Krikor Kradjian, A Diaspora writer - Hadjenen Gakkom

The attached story - Hadjenen Gakkom - by Krikor Kradjian – “I come from Hajin” (in Armenian) - was translated by the late Aris G. Sevag and posted in Keghart.com on May 27, 2009. Krikor Kradjian, a friend and a colleague,  is a pharmacist by profession who for many years ran his own pharmacy on Araxe Street in the heart of the Armenian Bourj Hammoud. He is an uncle to the world renowned pianist Serouj Kradjian.  Բնագիրը կցուած է

Vahe H Apelian

To Krikoris, with fondest childhood memories

I never saw my grandfather Krikor, but I can imagine what kind of person he could have been from what my grandmother told me.

Grandmother used to speak about his handsome physique; her Kiko was robust and good-looking, and his upbeat and cheerful personality was infectious. Grandfather wouldn’t sit down to eat if there weren’t a guest, a companion, at the table (At mealtime, sometimes a passing stranger would share Grandfather Krikor’s table, like a family member).

We didn’t hear much about him from Grandmother because every time she started to tell about Krikor, her Krikor, she would get emotional, her eyes would well up with tears, and we too would get emotional such that we kids would change the subject so that neither she nor we would remain in that state.

Grandfather Krikor was an artisan (and not a farmer, leaving the care of the family vegetable garden to his beautiful Heghine). He earned his daily living, liked to jest and had a special sense of humor, like all Hajin natives. He was also a profound believer in the Armenian traditions and values.

Krikor and Heghine Krajian had three children: Baidzar, Hripsime and Armenag.

As of 1915, when the first deportation from Hajin occurred, Krikor was already dead (we don’t know if he was murdered or if he died from illness.). It was Grandmother Heghine herself who managed to save her children and get them to a safe place after the kind of odyssey that had been rendered into a long film in our little brains.

“Grandma, tell how you saved Daddy.”

And Grandmother would begin to tell the long story of her long journey.

“The Kurds had taken my Baidzar and my Hripsime. My Armenag was three years old. Carrying him, I used to walk at night and hide out during the day.” Grandmother didn’t finish the story quickly; often she would get choked by her tears so, to hide them from us, she used to sing “Azadn Asdvadz ain orits” or Antranig’s song, “iprev ardziv…” These songs, the old heroes and good days were sufficient and just cause for all of us to become overtaken with emotion.

“Grandma, tell the part about the wolves, lions and tigers.”

Grandmother would then testify about the miracle, about how one day at dawn, when she was looking for a hiding place, groups of wild animals passed by two fugitives. Meanwhile, firmly clutching three-year-old Armenag, Grandmother prayed and crossed herself ; miraculously, none of the animals approached them.

This time, when she got to that part of the story where her two girls were found and saved, there were tears of joy. She wandered from village to village, inquired here and there, and finally learned the whereabouts of Baidzar and Hripsime. She resorted to all means; she begged, she pleaded, she used persuasion; finally she succeeded through deceit. At night she grabbed Baidzar and fled from one village; then she went to the other village and freed Hripsime. Thus, through superhuman efforts, Grandmother gathered her children together and reached Iskenderun (Alexandretta). At the end of the war, in 1918, Grandmother didn’t return to Hajin. She remained in the camp of Hajin natives in the city of Iskenderun. It was Hairabed Eolmesekian, the future husband of her daughter Baidzar, who, together with approximately 6,000 Hajin natives, returned to rebuild their native city and make it prosper again. Two-three years later, together with a few hundred fighters, he managed to slip through the ring of Turkish chetes [raiders, brigands] having laid siege to Hajin and escape from the city, which was breathing its last breath after having put up an eight-month-long resistance. In the final minutes, when the Turkish mob was entering the city from all sides, wounded Hajin natives, women and children, armed, fought till their death.

The Hajin camp of Iskenderun, with its unhealthy conditions, was unsatisfactory to the Hajin natives who had lived a prosperous life. These Armenian refugees began to settle in Lebanon, with the encouragement of foreign missionary organizations and Anglo-French supervision. The seaside region of Juni and Maameltein became the first stop for Grandmother and her children. From here she would move to the railroad line projected by the British, in whose construction she worked, alongside other Hajin natives; young, self-taught Armenag worked as an interpreter. Later on, in the 1930 ‘s, the Swiss founded an asylum for the blind/workshop in the village of Ghazir, which brought together teachers, workers and assistants, together with their families. Grandmother and her family settled in this verdant village of Ghazir not far from the seashore, where a small Armenian community was formed in a short period of time.

 

Grandmother lived in Ghazir during World War II. By this time, she had married off her two daughters to young fellows from Hajin, Hairabed Eolmesekian (Anmahouni [Immortal]) and Hampartsoum Deyirmendjian (Aptian), who gave her grandchildren. As for her one and only son, she arranged her marriage to Osanna Tembelian from the Jebeil orphanage. Grandmother generated a new family from her little nest, in exchange for her lost relatives. From a nucleus of four were formed three families with their children.

The Eolmesekians had Garbis, Krikor (Krikoris), Jirair, Vanig, Araxie and Anahid. The Deyirmendjians had Hagop, Yeprem, Edward, Kegham and Alice. The Krajians had Vartkes, Vahak, Krikor and Sona.

Grandmother always kept her little army under her umbrella.

After the war, the neighborhood of Nor Hajin was founded with the assistance of Hajin natives living in America. Grandmother gathered her clan and went to settle among others who were originally from Hajin.

The neighborhood of Nor Hajin was constructed with great enthusiasm. The Hajin natives, without giving consideration to political party or denominational affiliation, built and made Nor Hajin prosper, with a population of at least two hundred families. Grandmother never missed an opportunity to plant in her stone house without a yard or garden, as well as continue customs reminiscent of Hajin. Having filled tin boxes with soil, Grandmother planted tomatoes and other vegetables and let them grow on the roof of her two-story residence. Every time she picked a ripe red tomato, she would pluck the green stem and sniff it, most probably to revive memory of her tomatoes back in Hajin.

For us “little ones,” it was a day of unimaginable joy, when the family would go up to the summer house, namely…the roof. When the weather got hot, Grandmother would order us to take the bedding up to the roof; in the mornings, it would be gathered up in one corner of the roof and then, at night, the mattresses would be spread out, side by side, and we, jumping from one bed to the other, would go occupy our corner. We used to enjoy the cool nights, watching the starlit sky and listening to the serious yet oft repeated jokes told by the elders, before becoming transported to the world of sleep and imagination.

