Արմենակ եղիայեան ՝ Կարելի էր այսպէս ալ գրել (8) - ներառեալ

Կարելի էր այսպէս ալ գրել (8)

         --Հայրի՛կ, գող մը բռնեցի,-- ձայն կու տայ  անփորձ տղեկը:

            --Ձգէ՛, թող երթայ,-- կը թելադրէ իմաստուն հայրը:

            --Ես կը ձգեմ, ինք չ’երթար կոր,-- կը հակադարձէ տղեկը:

            Պէտք կա՞յ ըսելու, թէ ամենավտանգաւորը՝ գողին երթալ  չուզող տեսակն է:

                                                                       *   *   *

              Ահա այսքան ատեն է կը ջանամ ա՛լ օձիքս ազատել «Ազդակ»-ի մագիլներէն, որովհետեւ աշխարհի չորս կողմէն կը խնդրեն, կ’աղաչեն, գլուխս կը տանին, որ «քիչմըն ալ իրենցմով զբաղիմ», իրենց մասին մտածեմ, իրենց բարօրութեան հոգամ: --Ի՞նչ է, «Ազդակ»-ը վերի արտի ցորե՞՞՞նն է,-- հարցնողներ  չեն պակսիր։ --Մե՛նք ալ հայ ենք,-- յիշեցնողներ կ’ըլլան։--«Այո՜,--  կ’ըսեմ,  բոլորդ ալ հայ էք, սակայն ոմանք քիչ մը աւելի հայ են քան միւսները»,-- եւ «Ազդակ»-ը այս վերջիններէն է:

            Քառասուն տարի ծառայեր եմ անոր, հիմա ինչպէ՞ս ձգեմ այս անմխիթար վիճակին մէջ, որ օր ըստ օրէ  աւելի կը վատթարանայ եւ ապաքինման  ոչ մէկ նշանցոյց կու տայ: 

            Եւ յետոյ...

          «Եթէ մէկ ոչխարդ կորսուած է, միւս ինիսունինն պիտի ձգես ու այդ մէկ հատին ետեւէն  երթաս, մինչեւ որ գտնես զայն», կը թելադրէ Ուսուցչապետը, եւ ես՝ եռախոնարհ աշակերտս պարտիմ հետեւիլ  անոր թելադրանքին, ու փնտռել այդ մէկ կորուսեալը: Որպէսզի երկինք եւ երկիր ցնծան անոր երանելի դարձով «ի հարազատ տունիւր»: Պայմանաւ որ ուզեն վերադառնալ, ինչ որ առայժմ շատ... կասկածելի կը թուի:

                                                                       *   *   * 

       --«Ուքրանիոյ նախագահը... շնորհակալութիւն յայտնած է  Եւրոպական Միութեան աջակցութեան, ներառեալ  Ռուսիոյ դէմ  պատժամիջոցներու 13-րդ թղթածրարը հաստատելու համար» (24/2/2024, էջ 1):

       Հայերէ՞ն է այս. Ո՛չ, հայերէն չէ, այլ հայերէն բառերու անմիտ կուտակում մըն է լղրճուկ մը, որուն «Ազդակ» ի քաղաքական էջը միայն կրնայ ծնունդ տալ՝ մենաշնորհեալի իրաւունքով:

      Այդ անմտութիւնը հետեւանք է ներարեալ դերբային, որ  կը նշանակէ «ներառելով», այսինքն՝ մէջը առնելով, մէջը ունենալով: Հիմաներառեալ գրաբարեան ձեւը փոխարինենք ներառելով աշխարհաբարեան ձեւով.

            --«Ուքրանիոյ նախագահը... շնորհակալութիւն յայտնած է Եւրոպական Միութեան աջակցութեան, ներառելով  Ռուսիոյ դէմ  պատժամիջոցներու 13-րդթղթածրարը հաստատելու համար»:

            Իմաստ մը ունի՞ մէջբերուածը:

            Ո՛չ, չունի, իսկ եթէ յանկարծ իմաստ մը կը տեսնէք անոր մէջ, ապա կը նշանակէ, թէ ինչ որ տեղ մը կայ ինչ որ խախտած բան մը, որ դարմանումի կը կարօտի: Ներառելով ը ներգործական դերբայ է, որ իմաստաւորուելու համար պարտի ստանալ հայցական հոլով խնդիր մը, որ կը պատասխանէ՝ «ի՞նչ ներառելով» հարցումին:

