ լեցնող ։

Տ. Դերենիկ եպս. անարգօրէն կը սպաննուի իր 50րդ տարեդարձի նախօրեակին , երբ իր ոյժերու բովանդակ լիութեան մէջ էր եւ երբ Եկեղեցին ու ազգը մեծ ակնկալութիւններ ունէին իրմէ ։ Ան եղաւ անսպառ կորովի եւ յամառ ու համբերատար աշխատանքի մարդը ։ Նոր ու փառաւոր օրերու խոստումով յղի մեր եկեղեցական համերաշխ կեանքի արշալոյսին զուցադիպող իր բեղուն կեանքին այս վաղահաս շիջումը խոր վիշտով համակեց բոլոր զինք ճանչողները անխտիր։» (1963, Հոկտ.-Նոյեմբ.-Դեկտ.)

*****

ի՞նչ պատահեցաւ Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեանին անտիպ գործերուն։ 

Ծերոն Փանոսեանը (Zeron A Panossian) կը նշէ հետեւալը՝ « Դերենիկ Եպիսկոպոս Փոլատեանին ամբողջ արխիւը Քեսապ մնացած եր մինչև 2014 քեսապցիներուն գաղթը Լաթաքիա ։ Երեք ամիսների վերջ քեսապ վերադարձին այդ ամբողջ արխիւը առանց վնասի մնացած էր իր եղբոր տղուն ` Հայկին տան մէջ ։ Ամբողջությամբ իմ միջոցով ապահով ձեռքով հասավ Լիբանան Կաթողիկոսական հանձնելու համար ։»




Friday, February 17, 2023

Aleppo: Diaspora’s Rose and Point of Reference.

Vahe H. Apelian

Courtesy Kantsasar newsletter

All Armenian eyes are also directed towards Aleppo these days. Yesterday Catholicos Aram paid a pontifical visit there. The pontiff was welcomed by the representatives of the Armenian religious denominations and was warmly received  by the much tested Aleppo Armenian community

I was reminded of the following two quotes. 

The first one is from Antranig Zarougian and is from his book “Yerazaying Haleb” (Dreamy Aleppo). The book is a collection of short stories about Aleppo where Antranig Zarougian and his mother found refuge after the genocide and where Antranig Zarougian spent his formative years. The title of the book - Yerazayin Haleb - became a rather common expression when speaking of the Armenian Aleppo.

The other quote is a comment by Viken Attarian. He has posted the comment as a response to an article I had written in Keghartdotcom, a few years ago. I found his comment distilling the essence of Aleppo and what that city means for the Armenian Diaspora.

The quotes:

“I have had numerous occasions to write and speak about Haleb Armenians in large halls, in front of hundreds of people. Let me say my real thoughts from the heart. However the number of Haleb Armenians dwindles, the root remains. I remain with deep conviction that the Haleb Armenian is the rose of the Diaspora. If we liken the Armenian Diaspora to a tasty fruit, its seed has come from Haleb.”

Antranig Zarougian. 

Courtesy Aleppo Black and White FB Site

“Haleb is undoubtedly a milestone in the evolution of our Armenian Diasporan identity of the post-Genocide period.  I believe that it is there that the future community of Beirut was forged, and from then on to the different realities of our existence in the West.  In the great migration of our people, Haleb was the first place of a Great Gathering after the initial murderous big bang of the Great Dispersion. The above applies to all aspects of community life, whether they be historical, cultural, political, artistic, literary and so on.  This is not to minimize the roles of other places.  Far from it, but, if there are temporal and geographic points of reference around which our existence coalesced after 1915, Haleb was surely the first.” 

Viken Attarian

Courtesy George Abadrjian


Wednesday, February 15, 2023

Դէմքեր եւ Դէպքեր Պանդոկէն - Պանդոկը (1/4)

 