Grandmother was an expert cook. Her specialties were Hajin jidabour and dzileren abour.

The name jidabour suggests that it is made with chicken meat but Grandmother used to make it with beef. First, she boiled the meat; then, after it cooled down, she rendered it into thin strips or strings. While the barley was being cooked in water, the strings of meat were added and constantly mixed until the meat melted and became blended with the barley.

Grandmother used to carefully pick the newly sprouted greens. Then she would cook them with lentils and rice to make sprout soup.

At the end of the summer, the roof was thoroughly washed and cleaned for Grandmother to make tarhana, together with her daughters and daughter-in-law. The hot mixture of boiled [pearled] wheat and yogurt was spread out on the cold stone roof floor to harden. We youngsters didn’t miss the opportunity to take our share of the sourish pieces of tarhana that resembled lavash [long, thin and flat bread baked in a tonir]. During the cold winter weather, the hardened pieces of tarhana were put into boiling water to make tarhana soup.

Grandmother Heghine didn’t know how to speak any other language but the Hajin dialect. For her, Arabic was a foreign language, of which she knew a few words. When British or French visitors came to the house, after quietly listening to them, she would say, “Ishallah birouh memleket”, namely “God willing, you’ll return [safely] to your homeland.” As far as Grandmother was concerned, those persons who weren’t in their own country were refugees like her, and she conveyed her best wishes to them. We tried to convince Grandmother that these persons had left their homeland on business, but to no avail. As far as she was concerned, every man with a mustache was a Bolshevik (very probably, she saw a resemblance between Stalin’s and that man’s mustaches).

 

Prior to the birth of her grandchildren, she was the one who decided their names (for example, it was on her insistence that the last son of her one and only son was named after his grandfather Krikor). Then, when she was told that the grandson Krikoris, who was the first of the siblings to get married, had a second child and named him Vicken, Grandmother, surprised, asked what new name that was – Duben? What does Duben mean?

Grandmother’s simple mindedness was legendary, like all the grandmothers (especially grandmothers who were natives of Hajin).

Grandmother’s personality traits were transmitted to succeeding generations. The new generation of artists, professionals and youths endowed with physical beauty came to show that the superhuman efforts of Grandmother Heghine to save her children from death and assimilation, her determination to form a family nucleus had been productive.

At present, there are more than 80 grandchildren and great-grandchildren descended from Grandmother Heghine.

Grandmother didn’t see all of you but she lives in you with her Hajintsi genes.

Grandmother Heghine now rests alongside her one and only son Armenag and daughter Baidzar’s older son Garbis in the cemetery of Bourj Hammoud.

Beirut, June 15, 2008

***

Բնագիրը՝ 

Հաճընէն «կագգոմ»

Գրիգոր Գրաճեան

 

     Մեծ հայրս՝ Գրիգորը, չեմ տեսած, սակայն մեծ մամային ընդմէջէն կ՛երեւակայեմ թէ ինչպիսի անձ մը կրնար եղած ըլլալ:

     Մեծ մաման կը պատմէր անոր ֆիզիքական գեղեցկութեան մասին. մարմնեղ, գեղեցիկ էր իր «Գիգոյը», իսկ իր շէն եւ ուրախ տրամադրութիւնը կը վարակէր շրջապատը:

     Մեծ հայրիկը ճաշի չէր նստեր եթէ հիւր մը, ընկերակից մը չունենար: Երբեմն ճաշի ժամանակ ճամբէն անցնող օտարական մը, հարազատի մը նման սեղանակիցը կ՛ըլլար Գրիգոր մեծ հայրիկին:

     Մեծ մամայէն շատ բան չենք լսած անոր մասին, որովհետեւ ամէն անգամ որ սկսէր պատմել Գրիգորին, ի'ր Գրիգորին մասին, կը յուզուէր, աչքերը կը լեցուէին եւ մեզ ալ իր հետ կը յուզէր. այնպէս որ մենք, «լակէօտներս», նիւթը կը փոխէինք որպէսզի ոչ ինք, ոչ ալ մենք յուզուէինք:

     Արհեստաւոր մարդ եղած է Գրիգոր մեծ հայրիկը եւ ոչ՝ հողագործ, ընտանիքի բանջարանոցի հոգը ձգած իր գեղեցիկ Հեղինէին: Օրական աշխատանքով ընտանիքին ապրուստը վաստակող, կատակասէր, բոլոր հաճընցիներուն նման սրամիտ եւ ազգային աւանդութիւններուն, արժէքներուն խոր հաւատացող անձ մը եղած է ան:

     Գրիգոր եւ Հեղինէ Գրաճեանները ունեցած են չորս զաւակ՝ Սիրական, որ կանուխ տարիքէն մահացած է, Պայծառ, Հռիփսիմէ եւ Արմենակ: Հաճնոյ առաջին տեղահանութեան, 1915-ին, Գրիգոր արդէն իսկ մահացած էր, սպաննուած թէ հիւանդութեամբ մահացած՝ չենք գիտեր: Հեղինէ մեծ մաման, առանձինը, գերմարդկային ճիգեր գործադրելով, կրցած է փրկել զաւակները եւ զանոնք հասցնել ապահով վայր: Իր ոդիսականը մեր մանուկի ուղեղներուն մէջ երկա՜ր ֆիլմի մը վերածուած էր:

     - Մեծ մամա', պատմէ' հայրիկը ի'նչպէս ազատեցիր:

Ու մեծ մաման կը սկսէր իր տարագրութեան երկա՜ր պատմութիւնը:

     - Պայծառս եւ Հռիփսիմէս քիւրտերը տարած էին: Արմենակս երեք տարեկան էր. գիրկս առած, կը քալէի գիշերները եւ կը պահուըտէի ցերեկները:

     Մեծ մաման իր պատմութիւնը շուտով չէր վերջացներ. յաճախ ձայնը կը խռպոտէր, խորունկ շունչ մը կը քաշէր եւ որպէսզի մեզմէ ծածկէր մեծ մամայի իր արցունքները, կ՛երգէր «Ազատն Աստուած այն օրից»ը կամ Անդրանիկին երգը՝ «Իբրեւ արծիւ ...»: Այս երգերը, հերոսներու յիշատակը ու լաւ օրերը( հէյ կիտի կինլէյ) բաւարար եւ արդարացի պատճառներ էին, որ բոլորս ալ յուզուէինք։