    Ուղղեցէ՛ք այս հարցումը՝ որքան կ’ուզէք. այս բառակոյտին մէջ չկայ ոչ մէկ բառ, որ պատասխանէ ձեր հարցումին: Այստեղ մէկ հատ հայցական հոլով բառ կայ՝ թղթածրարը, որ ուղիղ խնդիրն է հաստատելու դերբային  եւ ոչ մէկ առնչութիւն ունի ներառելով-ին հետ: Ներառելով-ը օդին մէջ կախուած անմիտ աւելորդաբանութիւն մըն է, որ իր հետ կ’իմաստազրկէ ամբողջ «նախադասութիւնը», իմա՝ ամբողջ «խօսքը»: Թող որայստեղ ո՛չ նախադասութիւն կայ, ո՛չ խօսք կայ. կայ իմացական խաժամուժ մը:

    Այստեղ պէտք եղածը «ի մասնաւորի» ասոյթն է կամ մասնաւորաբար, մասնաւորապէս. փորձենք.

        --«Ուքրանիոյ նախագահը... շնորհակալութիւն յայտնած է Եւրոպական Միութեան աջակցութեան, ի մասնաւորի  Ռուսիոյ դէմ  պատժամիջոցներու 13-րդթղթածրարը հաստատելու համար»:

            Հիմա կը թուի, թէ յստակ է ըսել ուզուածը. Ուքրանիոյ նախագահը շնորհակալութիւն կը յայտնէ Եւրոպական Միութեան՝ անոր բերած աջակցութեան համար, եւ այս աջակցութեան մէջ մասնաւորաբար ուշագրաւ է, շեշտուած է (իմասնաւորի)  Ռուսիոյ դէմ հաստատուած պատժամիջոցներու թղթածրարը:

  Այս բոլորը սակայն արեւելահայերէն կը հոտի: Եւ որպէսզի արեւմտահայերէն դառնայ, ապա «հաստատելու» դերբայը պարտի առնել «ն» դիմորոշ  յօդը՝ «13-րդ թղթածրարը հաստատելուն համար»:

                                                                        *  *   *

            --Նիկոլ Փաշինեանը քննադատած է Մուրատ Փափազեանին (անդ):' Քննադատել-ը հայցական հոլով խնդիր կը պահանջէ՝ Փափազեանը:

      Եւ...Փաշինեանը ՝ ը-ով, նմանապէս արեւելահայերէն կը հոտի. արեւմտահայերէնը այդ յօդը չի դներ ենթակային վրայ:

            --Փաշինեանը դարձեալ կրկնած է (անդ):

            Դարձեալ-ը աւելորդաբանութիւն է. «Փաշինեան կրկնած է»:

            --Մուրատ Փափազեան անգամ մը եւս մերժած է այն (անդ):

            Արեւելահայերէն կը հոտի. պէտք է ելլայ՝ «մերժած է զայն»:

   -Նիկոլ փաշինեան ըսած է, թէ [Մուրատ Փափազեան] ցոյց կազմակերպած է անոր դէմ (անդ):

            Պէտք է ըլլայ՝ «իրեն դէմ»:

            Ըսողը՝ ենթական,  Փաշինեանն է, իսկ ցոյցն ալ կազմակերպուած է «իրեն դէմ»:

            --Համախմբումը պահանջած էր յարգել իրենց՝ պաշտօնեաներ թէզինուորականներ, իրաւացի պահանջները (էջ 2):

            Պաշտօնեաներ եւ զինուորականներ բացայայտիչն են  իրենց բացայայտ ե ալ դերանունին, որ սեռական հոլով դրուած է. իսկ բացայայտիչը պարտի ունենան լբացայայտեալին հոլովը. այսինքն՝

            «Համախմբումը պահանջած էր յարգել իրենց՝ պաշտօնեաներու թէզինուորականներու, իրաւացի պահանջները»:

            --Մարդիկ լսեն ու տեսնեն կենդանի օրինակը՝ կարենալ ժառանգելու համարերկնային թագաւորութիւնը (էջ 4):  

            Պէտք է ըլլայ՝  «ժառանգել կարենալու համար»: Տեսնել նորոգ ղրկած ցուցակս:

            Այս սխալ եւ անուղղայ հայերէնով ո՛չ երկնային, ո՛չ ալ երկրային թագաւորութիւնկը ժառանգուի. փակ պիտի գտնէք բոլո՛ր դռները:

            Անդին  հետեւողականօրէն կը մսխուի, սակայն,  ազգային ժառանգութիւն մը.

             --Լեզո՛ւն: Հայերէ՛նը:

                                                                                                                                           

 

 

 

 

            

 

Hamasdegh’s Pesa Ovan

Yesterday I happened to read a story from Hamasdegh. Every now and then I find refuge in such readings.  The story is titled “Pesa (groom) Ovan”. Hamasdegh’s characters and stories are fictional but fortunes may change in real life, and thrust us in ways we could not imagine. Although Life was simpler in Hamasdegh’s Armenian villages, but misfortunes were not. But life endured. Vahe H Apelian

Our ancestral village keurkune in my youth. Asterisks next to our paternal grandparents house.