Պանդոկին բացայարկը

Հայրս ծնած էր Քեսապի Քէօրքիւնա գիւղին մէջ, 1921ի Դեկտեմբեր ամսուան վերջաւորութեան, եւ հոն անցուցած էր իր մանկութիւնը, պատանեկութիւնը, մինչեւ երիտասարդութեան սեմը: 1937-38 թուականներուն անորոշութիւն կը տիրեր Քեսապի մէջ: Ճակատագրական շրջան մըն էր  այդ տարիները: Թրքերէն լեզուի ուսուցումը պարտադիր էր Քեսապի շրջանէն ներս: Աշխարհագրական այդ հողամասը, ոչ թէ միայն Քեսապը, այլ անոր սահմանակից՝ հիւսիս-արեւմտեան մասը, որ կ’ընդգրկէ պատմական Անտիոքը, նորաստեղծ Թուրքիոյ Հանրապետութեան կցելու կը պատրաստուէին աշխարհի տէրերը: Բայց եւ այնպէս Քեսապցիները տակաւին յոյս ունէին որ իրենց պիտի խնայուէր պատմական Քեսապէն գէթ մաս մը եւ կցուէր Սուրիոյ: Քեսապցի ղեկավարները խնդրագիր ներկայացուցած էին ֆրանսական հոգատար կառավարութեան: Կար Կարտինալ Աղաճանեանը, որ աշխատանքի մէջ էր որպէսզի ներկայի Քեսապը ներմուծուէր նորաստեղծ Սուրիոյ Հանրապետութենէն ներս:

Ապահովելու համար իրենք զիրենք Քեսապցի ընտանիքներ միջին լուծում մը գտած են, անստոյգ ապագան դիմագրաւելու հեռանկարով՝ ղրկելով զինուորական ծառայութեան տարիքին մօտեցող իրենց մանչ զաւակները Լիբանան, որպէսզի ապահովեն անոնց ապագան ու եթէ այլապէս դասաւորուի Քեսապի վիճակը գոնէ ընտանիքէն անդամ մը ունեցած կ՚ըլլան Պէյրութի մէջ, որ քրիստոնեաներուն համար միշտ իբրեւ ապաստան մը նկատուած է: Հարկ եղած պարագային, եթէ ընտանիքը ամբողջութեամբ պարտաւորուած ըլլար լքել Քեսապը եւ հաստատուիլ Պէյրութ, ընտանիքին անդրանիկ զաւակը հոն պիտի ըլլար, ընդունելու ընտանիքին մնացեալ անդամները: Հայրս իր ծնողքին առաջին զաւակն էր:

Այսպէս, հօրս համար ճակատագրական օր մը, ինք եւ իրեն հետ երկու համագիւղացի երիտասարդներ ճամբայ կ’ելլեն գիւղէն, ընկերակցութեամբ իրենց հայրերուն եւ գիւղապետ Կիրակոս Աբէլեանին: Իւրաքանչիւրը կը բեռցնէ ընտանիքին իշուն վրայ իր հագուստն ու կապուստը եւ քանի մը շաբթուայ համար անհրաժեշտ պարէն  եւ կ’ուղղուի դէպի Քէօրքիւնայէն երեւցող սալահատակուած ճամբան, որ բացուած էր ֆրանսական իշխանութեան օրերուն եւ միակ պորտակապն էր դուրսի աշխարհին հետ: Քեսապցիները այդ օձաձեւ ճամբան «զիֆթի ճամբայ» կը կոչէին մինչեւ վերջերս: Նախօրօք դասաւորուած վարձու կառք մը կը հանդիպի իրենց հոն եւ երիտասարդները առնելով կը սուրայ դէպի Պէյրութ:

Պէյրութի մէջ հայրս, որ նոր տասնեօթը տարեկանը եղած պիտի ըլլար, կը փորձէ զանազան գործեր: Ինչ-ինչ պարագաներու տակ կը հանդիպի Օթել Լիւքսի պանդոկապետին՝ Միհրան Թուրիկեանին, որ միշտ աւելի ծանօթ մնաց իր գրչանունով՝ Թուրիկ, եւ հոն կը մտնէ ծառայութեան: Պանդոկը ունէր ներքին սենեակ մը, որ միշտ ճանչցուած մնաց որպէս «գործաւորներու սենեակ»: Հոն հայրս կ’ունենայ իրեն համար անկողին մը, եւ այսպէս ապահոված կ’ըլլայ իրեն համար երդիք մը օտարութեան մէջ: Պանդոկին մէջ շուտով կը մտերմանայ Թուրիկեան ընտանիքին հետ, որուն զաւակները իրմէ այնքան ալ պզտիկ չեն եղած, եւ հոն կը սկսի մտերմութիւն մը իրենց միջեւ: Երիտասարդ հայրս տակաւին վստահաբար ընտանիքի մը պահանջքը ունեցած ըլլայ, եւ իր մտերմութիւնը Թուրիկեան ընտանիքին հետ որոշ չափով հաւանաբար լրացուցած ըլլայ այդ բացը: Կը մնայ պանդոկը քանի մը տարիներ: Այդ շրջանին կ’ամուսնանայ համագիւղացի այրի տիկին Գարուն (Աբէլեան) Չէլէպեանի դստեր՝ Զուարթին հետ: Իրենց ամուսնութեան կնքահայրն ու հարսնքոյրը կ’ըլլան տէր եւ տիկին Միհրան եւ Շուշան Թուրիկեանները: Ապա, անոնց երկու մանչ զաւակները՝ Հրաչը իմ եւ՝ Հրայրը եղբօրս աւազանի կնքահայրերը եղան, եւ այսպէս ընտանեկան կապ մը հաստատուեցաւ եւ մնաց միշտ:

Քանի մը տարի ետք, Հայրս սկսաւ նպարավաճառի իր խանութը բանեցնել Պէյրութի երբեմնի Հայաստան դարձած Զոքաք-էլ-Պլաթ թաղէն ներս, Համազգայինի Նշան Փալանճեան Ճեմարանին գրեթէ դիմացը: Ես Սուրբ Նշան դպրոցին մէջ մանկապարտէզի աշակերտ էի եւ ամէն առտու կ’անցնէի հօրս գոց խանութին առջեւէն: Հայրս տակաւին վերադարձած չէր ըլլար շուկայի իր գնումներէն, օրուան վաճառքին համար: Երբ Թուրիկեանները այլեւս չէին կրնար բանեցնել պանդոկը, տրուած ըլլալով որ իրենց զաւակները այլեւս ունէին իրենց անձնական ասպարէզները, հայրս սկսաւ կառավարել պանդոկը եւ ապա ստանձնեց պանդոկը եւ վարեց զայն բացառիկ հիւրընկալութեամբ եւ նախաձեռնութեամբ:

Հայրս իր բնատուր ձիրքերով եւ բնազդով մարդն էր նման գործի մը:  Երբ մօրս, Ամէնայն Հայոց Հայրապետին կողմէ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցով շքադրուած  ուսուցչուհիին յիշողութիւնը սկած է աղօտիլ, հետեւեալը գտայ որ գրած էր իր ամուսնին մասին. «սոսկ յիշելու համար», կը գրէ, « բնաւորութեամբ մեղմ, ուրախ, փափկանկատ, ընկերային խառնուացքով, շահած էր շրջապատին համակրանքը»: Այսպէս պանդոկը եւ հայրս միաձուլուացան: Շրջան մը մենք ալ ընտանեօք հոն ապրեցանք: Իսկ ամէն պարագայի տակ պանդոկը եղաւ եւ մնաց Կիրակի օրերու մեր ընդարձակ ընտանիքին հաւաքատեղին, ուր սեղանին շուրջ հաւաքուէինք մօրեղբորս եւ հօրեղբօրս ընտանիքներուն անդամներուն հետ մինչեւ որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին երբ պանդոկը ամբողջովին քանդուեցաւ:

Ակնարկելով Կիրակի օրուայ ճաշերուն՝ «Կարելի չէ մոռնալ մանաւանդ՝ Կիրակի օրերու կէսօրուայ մեր ճաշը (հաւ եւ բրինձ փիլաւ), երբ պանդոկին բոլոր բնակիչները, համերաշխ եւ նահապետական ընտանիքի մը նման, միասին, կը ճաշէին ուրախ զրոյցներով, խինդ ու ծիծաղով» կը գրէ երաժիշտ, «Գիշերն անուշ է» երգը յօրինող Հրանդ Գէորգեանը, իր «Կեանքիս Պատկերազարդ Ժապաւէնը» գիրքին մէջ (Հալէպ, 1983, էջ 170). «Ես երբեք չեմ կրնար մոռնալ մեր հայկական Օթէլ Լիւքսին պատասխանատու Պրն. Յովհաննէս Աբէլեանին եւ իր ազնիւ կնոջ՝ Զուարթին սիրալիր վերաբերումը ինծի հանդէպ՝ առհասարակ: Նոյնպէս, իրենց զաւակներուն՝ Վահէին եւ Կարոյին, ինչպէս նաեւ եղբօր զաւակներուն՝ Սթիվին եւ Արային անկեղծ ու նուիրուած ընթացքը», կը գրէ Հրանդը ակնարկելով նաեւ իմ սերնդակից ընտանիքին անդամներուն: «Վահէն Ամերիկեան Համալսարանէն վկայուեցաւ որպէս դեղագործ, Սթիվը որպէս գիւղատնտես, Կարոն վաճառականութիւն ուսանեցաւ, իսկ Արան որպէս բժիշկ: Արան ծանօթ է որպէս գրող եւ Հայկական մշակոյթով զբաղող լուրջ երիտասարդ մը»:

Կրկին Հրանդ Գէորգեանի խօսքով՝ «հազուագիւտ սիրտ մը եւ հոգի մը ունէր բնիկ Քեսապցի – Քէօրքիւնայ - գիւղին այս մարդը » որուն շնորհիւ տակաւին հայկական ընտանեկան ջերմութիւն պահուած մնաց պանդոկին մէջ, երբ այլեւս չկային անոր երբեմնի պանդոկապետ Թուրիկը իր ազգային «զինակիցներով», ինչպէս կը յուշագրէ Անդրանիկ Ծառուկեանը իր «Վերջին Անմեղը» գիրքին մէջ:

Կը մեջբերեմ:

«Հեգնանքով կը փիլիսոփայէր Քղեցի Թուրիկեանը, Պէյրութցիներուն հանրածանօթ Թուրիկը, բոլորէն յարգուած ու սիրուած հին ընկեր մը, երգիծական զգայարանքով, որ կը սիրէր ճշմարտութիւնները միշտ կատակով ըսել եւ կատակները վերածել ցաւցնող խայթոցներու:

«Պզտիկ պանդոկ մը կը բանեցնէր եւ ընտանեօք կ’ապրէր իր պանդոկին մէջ: Յաճախորդները բացառապէս հայեր էին եւ ընհանրապէս գաղափարակից ընկերներ, այնպէս որ տարիներու ընթացքին անպաշտօն ակումբի մը հանգամանքը տուած էին պանդոկին: Այնտեղ խմորուող տրամադրութիւնները, զրոյցները, կարծիքները ուշ կամ կանուխ կը թափանցէին ու կը դառնային պաշտօնական տեսակէտ: Կուսակցական որոշումները, շրջաբերականները կը հաղորդուէին շարքերուն, բայց ներշնչումը գրեթէ միշտ Պանդոկէն էր: Եդուարդ Տարօնցիին (Տարօնեան) ու Ղազար Չարըքեանին (Չարըք) հետ – տարիքով եւ մտքով հասուն մտաւորականներ – Թուրիկ կը կազմէր անքակտելի երրորդութիւն մը, որ թէեւ գործօն պաշտօններէ խոյս կու տար, բայց կը կազմէր կուսակցական կեանքին թթխմորը:

«Բարձր շէնքի մը վերնայարկին վրայ թառած պզտիկ այդ Պանդոկը աւելի քան քառորդ դար անուղղակիօրէն իշխեց Հայկական Պէյրութին: Երրորդութեան անդամները երեքն ալ գրչի մարդիկ, առանց մեծ հաւակնութիւններու, Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր գաւառներուն համադրութիւնն էին, տոհմիկ սովորութիւններու եւ աւանդութիւններու պահակները նաեւ: Թուրիկին, ժողովրդական սիրուած երգիծաբան, կարճ տոմսերը կը փնտռուէին մամուլին մէջ: Տարօնցին Ֆրանսական բարձր մշակոյթով յագեցած եւ քաջ գրաբարագէտ, քիչ մը ծանր ոճով սիրուն պատմուածքներ կը գրէր: Իսկ Ղազարը Էրզրումի բարքերուն շրջուն ցուցահանդէսն էր անձով, ինչպէս նաեւ ճոխ սեղաններուն անխոնջ հետախոյզը: Շատ կողմերով նմանութիւններ ունէին այս երեք անբաժանելիները, բայց իրենց մէջ հասարակաց ամէնէն ցայտուն գիծը սրամտութիւնն էր: Ղազարը՝ սուր խայթող, այն աստիճան, որ մականունին Չարըքեանը երբեմն կրնար չարիքի վերածուիլ իր զոհերուն համար: Տարօնցին՝ եւրոպական մեղմ հիւմըր մըն էր, նուրբ ու յղկուն: Իսկ Թուրիկը, կեղծ միամտութեան երեւոյթի մը տակ կը պահէր Նասրատտինային խաղաղութիւնը:….. Ու դժուար չէ պատկերացնել թէ ինչ թափանցում կը գտնէր հանրային կարծիքին մէջ այնտեղէն մեկնող տրամադրութիւն մը: Վայ անոր որ նշանակէտ դառնար Պանդոկին սլաքներուն» (Վերջին Անմեղը, Պէյրութ, 1980, էջ 108):

Այսպէս, ականատես եղայ երեւոյթներու, դէպքերու եւ դէմքերու, զորս չկրցայ, չէի կրնար այդ տարիքին գնահատել այնպէս ինչպէս կրնամ գնահատել ներկայիս, յետսահայեաց ակնարկով:

Կը սկսիմ: (յաջորդիվ)


Tuesday, February 14, 2023

A Language Beehive – Bourj Hammoud – (5) – What is wrong with the language?