     - Մեծ մամա', պատմէ ' գայլերուն, առիւծներուն, վագրերուն մասը:

     Եւ հրաշքի մասին էր, որ կը վկայէր մեծ մաման. թէ ինչպէս օր մը, արեւածագին, երբ թաքստոց մը կը փնտռէր, երկու «փախստականներուն» առջեւէն կ՛անցնին վայրի անասուններ, խումբ առ խումբ, իսկ մեծ մաման ամուր մը գրկած փոքրիկ Արմենակը, կ՛աղօթէ ու կը խաչակնքէ. եւ ի'նչ հրաշք՝ ոչ մէկ կենդանի կը մօտենայ իրենց:

Պատմութեան վերջին բաժնին մէջ, մեծ մաման ուրախ արտայայտութիւններով կը նկարագրէ իր երկու աղջիկները գտնելը եւ զանոնք ազատելը: Գիւղէ գիւղ կը թափառի, ասդին անդին կը հարցնէ եւ վերջապէս կը գտնէ Պայծառին եւ Հռիփսիմէին հետքերը: Ան բոլոր միջոցները ի գործ կը դնէ՝ կ՛աղաչէ, կը պաղատի, կը փորձէ համոզել. վերջապէս կը խաբէ առեւանգողները եւ գիշերով՝ նախ մէկ գիւղէն կը փախցնէ Պայծառը, ապա կ՛երթայ ուրիշ գիւղ մը եւ կ՛ազատէ Հռիփսիմէն: Այսպէս, ընտանիքը առած իր թեւերուն տակ, մեծ մաման կը հասնի Իսկենտերուն(Alexandretta):

     Պատերազմին աւարտին, 1918-ին, մեծ մաման Հաճըն չի վերադառնար: Ան կը մնայ Իսկենտերուն քաղաքի «Հաճըն քէմբ»-ին մէջ: Իր Պայծառ աղջկան ապագայ փեսան, Հայրապետ Էօլմեսէքեանն է, որ մօտ ութը հազար հայրենակիցներուն հետ կը վերադառնայ հայրենի հող, Հաճըն:

     Ապաւինելով յաղթական դաշնակիցներու զինեալ ներկայութեան Կիլիկիոյ մեծ քաղաքներուն մէջ, հաճընցիք փորձեցին վերաշինել եւ շէնցնել իրենց սիրելի գիւղաքաղաքը: Սակայն, մութ ամպեր սկսած էին կուտակուիլ Հաճընի եւ ամբողջ Կիլիկիոյ վրայ: Վերադարձէն երկու տարի ետք, թրքական կանոնաւոր բանակը, իր կողքին ունենալով հազարաւոր թուրք եւ քիւրտ խուժան, պաշարման օղակի մէջ կ՛առնէ Հաճընը: Հաճընցիք ինքնապաշտպանութեան կը դիմեն եւ ութ ամսեայ հերոսամարտէ ետք, զէն ի ձեռին կը նահատակուին: Քիչեր միայն, որոնց շարքին Հայրապետը, կը ճեղքեն պաշարման օղակը եւ կը հասնին ապահով վայր:

     Իսկենտերունի «Հաճըն քէմբ»-ը իր վատառողջ պայմաններով չէր գոհացներ բարեկեցիկ կեանք ապրած հաճընցիները: Երբ ֆրանսական հոգատար իշխանութեանց քաջալերանքով, գաղթական հայեր սկսան ուղուիլ դէպի Լիբանան, մեծ մաման ալ իր փոքրիկ ընտանիքով կու գայ մայրիներու երկիրը:

     Մեծ մամային եւ իր հարազատներուն առաջին կայքը եղաւ Ժիւնիի եւ Մաամըլթէնի ծովեզերեայ շրջանը: Այստեղէն պիտի անցնէր անգլիացիներու ծրագրած շոգեկառքի գիծը, որուն շինութեան աշխատանքներուն կը մասնակցի, այլ հաճընցիներու կողքին, երիտասարդ, ինքնուս Արմենակը, որպէս թարգման: Աւելի ուշ, երեսունական թուականներուն, զուիցերիացիները Ղազիր գիւղին մէջ հայ գաղթականներուն համար կը հիմնեն կուրանոց-աշխատանոց մը, որուն շուրջ կը բոլորուին ուսուցիչներ, արհեստաւորներ, օգնականներ իրենց ընտանեկան պարագաներով. կարճ ժամանակի մը ընթացքին կը կազմուի փոքրիկ հայկական գաղութ մը: Մեծ մաման, իր ընտանիքը առած, իբրեւ բնակութեան վայր կ՛ընտրէ ծովեզերքէն ոչ շատ հեռու կանաչապատ այս գիւղը:

     Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին օրերը մեծ մաման կ՛անցնէ Ղազիր: Արդէն ան ամուսնացուցած է իր երկու աղջիկները հաճընցի երիտասարդներու՝ Հայրապետ Էօլմեսէքեանին(Անմահունի) եւ Համբարձում Տէիրմէնճեանին հետ եւ ունի թոռնիկներ, իսկ իր հոգեհատոր Արմենակը կ՛ամուսնացնէ Ժիպէյլի որբանոցէն՝ Օվսաննա Թեմպելեանին հետ: Տարագրութեան ժամանակ կորսնցուցած հարազատներուն փոխարէն մեծ մաման իր փոքրիկ բոյնէն կ՛ունենայ գերդաստան մը: Չորս հոգինոց կորիզէն երեք ընտանիք կը կազմուի: Էօլմեսէքեանները կ՛ունենան Կարպիսը, Գրիգորիսը, Արաքսին, Ժիրայրը, Անայիսը եւ Վանիկը: Տէիրմենճեանները կ՛ունենան Յակոբը, Ալիսը, Եփրեմը, Եդուարդը եւ Գեղամը: Գրաճեանները կ՛ունենան Վարդգէսը, Վահագնը, Սօնան եւ Գրիգորը:

     Մեծ մաման իր փոքրիկ «բանակը» կը պահէ միշտ իր հովանիին տակ:

     Պատերազմէն ետք, Ամերիկա ապրող հաճընցիներու օժանդակութեամբ, Պէյրութի մէջ հիմը դրուեցաւ Նոր Հաճըն թաղամասին: Մեծ մաման իր գերդաստանը հաւաքած, եկաւ հաստատուելու իր համաքաղաքացիներուն մօտ:

     Մեծ խանդավառութեամբ կառուցուեցաւ Պէյրութի Նոր Հաճըն թաղամասը: Հաճընցիները, առանց կուսակցական կամ յարանուանական նկատառումներու, շինեցին ու շէնցուցին առ նուազն երեք հարիւր ընտանիք պարփակող Նոր Հաճընը:

     Իր քարաշէն, առանց շերտ մը հողի բնակարանին մէջ, մեծ մաման առիթ չէր փախցներ ցանելու կամ Հաճընի իր բանջարանոցը յիշեցնող զբաղմունքը շարունակելու: Թիթեղէ թաղարներու մէջ հող լեցուցած, երկյարկանի շէնքին տանիքը, մեծ մաման լոլիկ եւ այլ բանջարեղէններ կը բուսցնէր: Ամէն անգամ որ կարմիր, հասունցած լոլիկը քաղէր, կանաչ կոթը կը փրցնէր եւ քիթին կը տանէր հոտուըտալու, շատ հաւանաբար յիշելու համար Հաճընի իր լոլիկները:

     Մեզի, «պըլըզտէք»-իս համար աներեւակայելի ուրախութեան օր էր երբ ընտանիքը ամառանոց կ՛ելլէր, այսինքն ... տանիք:

     Երբ տաք եղանակը սկսէր, մեծ մաման կը հրահանգէր տանիք փոխադրել անկողինները, որոնք առաւօտները կը հաւաքուէին տանիքին մէկ անկիւնը, իսկ գիշերները քով-քովի կը փռուէին: Մենք, ցատկռտելով մէկ անկողինէն միւսը, կ՛երթայինք գրաւելու մեր տեղերը: Աստղազարդ երկինքը դիտելով, միաժամանակ մտիկ ընելով մեծերուն խօսակցութիւնը, կ՛անցնէինք քունի:

     Հմուտ խոհարար էր մեծ մաման. իր մասնագիտութիւնն էին Հաճնոյ ճտապուրը եւ «ծիլերէն» ապուրը:

     Ճտապուրին անունը ենթադրել կու տայ թէ պատրաստուած է հաւու միսով, սակայն կովու միսով կը պատրաստէր զայն: Նախ միսը կը խաշէր, ապա քիչ մը հանգչեցնելէ ետք բարակ թելերու կը վերածէր: Կորկոտը ջուրի մէջ եփած միջոցին կ՛աւելցնէր թել-թել միսը, շարունակաբար խառնելով, մինչեւ որ միսը հալէր խառնուրդին մէջ: Մենք ալ կաթսային շուրջը կանգնած, ճտապուր-մատաղի անուշ հոտը առնելով, անհամբեր, կը «հալէինք» մինչեւ պատրաստութիւնը:

     Իսկ կանաչեղէններու նորափթիթ ծիլերը բծախնդրութեամբ կը հաւաքէր, ապա եփելով ոսպի եւ բրինձի հետ կը պատրաստէր «ծիլերէն» ապուրը: Լսած էի՞ք այս տեսակ ապուրի մը մասին:

     Ամրան վերջաւորութեան տանիքը լաւ մը կը լուացուէր եւ կը մաքրուէր, որպէսզի մեծ մաման իր աղջիկներուն եւ հարսին հետ պատրաստէր «թարխանա»ն: Խաշած ցորենի եւ մածունի տաք խառնուրդը կը սփռուէր տանիքին պաղ քարին վրայ որպէսզի կարծրանար: Մենք, փոքրերս, առիթը չէինք փախցներ մեզի բաժին հանելու լաւաշի նման թթուաշ թարխանայի կտորներէն: Ձմրան պաղ եղանակին, թարխանային կարծրացած կտորները կը դրուէին եռացած ջուրի մէջ, որպէսզի ստացուէր համեղ ապուրը:

     Հեղինէ մեծ մաման Հաճնոյ բարբառէն զատ այլ լեզու չէր գիտեր խօսիլ:

(Նմոյշ մը հաճնոյ բարբառէն. «մոյդ»- մարդ, «տղոյ»-տղայ, «եույ»- ուր, «հոց»- հաց ...)

     Արաբերէնը իրեն համար օտար լեզու մըն էր, որմէ մի քանի բառ գիտէր միայն: Երբ հայրիկին ծանօթ անգլիացիներ կամ ֆրանսացիներ գային այցելութեան, երկար ատեն լուռ մտիկ ընելէ ետք իրեն համար անհասկնալի խօսակցութիւնը, իրենց կը փոխանցէր իր մաղթանքը.

     - Իշալլա պիրուհ մէմլէքէթ», այսինքն՝  Աստուած տայ որ վերադառնաք հայրենիք:

     Մեծ մամային համար ամէն անձ որ իր երկրին մէջ չէր, գաղթական էր իրեն նման եւ իր ամենօրեայ աղօթքէն բաժին մը կու տար անոնց: Հայրիկը ի զուր կը փորձէր հասկցնել իրեն թէ այդ մարդիկը գործով դուրս կը գտնուէին իրենց հայրենիքէն: Մեծ մաման կը մնար անդրդուելի.

     - Իշալլահ պիրուհ մէմլէքէթ

     Վայ եկեր էր եթէ այցելուներէն մէկը պեխ ունենար: Մեծ մաման դժկամութեամբ կը նայէր անոր դէմքին եւ տնեցիներուն կը հասկցնէր որ «սիեւ ջույը», սուրճը, արագ մը տան ու ճամբեն «մոյթը»: Պեխ ունեցող մարդիկը կը նմանցնէր բռնապետ Ստալինին, որմէ բնաւ չէր ախորժեր:

 

     Մինչեւ իր թոռնիկներուն ծնունդը, ի'նք պէտք էր որոշէր անոնց անունները՝ օրինակ իր պնդումին վրայ է որ մէկ հատիկ տղուն վերջին զաւակը կը կոչուի մեծ հայրիկ Գրիգորին անունով: Երբ գերդաստանին մէջ առաջին ամուսնացող թոռնիկ Գրիգորիսը կ՛ունենայ երկրորդ զաւակ մը եւ զայն կ՛անուանեն Վիգէն, մեծ մաման զարմացած կը հարցնէ. « Այդ ի՞նչ նոր անուն է. Տիւփէն»:

 

     Մեծ մամային պարզամտութիւնը, ինչպէս նաեւ բոլոր հաճընցի մեծ մամաներունը, առասպելական էր: Ահաւասիկ նմոյշ մը հաճընցի մեծ մամիկին Աստուածածնի աղօթքէն: Սրտի խորերէն ելած բառեր, որոնք միայն հնչականութեամբ կը մօտենան իսկականին:

 

     - Ուչխույ քեզ Մայոմ, լիս նոյոխ, էյոխ մէյոխ, ոյը վայտիք չունի պըտըլիկ, Յիսուս:

 

Իսկական աղօթքը կ'ըսէ.