Prelude:

Tlgants Ovan had not been working for the past five years because he practically had lost his eye-sight. He could have been suffering from diabetes. He spent his days, outside their home, seating at the village center. Villagers would greet him on their way to the fields. In the evening they could gather around him and talk of the happening of their day. Ovan’s wife worked to keep her husband their son going.  The money they had saved to buy a new set of clothing for Ovan, they had recently given it to the tax collector. I translated the abridged the last segment of the story.

***

“Pesa (groom) Ovan

One evening, Ovan said to his wife:

“E~h woman, see, if you could patch my pants and put it in order. See, one of the patches came apart” said Ovan showing to his wife his worn-out pants.

But what could his wife do? She placed the pants on her lap and attempted to patch, but other patches started falling apart. If she stitched in one place, three other stiches next to it came apart. The fabric had simply worn out.

-       “what can I do, woman. When it rains, it pours. Even if I were to lit forty candles, it will be of no avail. I cannot step out anymore with these pants. My eye’s, my poor eyesight are not getting any better….

-       “Do something, ask for a loan and get a pair of pants for you, you are the man.’

-       “Did you say loan? No, Martha, no. Who would loan Tlgants Ovan? They say he does not work. They say his eyes do not see. They say, it is his wife who is providing for her husband and their son.”

What could Ovan  do? He could not step outside their house with his pants coming part. He had thought of himself that he too had a standing, had friends and enemies.

Husband and wife were silent. His wife next to the lamp, in vain continued attempting to patch the pants.

-       “Let me go and get your dress from the chest. Wear them tomorrow”. Said his wife.

-       “What clothing, woman? “

-       “The clothing you wore at the wedding.”

Husband wife went silent for a long time.

It had been twenty years Martha and Ovan were married. Throughout those twenty years, Martha had kept Ovan’s wedding dress neatly forded in the chest. Ovan had hardly wore his wedding dress twenty times, during those twenty years. He  wore them during the feast of paregentan, or when he too would be invited to a wedding. E~h, those were good days. His parents had their only son married. They had held his wedding celebration at the church's courtyard and had invited the whole village and served them harissa. His father had specially ordered an expensive silk suit for his son and had arranged his son to marry Martha from the neighboring village.

It was getting late in the evening. Martha went downstairs to get the clothing from the chest.

Ovan was overwhelmed with emotion. He wanted to cry like a new born child.

It was getting late and time to go to sleep. Ovan was getting ready to put the lamp off. He finally spoke

-“E~h woman, who would have guessed that we would come to this? ”

****

Early next day, the matriarch of their neighbor looked outside to see how far the sun had risen and look for Ovan. She was surprised to see Ovan seating in his customary place but dressed like a groom. Soon the word went around

-       “Did you see Ovan? He is dressed like a groom.”

-       “What is that for, Ovan? Have you become a groom?”

Undoubtedly Ohan did not like such remarks. But what could he do? How could he make people understand that things change and a man is forced to wear his wedding dress?

From that day and on, the villagers referred to him as Pesa Ovan.”

***

Long years and many years passed. One day, in America, I was introduced to a tall, handsome young man, Parsegh Ovanian.

“I hail from Perjenk”, he said.

In vain I tried to connect to the name.

-       “Our house was next to the villge’s mortar”

-       “Aha, I remember. Don’t tell me. You are Pesa Ovan’s son. "

“The Last Day and the Last Days of Catholicos Karekin” - 2/2 -

 “The last day and the last days of Catholicos Karekin” is the poignant narration by Archbishop Mesrob Ashjian. The write-up was placed in the testimonial book about the archbishop. The book is titled “Living Faith, the Life & Service of Archbishop Mesrob Ashjian.” (see the link below). His narration about the life and death of Karekin I Catholicos of All Armenians is for history. Attached is my translation of the archbishop’s narration. Catholicos Karekin Sarkissian is the only Armenian supreme patriarch of the Apostolic Church that occupied two pontifical seats, that of Cilician Catholicosate in Antelias and in Etchmiadzin. Vahe H Apelian

Catholicos Karekin Sarkissian, on the left as Catholicos of Greater House of Cilicia, in Antelias,
on the right as Catholicos of All Armenians