 My abridged translation of Armenag Yeghiayan’s sequel (Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համուտ – 5 -). The original is linked.  Vahe H Apelian

Courtesy Garo Konyalian

After commemorating the 50th anniversary of the Genocide, various initiatives took place. A new national awareness began in our lives, as well as in Bourj Hammoud, whose Armenian ethnographic makeup was already sufficiently compromised by the repatriation that took place from 1946-48. Thousands of Armenian owned apartments changed hands. The new owners were our Arab compatriots from the south. The Arab Israeli war that took place during the same years, also brought hundreds of thousands of immigrants to Lebanon in general, and to Bourj Hammoud in particular. The vast swamp of Nabaa, next to the New Sis section of Bourj Hammoud, was drained and turned into a densely populated suburb populated mostly by Palestinians.

One of the targets of this new national awareness became the campaign against the Turkish language. The language became the subject of a long lasting and consistent persecution. This campaign had its own slogans, one of which was "Answer in Armenian to those who speak Turkish". The slogan was enforced mainly orally, but also in writing. Young men were seen in the streets of Bourj Hammoud, armed with pails full of paint and brushes, painting the slogan on walls without the permission of the owners, giving rise to rebuke both by Armenian and Arab owners of the properties.

Little by little, this act was refined. Amateurish handwriting was replaced by leaflets that displayed the slogan with an artistic designs. These leaflets were more easily tolerated by the homeowners, whose walls would bear the colorful announcements plastered over them.

Along with leaflets, came the flyers, which carried more than a sentence long slogan, but also noted brief historical facts and especially numbers to make their points and impress the recipients. These posters were distributed a little bit everywhere: at the entrance of cinemas, in front of lecture halls, in public buses or simply in the streets, to pedestrians who were not always Armenians who sometimes accepted the poster. Others threw it away with an instinctive indifference simply because they could not read. That is why soon the flyers started appearing bilingual relieving the distributor guessing the national affiliation of the recipients, some of whom after glancing over it, would ask for details about its content. 

The campaign against Turkish thus gained more popularity. And finally, oral propagandists joined the campaign. They usually consisted of a young boy and a young girl. These young preachers went around the neighborhoods of Bourj Hammoud and fulfilled their mission in favor of speaking Armenian with dedication, when the Turkish speaking business owners or shopkeepers could not refuse them and would invite them in.  

It could be assumed that this colorful campaign against speaking Turkish was a temporary fad and that it will soon subside. However, it did not happen that way. It was carried forward with a consistent drive and started changing nature of Bourj Hammoud. It even started addressing the merchants of Bourj Hammoud and the grocery owners who imported and sold Turkish good. The anti-Turkish campaign did not spare the customers as well, who bought Turkish products. 

Bourj Hammoud started becoming more of an Armenian enclave by the day.

The eminent French Armenian writer, novelist and satirist Nshan Beshigtashlian, visiting Lebanon said that Lebanon is the Armenian Diaspora stronghold, but Bourj Hammoud is the stronghold of this Diaspora stronghold. 

Courtesy Arin Ch Artwork

But an entrenched mindset persisted.

The Turk lived in us for centuries, if not always in the conscious, but in our subconscious. The reality of the Genocide did not always succeed in erasing that centuries-old, entrenched chock hold from the Western Armenian’s consciousness. In response to the anti-Turkish campaign, the average Western Armenian was disposed and inclined to accept the devastation genocide brought to the nation and attributed it to several names: Talaat, Enver, Jamal and few others. But, in the Western Armenian consciousness other kind of murderers and other executioners did not have a place. That is why the Western Armenian was not willing, nor found it to be reasonable, to do away Turkish food, music, film, cheap good and especially the Turkish language.

Against the anti-Turkish campaign, everyone had their own self-defensive response ready:

- Is purchasing a bottle hot pepper paste going to enrich the Turkish army?

- If I am not going to say dolma-sarma, what am I going to say? 

- If I don't watch Turkish films, then what movies should I watch? Do you have similar Armenian movies?

- What is wrong with the language?

- How can I learn a new language at this age?

And so on...