 

     - Ողջոյն քեզ Մարիամ, լի շնորհոք Տէր ընդ քեզ, որովայնի քո, Յիսուս:

 

     Մեծ մամային նկարագրային եւ ֆիզիքական գիծերը շարունակուեցան յաջորդող սերունդներուն մօտ: Վարպետ արհեստաւորներու, արուեստագէտներու, համալսարանաւարտ մասնագէտներու եւ շնորհքներով օժտուած երիտասարդ սերունդը կու գայ ցոյց տալու թէ Հեղինէ մեծ մամային գերմարդկային ճիգերը, զաւակները ազատելու մահուընէ եւ օտարացումէ, ընտանիքը վերակազմելու վճռականութիւնը  արդիւնաւէտ եղած է: Հարիւրի հասնող թոռներ եւ ծոռներ, որոնցմէ շատերը չէ տեսած ան, իրենց հաճընցի ծիներով կը հաստատեն թէ արժանաւոր յաջորդներն են պայքարող մեծ մամային:

     Իսկ ինք, Հեղինէ մեծ մաման, յաւիտենապէս կը հանգչի իր մէկ հատիկ Արմենակին եւ Պայծառ աղջկան անդրանիկ զաւակ՝ Կարպիսին հետ, Պուրճ Համուտի գերեզմանատան մէջ:

 

 

2008

 

 

 

 

 

 

A blogger’s take on Federal Reserve and Banque Du Liban

  Vahe H  Apelian

“We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.” These words from the Declaration of Independence are familiar and often quoted. The congress adopted the final text of the Declaration of independence on July 4, 1776. Franky speaking, as far as I am concerned, Life and Liberty derive meaning for me because of the third, that is to say the unalienable right to pursue Happiness . I wonder pursuing happiness has been enshrined in any country’s charter or declaration of independence. The finances of a U.S. citizen contributes greatly towards a person’s pursuit of happiness, even though happiness is not surely a measure of money only.

The U.S. Constitution thus has created a government with three branches we all know,  the legislative, the executive, and the judicial branch. In this manner the Constitution establishes a system of checks and balances to ensure equitable and accountable governance. But the U.S. constitution does not say that there should be a central bank, which in case of the U.S. is The Federal Reserve. The name may be misleading. The Federal Reserve is not a federal institution. But, the federal reserve system, as far as I am concerned, is the institution, that assures the law- abiding citizens of the U.S. have an assurance of the worth of their hard earned money to pursue happiness.

The Federal Reserve System is the central bank of the United States. It was founded by a Congressional act in 1913, to help assure the stability of the American banking system, and wrench it away from political manipulation. The Federal Reserves is a complex institution that is both privately and publicly owned. Its governing board reports to Congress. It acts sort of the floodgate of money the U.S. Treasury Department prints, and in this manner acts as the checks and balances of the U.S. fiscal governance. While the U.S. Treasury, a cabinet level institution, prints money, it can make it available to the public only through the Federal Reserves which acts as the barometer of the free market’s need for the right amount of money to keep it healthy.  

The Central Bank in Lebanon was established in 1963 and is entirely owned by the state. The collapse of Lebanon’s monetary system is attributed to corrupt governance of the state officials, notably Riad Salameh, who was the governor of the country’s central bank.  I quote, “Salameh's monetary policies, along with government corruption and mismanagement, are said to have led to a crisis marked by falling growth, currency devaluation, banking sector collapse, and widespread poverty.” Lebanon used to brag that it has the largest gold deposit in MENA  (Middle East and North Africa) counties, to safeguard the Lebanese Lira's value. I do not know what happened to its gold reserve. 

When I left Lebanon in 1976, a U.S. dollar was worth around 3 Lebanese Liras. In a few years it was trading around 1500 LL for a dollar and thus wiped out my parent’s life-long savings. But they were not the only ones, of course.. On February 15, 2024 the Central Bank started exchanging the dollar to its market value which is around 90,000 Lebanese Liras for a U.S. dollar.. Corruption of the Central Bank, with no checks and balances, was endemic in Lebanon all along.

 Sometimes in the 1960’s, the 50 piasters disappeared from circulation in Lebanon, It turned out that its silver content was for more valuable than its trading face value. Lebanon being Lebanon, it would not surprise me a bit that those in the higher up bought all the available 50-piasters from the central bank at its face value and had them processed for their far more expensive silver content. It even would not surprise me that Lebanese officials, being Lebanese officials, had the government continue on minting the silver containing 50-piasters while they hoarded the minted coins, until the government ran of its silver stock, after which legislation was passed to have the composition of the 50-piasters changed. I had a few. They sure well heavier than the newly minted. I do not know what happened to the ones I had. Recently I checked online about the old Lebanese 50 piasters, and found out that they are available for purchase for those to whom the silver-containing 50-piasters evoke memories of the bygone days in Lebanon. But it’s expensive. In a good condition each is retailed up to $70 U.S. dollars.

The other day I was aghast reading in NY Times that Trump and his allies are devising plans to reduce the independence of the Federal Reserve. It is natural that the politically ambitious and the rich would want to have more control and leverage over the country’s central bank, and in case of the U.S., over the Federal Reserve, which should be accountable only to the  Free Market and keep it healthy, and away from the manipulation of the ambitious.

A kind of domestic violence

 “On April 12, Armenia’s National Assembly made history by approving a comprehensive set of amendments to the law on Prevention of Domestic Violence, Protection of Persons”, wrote Ani Jilozian in the Armenian Weekly. It is known that stress, and the response to stressful situations, are factors that trigger domestic violence.

Well, Armenia as a whole is undergoing a kind of domestic violence such as the verbal abuse the Prime Minister’s wife Anna Hagobyan was subjected to at the eternal flame for the commemoration of the Armenian genocide. 

The reason of Armenia’s domestic violence is political. Regretfully, instead of helping rationalize the factors, both secular and the religious leaders, especially the leaders of the Armenian Apostolic Church, whose eminence in the life of country is enshrined in Armenia’s constitution, are failing by their inaction, which may be by commission and as well as by omission.

Let me state some of the factors that are being made to inflame  the Armenian public further, instead of helping it to overcome the stresses.