In any case, time had its beneficial effect as well, and indeed, towards the end of the century, a significant retreat of the Turkish language could be noticed. Foremost, the new generation almost no longer spoke Turkish. Turkish speakers were rarely met on the streets of Bourj Hammoud. Turkish almost disappeared from parties forever.  Turkish CDs and tape recorders had no place in the shops.

This success came about mostly by the consistent and exemplary struggle. But the demise of the Turkish speaking generation from the daily life of Bourj Hamoud, greatly aided the campaign against speaking Turkish. 

And as the French would say

"And the combat ended, for lack of combatants!" (--Et le combat finit, faute de combattants !!!)

***** 

I often claim that Turkish is one of the mother tongues of the Armenian people" (Bagrat Estugian, see the “supplement” below).”

I had just finished this article of the sequel “Bourj Hammoud, Armenian Beehive”, when by an amazing coincidence, I read Jirayr Cholakian’s, the editor of “Nor Haratch”, interview of Bagrat Estugian, the editor-in-chief of "Akos”. I quote the following from the interview, emphasizing some parts .

In the years following the genocide, we as a diaspora settled in large numbers in the Middle East, for example in Lebanon, where non-Armenian speakers were the majority. Therefore, those who came from Marash were not Armenian speakers at all. Or, if they were Armenian speaking, then they had a special dialect of Armenian: the dialect of Mount Musa, the dialect of Cilicia. We saw that in those years that most of our people did not speak Armenian.

The leaders of that region organized campaigns against them to make them Armenian speaking. And they succeeded, yes. Today, the people in no other corner of the world speak as much Armenian as in Lebanon and in Syria, especially in Beirut and in Aleppo. But in spite of that, I still meet young people who know Turkish very well. Therefore, we have not succeeded in banning the speaking Turkish altogether, which in my opinion is a fortunate phenomenon. All languages are dear to us, but the Turkish language more than the others. For example, Turkish folk music is responsive in us. 

All these supplement our emotional life. It is pointless to ban a language with artificial hostility. You may have animosity against an ideology or an understanding, but fighting against languages is pointless, and we can already see its results in the mouths of a 20-year-old young men from Aleppo and young men from Beirut" ("Nor Haratch", 26/1/23, p. 4).

Բնագիրը՝ http://vhapelian.blogspot.com/2023/02/5.html


         

 


Monday, February 13, 2023

An Improbable Valentine Tale: Vartan and Sara

 A Valentine tale I have told and retold. I first posted it in Keghartdotcom. on February 6, 2015 and updated in my blog. I repost it in memory of Vartan Dickranian

Vartan and Sarah, newly wed, Melbourne, Australia, 1970

From the '50s to the early '70s my father ran an inn in Beirut called "Hotel Lux". Almost all of our guests were Armenian, many from Iraq. Earlier on the Iraqi-Armenians came for summer vacation. Later they mostly came as immigrants on their way West or to Australia. Among them was a young man whose name was Vartan. He has remained etched in my memory for decades. What I will write about happened in the late '60s.

Vartan and his family were waiting for their immigration visas to Australia. Theirs was a traditional family. For all, I knew they might have hailed from the Armenian historic town Van or its region. Vartan’s parents may have been born there or were born in Iraq to surviving Vanetsi parents, as the family spoke with a distinct Armenian accent and Vartan remained very deferential to his parents, in an old-fashioned way.

Vartan and I became acquaintances. For a while, we also lived in the same quarter of the hotel. Thus I would see him almost daily. Over time, our acquaintanceship grew into friendship. I seemed to have earned his trust as he confided to me his predicament.

He had fallen in love with an Iraqi-Assyrian girl. Her name was Sarah. Everyone in Basra, their hometown, knew that Vartan loved Sarah, as he would tell me in his distinct household accent, “Sagh Basran kidi vor Vartan Saran ge siri” (Սաղ Պասրան գիտի որ Վարդանը Սարան կը սիրի), that is to say the “living Basra knows that Vartan loves Sarah”. However, their relationship had not progressed and each had gone their separate way. Vartan had come to Beirut on his way to Australia. Sarah and her parental family had gone to England on their way to the United States. Vartan had recently gotten hold of Sarah’s address in England from a mutual friend in Iraq. He asked me to write to Sarah in English. I don't remember why in English and not in Arabic.

For many weeks I wrote her a weekly letter Vartan dictated. They were not the kind of love letters--“I love you...cannot live without you, etc.”. Vartan’s letters were mundane, about everyday happenings, and about his family's wait for their visas.  After many letters over many weeks and no reply from Sarah, I told Vartan to give up chasing her. The girl is not interested otherwise she would have replied by now, I told him. Vartan would have none of it. The weekly letters continued.

One day Vartan showed me a letter he had received. It was from Sarah’s father. I remember almost verbatim what the man had written. In a plain and an impeccable English he wrote that all the ink in the world would not bring Vartan and Sarah together and that Vartan should have "hit the iron while it was hot". Some anger was palpable in the letter. Vartan’s family might have been cool to the prospect of the young couple's marriage for reasons that might have to do with their departure from Iraq. Both families had started their preparations to leave Iraq about the same time.

Vartan remained adamant. The innocuous "love" letters continued. Through their mutual friend in Iraq, Vartan learned Sarah’s family’s destination address in America and their departure date that would take place more or less with Vartan's family's departure time to Australia. Love-struck Vartan made a pact with me. After he settled in Australia, he would forward me his letters in Armenian, which I would translate into English and send it to him. He would then mail them to Sarah in America. Improbable as it may sound, that is what we did. But eventually, the letters trickled and finally stopped.

The last envelope I recieved from Vartan contained two letters. In one Vartan addressed to Sarah’s father. While he was not overtly asking the hand of his daughter, marriage seemed to be on his mind. Much like the previous letters, this letter also was mostly about mundane matters about Vartan's and his family's life in Australia. The second letter was from Vartan’s father addressed to Sarah’s father formely asking the hand of his daughter Sarah in marriage to his son Vartan.

I did not hear from or of Vartan after his last letter, as I remained focused on my studies and career amidst simmering political unrest in Lebanon. Not long after, my life along with Beirut communal life, changed. Hotel Lux, my parents bread and butter, was destroyed in 1975 at the onset of the protracted Lebanese Civil War. I ended up immigrating to the United States a year later, in 1976. 

Decades passed but I never forgot Vartan. In 2014, during one of my periodic visits to my mother whom I had entrusted to the care of the Ararat Nursing Facility in Los Angeles, I learned that an Australian-born Iraqi-Assyrian, Dr. Nicholas Al-Jeloo, would deliver, in the Ararat-Eskijian Museum-Sheen Chapel, a lecture entitled, "Armenian and Assyrian Cooperation and Co-Habitation in Iran's Urmia Region". Whenever I heard of Assyria or Assyrians, Vartan would come to my mind and I would wonder what happened to him and to his impossible love. I decided to attend the lecture and meet the ethnic Iraqi-Assyrian lecturer from Australia. The lecture took place on Sunday, May 4, 2014, at 4 p.m.

Being hard pressed for time I could not linger after the talk to share my Assyrian-Armenian story with Dr. Al-Jeloo.  I had booked to return home that evening. I barely had time to purchase his illustrated book capturing old Assyrian villages in Iran cohabited by Armenians. Dr. Al-Jeloo signed the book and gave me his business card. I returned home to Ohio.

Months went by. One day while going over papers I had brought with me from my mother’s house, I came across a journal I had kept while on a bus trip to Eastern Europe. My parents had paid for the trip to congratulate me for being accepted to the pharmacy school of the American University of Beirut. To my great surprise, I also came across a few pages long entry about Vartan in my journal as well. It was high time I thought I contacted Dr. Al-Jeloo. I sent him an email on August 4, 2014.

I wrote to Dr. Al-Jeloo a summary of Vartan's story and added: “I never got a wedding invitation. If nature was kind enough to their enduring love, they should be now grandparents or grandparents to be. I wanted to share their story with you. Unlike the Assyrian Queen Shamiram not giving up on handsome Armenian king Ara, the love of her life; this time around it was every day Vartan not giving up on the love of his life, Sarah.” More than two months passed and I did not hear from him. I figured I had come to a dead end and that I should close the book on my memories of my days with Vartan on the veranda of Hotel Lux dictating to me his letters to Sarah.

On October 19, 2014, I received an email from Suzan Dickranian. Her name did not ring a bell. The email was titled “Greetings from Melbourne, Australia!” I did not give much thought as to who she could be and why an email from Melbourne. When I opened the email I was stunned to read that she is the daughter of Vartan Dickranian, the lovelorn Vartan of Hotel Lux. The bygone years had somehow erased the family name from my memory and at that moment it had not dawned on me to make the connection.

A few days earlier, Suzan wrote, her mother had met Dr. Al-Jeloo following a lecture he had delivered about the Assyrian Genocide. Upon learning her name, Dr. Nicholos had asked her whether she is married to an Armenian. She had responded in the affirmative. He had then quizzed her whether her husband’s name is Vartan. Astonished by the question, she had confirmed that her husband’s name is indeed Vartan.