“Historical Armenia vs Real Armenia”.

 Of course, I am referring to the verbiage the PM resorted to convey what the presidents of Armenia resorted to since Armenia regained its independence on September 21, 1991. Levon Ter Petrosyan, first as the president of the Supreme Council of the Republic of Armenia, and subsequentl as the first nationally elected president of Armenia, followed by presidents Robert Kochariyan, and Serzh Sargsyan repeatedly stated that Armenia has no territorial claim from Turkey. We know as well as they knew, that the territory that constitutes Turkey is partly historical Armenia. But the presidents factored it not to be in the best interest of Armenia, which is the "real Armenia", thus chose to ignore it. Surely not to forget it. Chosing to forget is an impossibility. The issue is how to address a memmory.  The presidents, who presently lead the opposition,  did what they had to do and is expected to know better than to stir emotions but to temper emotions.

“No pre-condition”. 

Much like under the governance of Civil Contract party led by the PM, Nikol Pashinyan, the presidents and their parties that governed Armenia during the previous three decades made “no pre-condition” their policy to normalize Armenia’s relations with Turkey, which meant for the Turks not to ask about Armenian genocide related questions when Armenia politically does not have a genocide issue to tell, in a sort "Don't Ask, Don't Tell" policy that will continue be Armenia's as it was.

“List of victims of the Armenian Genocide”.

On September 27, 2024, Andranik Kocharyan, a high placed Civil Contract coalition official anda member of the National Assembly created controversy with his comment regarding the creation of a list of the Armenian genocide victims, which, he calimed can be more of less than 1.5 millions.

My namesake friend Vahe B. let me know that surely Mr. Kocharian knows that legal genocide entails the intent of the perpetrator to commit the genocide, and the numbers by themselves do not constitute genocide. The MP most likely wanted to send a signal to Turkey that Armenia may be willing to join what was envisioned in the Zurich protocols, a Joint Historical Commission. Interestingly, the FM of Turkey expressed its reservation to the PM Nikol Pashinyan's genocide address and called on “all parties to support our proposal to create a Joint Historical Commission, as well as the ongoing settlement process with Armenia.”

Readers may recall the  Zurich Protocols, which entailed  bilateral protocols president Serzh Sargyan's FM Edward Nalbandian signed in 2009 with his Turk counterpart. The Protocols envisioned  the establishment of formal diplomatic relations and the opening of the Turkish-Armenian border (which has been closed since 1993), and the establishment of a joint historical commission on the Armenian genocide issue. The protocols did not take a life of their own as they were not ratified. The Turkish parliament did not ratify it.

When it comes to state bilateral relations with Turkey Armenia will do what it has to do to assure that Armenia stays a viable state where the citizens of Armenia and their children can have a peaceful and a prosperous life.

The same considerations drove the first republic of Armenia interior minister Aram Manoukian and Catholicos Kevork V to host the Turkish visiting dignitaries, while Avedis Aharonian visited Istanbul seeking improved relations between the two countries.  The two republics established a state level formal relations.

It behooves the leadership of Armenia, especially the opposition leaders and the Armenian Apostolic Church,  to deal wisely with the  political stresses and help educate especially the young and the impressionable to learn deal with political stress.

How April 24 was designated as the Genocide Memorial Day.

Attached is my abridged translation of Tatul Hakobyan’s article in ANI Armenian Research Center about designating April 24 as the Armenian Genocide Memorial Day. The original is embedded. Vahe H Apelian 

“The Armenian Genocide Memorial Day is celebrated on April 24, because on that day in 1915, the Armenian intellectuals were sent to their death from Haydarpasha railway station in Istanbul.  The extermination of the Armenian people in Western Armenia thus had begun, amd continued for several years.

In the first years of Sovietization of Armenia and up to 1965, April 24 was commemorated in churches but not officially or in wider public circles. The genocide victims were thus remembered only within families with relatives and friends.

The satirist Yervand Odian was the first to propose in daily "Zhamanak" (Ժամանակ) in Istanbul to designate a special day for  commemorating the victims of 1915 genocide The writer and the inspector of Vagharshapat schools, Vrtanes Papazian, wrote a letter to the Catholicos of All Armenians, Kevork V, proposing to declare April 24 as Martyrs' Day in memory of the Armenian intellectuals who during the night of April 23-24, 1915, were arrested in Istanbul and from Haydarpasha station were sent to their deaths in Ayash, Changhir and other slaughterhouses

A few days later, the Council - according to some souces also an ecclesiastical decree by the  Catholicos - ruled to designate  April 24 as a day of remembrance for the victims of the Meds Yeghern (the Great Grime) and to offer requiem services in all churches on that day.

Until the final victory of the Kemalists and the establishment of the Republic of Turkey in 1923, Armenians commemorated April 24 in Istanbul as well. The April 1922 editions of the "Soviet Armenia" (“Խորհրդային Հայաստան”), the official newspaper published in Yerevan, did not refer to the Meds Yeghern, while the Armenian newspapers of Istanbul allocated ample space.

The ARF's daily newspaper "Djagadamard – Ճակատաշարտ - Battle" in Istanbul, informed its readers that "according to the Catholicos’ directive, the coming Monday, April 24, has been declared a national holiday in memory of our innumerable martyrs. On the same day  holy mass will be offered in all churches of Armenia and a requiem service will be held.According to Catholicos’s order, we instruct to close all the national schools on the same day, and to offer the holy liturgy in the churches and perform a memorial service in memory of the martyrs," wrote "Battle".

In the next issue, on April 25, "Battle" reported: "Yesterday afternoon, a countless crowd gathered at the Sishli National Cemetery to honor the memory of April 24 victims. Amatuni spoke on behalf of Dashnaktsutyun, Sedrak Karian spoke on behalf of Henchakians. Vahan Tekeyan spoke on behalf of the House of Armenian Art. He said we have come to pay homage to our great dead. Misak Manushyan spoke on behalf of the Armenian youth. "Half of the entire nation has become the undertaker of the other half. Dead, dead, dead: 7 years ago, 13 years ago, 27 years ago.”.

The survivors of the Armenian Genocide, who found refuge in Soviet Armenia, could not speak out about the tragedy that befell upon them, because friendly relations had been established between Turkey and the Soviet Union. The pain and collective memories of Armenians were enclosed and "locked" inside individual families.

April 24 started to be celebrated in Soviet Armenia only in 1965. Two years later, the memorial to the victims and survivors of the Armenian Genocide was built on the top of Tsitsernakaberd. Yakov Zarobyan, the leader of Soviet Armenia at that time, played an important role in obtaining the permission from Moscow.

During the leadership years of another leader of Soviet Armenia, Karen Demirchyan, the April 24 "Minute of Silence" was introduced.

During the leadership of Levon Ter-Petrosyan, the first president of Armenia, a museum was built on the top of Tsitsernakaberd, which was later named a museum-institute. The museum was opened on April 24, 1995, at the 80th anniversary of the Armenian Genocide.

Tatul Hakobyan

 

Բնագիրը՝

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը Ապրիլ 24-ին է նշվում, քանի որ 1915-ի այդ օրը Պոլսի հայ մտավորականությանը Հայդարփաշա երկաթուղային կայարանից ուղարկեցին մահվան ճամփորդության: Հենց այդպես սկսվեց Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի տեղահանման և բնաջնջման ծրագիրը, որը շարունակվեց մի քանի տարի:

Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին եկեղեցիներում հիշատակվում էր Ապրիլ 24-ը, իսկ հետագայում` մինչև 1965թ. զարթոնքը, 1915 թվականը պաշտոնապես կամ հասարակական լայն շրջանակներում չէր նշվում: Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը որպես հարազատների ու մերձավորների հիշատակի օր հիշվում էր ընտանիքների ներսում միայն:

Առաջինը երգիծաբան Երվանդ Օտյանն է Պոլսի “Ժամանակ” օրաթերթում առաջարկել 1915-ի անմեղ զոհերի համար հիշատակի հատուկ օր ընդունել և ոգեկոչել այդ օրը: Իսկ գրող, Վաղարշապատի դպրոցների տեսուչ Վրթանես Փափազյանը նամակով դիմել է Գևորգ Ե Ամենայն հայոց կաթողիկոսին` առաջարկելով ապրիլի 24-ը հայտարարել Նահատակների օր ի հիշատակ հայ մտավորականների, ովքեր 1915 թ. ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը ձերբակալվեցին Պոլսում և Հայդարփաշա կայարանից տարվեցին դեպի Այաշ, Չանղըրը և մյուս սպանդանոցներ:

Մի քանի օր անց կաթողիկոսի դիվանը շրջաբերականով (ըստ այլ տեղեկությունների` նաև կաթողիկոսական կոնդակով) հրահանգել է Ապրիլ  24-ն ընդունել որպես Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օր և բոլոր եկեղեցիներում այդ օրը մատուցել հոգեհանգստյան պատարագ:

Մինչև քեմալականների վերջնական հաղթանակը և Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումը 1923-ին, հայությունը Ապրիլ 24-ը նշվել է նաև Պոլսում: Այսպես, եթե Երևանում լույս տեսնող “Խորհրդային Հայաստան” պաշտոնաթերթի 1922 թվականի ապրիլյան համարներում անդրադարձ չկա Մեծ եղեռնին, ապա Պոլսի հայկական թերթերը բավական տեղ են հատկացրել:

ՀՅԴ Պոլսի “Ճակատամարտը” օրաթերթը ընթերցողներին տեղեկացրեց, որ “համաձայն Հայրապետական կարգադրության, առաջիկա երկուշաբթի օրը` ապրիլ 24-ը, Ազգային տոն է հռչակվել ի հիշատակ մեր բյուրավոր նահատակների, նույն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պիտի մատուցվի Պատարագ և կատարվի  հոգեհանգիստ”: “Ըստ այս Հայրապետական հրամանի, հանձնարարում ենք նույն օրը փակել թաղի բոլոր ազգային վարժարանները և եկեղեցիներում մատուցել Սուրբ Պատարագ և կատարել հոգեհանգստյան պաշտոն ի հիշատակ նահատակների”,- գրեց “Ճակատամարտը”:

Ապրիլի 25-ի համարում “Ճակատամարտը” շարունակեց. “Երեկ կեսօրին անհամար բազմություն էր հավաքվել Շիշլիի ազգային գերեզմանատանը` հարգելու հիշատակը Ապրիլ 24 զոհերի: Դաշնակցության կողմից խոսեց Ամատունին, հնչակյանների կողմից` Սեդրակ Քառյանը: Հայ Արվեստի Տան անունից խոսեց Վահան Թեքեյանը: Նա ասաց, որ եկել ենք խոնարհվելու մեր մեծ մեռելների հիշատակին: Հայ երիտասարդության անունից խոսք ասաց Միսաք Մանուշյանը. “Ամբողջ ժողովրդի կեսը դարձել է հուղարկավորը մյուս կեսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ”:

Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածները, ովքեր ապաստան գտան Խորհրդային Հայաստանում, չէին կարող բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգությունը, քանի որ Թուրքիայի և Խորհրդային Միության միջև հաստատվել էին բարեկամական հարաբերություններ: Հայության ընդհանուր ցավը և հավաքական հիշողությունները պարփակվել ու “կողպվել էին” առանձին ընտանիքների ներսում:

Ապրիլ 24-ը Խորհրդային Հայաստանում սկսեց նշվել միայն 1965-ից: Երկու տարի անց Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի և վերապրածների հուշահամալիրը: Այդ կառույցի թույլատվությունը Մոսկվայից ստանալու հարցում կարևոր դեր կատարեց այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Յակով Զարոբյանը:

Խորհրդային Հայաստանի մեկ այլ առաջնորդի՝ Կարեն Դեմիրճյանի ղեկավարման տարիներին,  մտցվեց Ապրիլ 24-յան “Լռության րոպեն”:

Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարման տարիներին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց թանգարան, որը հետագայում անվանվեց թանգարան-ինստիտուտ: Թանգարանը բացվեց 1995-ի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության 80-րդ տարելիցի օրը:

Թաթուլ Հակոբյան

 

Was it Stockholm Syndrome?

 Vahe H. Apelian

The attached is an old blog that I updated to commemorate my  maternal and paternal grandparents orphaned  at  the Armenian Genocide 109 years ago, in 1915.

The attached depicts the 1915 genocidal deportation routes of my grandparents. Those who were driven to Deir ez Zoe did not return.  Our paternal grandfather STEPAN APELIAN reached YABROUD, and paternal grandmother SARA MOUSSAJEKIAN reached AL MOUDAMYEH.   Our maternal grandfather KHACHER CHELEBIAN and grandmother KAROUN APELIAN reached DER ATIYAH near DAMASCUS, 

Stockholm Syndrome is a term I came across for the first time in my Freshman Psychology 101 course. It was an elective course. The term gave me a whole new perspective about my maternal grandmother’s unusual recount of her ordeal during the Genocide.