Suzan then wrote what her father had dictated: “I (Vartan) was then brought over and introduced to Dr. Nicholas, who explained that he had received an email from you, which included a story about an Armenian man he met in Beirut, who was in love with an Assyrian girl. It soon became clear that, by coincidence, I was the man you were talking about!

"I am happy to tell you that I DID end up marrying the Assyrian girl I was in love with!...and the following is our story.

"I arrived in Melbourne, Australia in 1968. Two of my brothers were already here before I arrived with my parents. Unfortunately, my father died in 1969; nine months after we arrived. Prior to his death, he wrote a letter to Sarah’s father in America, asking for her hand in marriage on my behalf. Sarah’s father accepted this proposal and, as a result, Sarah arrived in Melbourne in 1970. However, my father had unfortunately passed away by this time.

"Sarah and I were married just ten days after her arrival, in October of 1970. We had a small wedding with only twenty people.

"In 1972 we had our first child; our daughter Suzan.  We lived in a small apartment, to begin with. We eventually bought a house in 1975, which we are still happily living in, to this day. In 1977, we had another child; our son Armen.

Suzan grew up and married an Armenian man in 2001.  Armen is now engaged (also to an Armenian) and will be getting married in November this year.” The email also contained a copy of a passport size picture whose inscription on the back in my own writing in Armenian, reads:  "To Dear Vartan, Vahe". The picture is dated February 1969. All these years Vartan had kept a passport-size picture of mine I had forgotten having given to him as a keepsake. 

I was saddened to read about Vartan’s father's early death. From what I remembered, he had run a pastry shop in Basra. He probably found his world had completely changed in Australia. I am sure theirs was also a close-knit community in Basra whose circumstances couldn't be duplicated in Australia. Even though the presence of his children would have softened the impact of the change, nonetheless Basra and Melbourne would have been worlds apart for the aging patriarch. However, he had carried on his responsibilities to the end with dignity. After assuring himself that the family was settled well enough to assume the responsibility of providing a comfortable haven for a daughter-in-law to be, he had consented to Vartan’s marriage and had personally written to Sarah’s father asking for his daughter’s hand for his son Vartan.

Probably there is no student who has attended Armenian school who wouldn't know about Assyrian Queen Shamiram’s infatuation with the most handsome king in Armenian history, King Ara the Beautiful. Loyal to his wife Queen Nvart and indifferent to mighty Shamiram’s advances, Ara had committed the political blunder of his life by rejecting the Assyrian queen's infatuation. An enraged Shamiram had attacked Armenia with orders to her soldiers not to harm Ara. But King Ara was killed in the ensuing battle. Distraught, she had his body placed  on a hill hoping that the gods would lick his wounds and bring him back to life but in vain. Ara's and Shamiram's story became part of Armenian folklore, if not history.

Over time the Armenians adopted Christianity as their state religion but they did not forget about their handsome king Ara who was loyal to his wife to his political detriment and built a chapel on that very hilltop where pagan gods were once supposed to descend. They had become Christian but had kept the memory of the happening in pagan times. The village that sprang around the hill came to be called AraLezk--a compound word made of the king's name Ara and the Armenian verb to lick. The village now has grown into a town and, as is the regrettable Turkish tradition, its name has been obliterated per a comment I read in Keghart.com in response to my inquiry about Aralezk.

The ancient Armenian village Aralezk. The chapel is visible on the hill.
Presently known as Kalacik.

This time around it was not a royal affair but a devoted commoner named after one of the most esteemed names in Armenian history, Vartan (Mamigonian). The historic Vartan's name had bolstered his clan's reputation placing it second only to his family, named after the Armenian king of kings, Dikran the Great.

Last year Suzie broke the news of the passing away of her father Vartan whose path and mine crossed at one time in Beirut and left an indelible impression upon me; not only will I not forget, but will continue cherishing it. 

Vartan and Sarah thus formed their own "dynasty". I am sure their descendants will carry on the legacy of the improbable but enduring love of the family’s patriarch and matriarch. As in Vartan's and Sarah’s lives, upheavals are inevitable in their descendants’ lives as well. They also will face trials and tribulations but they will be able to overcome the odds as long as they remain committed to each other much like Vartan and Sarah were. For true love endures.

Vartan and Sarah Dickranian in Singapore in 2011. 
Courtesy their daughter Suzie Dickranian