My maternal grandmother Karoun (Apelian) Chelebian with her children and their spouses and her first grandchild, me.
Standing LtoR: Hovhannes Chelebian, Zvart (Chelebian) Apelian, Hovhannes Apelian, Antranig Chelebiab, 
Seated LtoR: Kohar (Apelian) Chelebian, Vahe H. Apelian, Karoun (Apelian) Chelebian, Siran (Toutikian) Chelebian.

Wikipedia defines it as follows: “Stockholm syndrome, or capture-bonding, is a psychological phenomenon in which hostages express empathy and sympathy and have positive feelings toward their captors, sometimes to the point of defending them….The FBI’s Hostage Barricade Database System shows that roughly 27% of victims show evidence of Stockholm syndrome.” Psychologists offer varying explanations of this seemingly contradictory behavior. It may be that it is the last resort to safeguard one’s sanity.

My paternal and maternal grandparents were orphaned survivors of the Armenian Genocide. They were driven to their extermination along with the rest of their parental families and Kessabtsis in July 1915. The popular account in Kessab is that their ordeal lasted three years and three months, placing their return to their villages sometime in the fall of 1918 to weather the winter ahead without necessary provisions. Somehow they overcame the odds pitted against them. 

I was their firstborn grandchild. Their other grandchildren would trail me by some six years and longer. It may be because of that I seemed to have enjoyed their special attention, although I did not have the pleasure of knowing my maternal grandfather, Khacher. He had passed away at the age of 38 due to ‘pneumonia’ leaving his young wife, my maternal grandmother Karoun (Apelian) Chelebian, a young widow raising their 2 sons and their 2 daughters. Their eldest child, my later maternal uncle, Dr. Antranig Chalabian, was a 10 years old lad when his father passed away.

Stepan Apelian

My paternal grandfather Stepan also survived the Genocide and returned to the village without having anyone else from his immediate family.  He was a quiet man. His whole life outside his family and work in the fields revolved and involved the Armenian Evangelical church of Keurkune, which he served his whole life as its life-long treasurer and trustee until almost the last few years of his life. He was very evasive when it came to my youthful curiosity about his life during the Genocide. My brother Garo was named after his brother Garabed. He also seemed to have a sister who survived the Genocide but we never found out where she lived or if she in fact survived.

Sarah Mousajekian Apelian

My paternal grandmother Sarah Mousajekian survived the ordeal and managed to return to Kessab with her mother and no else from her immediate and extended family. She was a gregarious woman. She had become the de facto medical custodian of the village. There was no birth, dislocated joints or broken bones she was not called to attend. She was illiterate. I was not yet in my teens when I discovered that she did not know how to read. It happened this way. I had accompanied her to the market to purchase reading classes during one of her rare visits to Beirut. The shopkeeper offered her an Armenian newspaper to read to pick the right eyeglasses. She declined the offer telling him that she does not know how to read to my dismay, bewilderment, and unease when all adults I thought knew how to read. Our paternal grandparents’ house was the only one in the village that was known after her instead of her husband when households in greater Kessab were referred to by the patriarch of the family. She was married to my grandfather when she was fourteen years old and he was twenty or so.  The surviving relatives had thought that the two should get married to chart their own course together. 

I associate the genocide mostly with my maternal grandmother Karoun nee Apelian because for many years we lived together in the same apartment in West Beirut. She was fifteen years old when she was driven from her home with the rest of her parental family. She and her young nephew James were the only ones who survived from their family and returned to Kessab having married, on their way, to my maternal grandfather Khacher in their makeshift camp in Deir Attiyeh, Syria. She was a refined woman in manners, in conversation, in her choice of words. Almost every night I would find her kneeling on her bed and praying with a barely audible but intense murmur. My mother has told me that she read the Bible once a year, every year. She had her family’s milestones inscribed in a beautiful handwriting in her Armenian script Turkish reading Bible that I now treasure.

When the family talk came to Genocide she would tell us that the Turkish gendarmes that accompanied their caravan displayed empathy. They would encourage them, she would tell us, to endure a bit longer for their ordeal would soon be over. They showed care and concern to their plight, she would say. I was a high school student and I would often wonder how could that be for at times in the silence of the night she exhibited a scary scene. Every now and then, far into the night, when everyone in the family would be sleeping suddenly she would scream in a terrifying agony and fear. We would immediately rush to her bedside and wake her up. I do not recall seeing her sweating or showing any outward sign of distress. She would then go back sleeping peacefully completely oblivious of the experience a moment ago. God only knew what had remained buried deep in her unconscious mind.

It was in that Psychology 101 class when the day’s lecture dealt with Stockholm syndrome that it occurred to me that my maternal grandmother might have demonstrated, in her conscious state, the symptoms of that affliction but her true feelings feelings of fear and terror came about when her unconscious mind took over.

I took leave of her in early July 1977 in the midst of the Lebanese Civil War. Having secured my immigration papers from the U.S. Embassy in West Beirut, where she lived with my uncle, I was to go to East Beirut the next day. In the morning I crossed to East Beirut with a convoy leaving the Armenian community center. It turned out that we were the last to do that dangerous crossing dodging snipers' bullets.  She had passed away that very night after an apparent stroke. We heard the news of her death the following day through a radio station announcement where a relative worked, as the telephone lines were not working. Later, my maternal uncle and aunt told me that she had agonized over my departure and had died that very evening.

 Upon hearing the sad news, my mother said that she will not wear black. She said she did not want to bid me farewell in black attire. My parents and I could no longer return to West Beirut.  My uncle and aunt accompanied her body to Kessab and had her buried in the Keurkune’s ancient cemetery next to her husband Khacher and daughter Anna.

Those were hectic days. I embarked on my immigrant's journey to the U.S. on a yacht that operated from East Beirut to Cyprus. I was to catch a plane from there to Athens and from there to the U.S. That was the only route available for leaving the country. After all these years, and whenever I think of those days I see my mother waving a white handkerchief as the boat left the shore and sailed into the sea and she gradually disappeared from view while the mountains of Lebanon came in a majestic full view. 

I also cannot do away with the association of Stockholm syndrome and my maternal grandmother’s unusual depiction of her ordeal during the Genocide even though many of my family members have told me that it was her deep-seated Christian faith of forgiveness that drove her and not such a syndrome.