It’s June 1. I will leave for America for two weeks. I wanted to  present myself to His Holiness Vehapar to receive his blessing. There were urgent matters, issues related to the 1700th anniversary (celebration of Armenian Christendom). There were also issues related to the "Biblical Armenia" conference. I know that something could happen at any time. He knew it too. A taxing exchange followed. "I don't know what could happen to me," he wrote on the board. It seemed that he did not dare use the word death. I had a request from him, to free me from some responsibilities that he had put on my shoulders. His answer was,  "not while I'm alive." I tried to make my point in another way. I said, "Vehapar, I want to move to the Saint Kevork (George) Monastery in Moughni." His answer was abrupt. He said "I also want to move to Oshakan (St. Mesrob Mashdot's gravesite)." I was disarmed. I took his right hand and left. I only wished that he continued to write and pray. I wanted him to read Chicago's Cardinal Bernardin's  book, the cardinal wrote in the last days of his life, when he was also struck  with cancer. When I had given that book to His Holiness Karekin, I had said, to him "Vehapar, I don't know if anyone else would give you such a gift. I gifted it so that you would know that you are not alone." I did not tell him, but it was my earnest wish that Vehapar would also write a book of prayer, farewell and love at the end of his life. Did he write?

On June 18, I returned to the Mother See. There was confusion in the monastery. Vehapar's condition had worsened on the previous day, on the 17th of the month. The doctors had stayed awake all night, and now, on Friday morning, they gave him Holy Communion, and he was eager to see all the monks and bid them his final farewell.

We gathered around him. Bishop KareKin read the last words of Vehapar in which His Holiness blessed the congregants at the Holy See, revealed to then that he was going to his resurrected Savior, urged the congregants to continue on relying on God, love the church, and love each other. Those present sang "Der Ketso-Տէր Կեցոյ". Vehapar probably loved that song, but he took a pen and wrote, "Echmiadzin e Hore – Էջմիածին ի Հօրէ". We sang that hymn, which for Vehapar was not just a hymn. IIt was not just a prayer. It was a dream. It was a vision, a march for the union of the united Armenian Church. Then we approached him one by one, received his blessing, kissed him and left. There was something unreal in the air. It was unbelievable. Why did that deadly illness came so soon? Was this going to be the day?

The alarm turned out to be false. Vehapar was still in good health. Father Ardak was with us. We read the letters. The Catholicos made some arrangement. I gestured Father Ardak to leave us alone. It was as if nothing had happened. He was not in the pangs of death. We started to «converse» about the programs. Unlike before, he did not erase his writing on the board immediately. He probably wanted to formulate his thoughts. Once he even got angry when I quickly deleted what he had written, but I felt that his eyes were closing, his writing was slowing down. The last thing he wrote was "you will have a wonderful collaboration". He stoppped there. He could not continue. I quietly left the room. It was our last meeting.

In the following days, an atmosphere of strange anticipation reigned inside the Veharan (the residence of the Catholicos). There was the breath of death, but His Holiness lived and fought. There was an order for the monks and deacons to read the Gospel and the Psalms around the clock, at his door. But when we realized he could notice us, we started reading the Bible and Narek in his room. As always, Narek is timeless.

There were his relatives, there were monks, I should say the last faithfuls. I was reading Job, chapters 14-17 of the Gospel of John. On one occasion, I picked up the editorial "The Great Spirit" by Patriarch Torgom Koushagian of Jerusalem ("Zion" magazine, 1937). Vehapar had given it to me and I went to the sanctuary and read it there. His Holiness had a great admiration for  Patriarch Kouskagian..

It seemed that everyone in the monastery was waiting for the arrival of death. It was June 21, the anniversay of Catholicos Karekin I Hovsepian's death in Antelian, in 1952. Will Vehapar choose this day and join God on the same day as his famous namesake?  The day passed uneventfully. On the morning of the 22nd, the "Biblical Armenia" conference opened in Oshagan. The conference was organized at Vehapar's initiative and had his blessings. But he was absent. The people at his beside said that he hears and feels.

On the morning of the 23rd, I approached him, held his right hand, and said, "Vehapar, the meeting started yesterday, there are ninety presenters. One hundred and fifty are participanting. We conveyed your greetings and love to all the participants. Then we went to the grave of Saint Mashtots, laid flowers and prayed. And I bowed to the Holy Tomb and kissed the cold marble on your behalf for a long time. Asdvants Ognagan."

The next day, June 24, was the feast of The Saint Translators, of Saint Sahak Partev and Saint Mesrop. We were afraid that His Holiness would suddenly die. We had plans to cancel the conference, if that  were to happen. But, would it not have been significant that Vehapar, who had lived in the spirit of the  Holy Translators for almost 50 years and bore God's message, would join their memory on that day? His Holiness did not allow us to interrupt the conference. He lived for several more days.

On Monday, June 28, an alarm alerted us. His blood pressure had dipped very low. The day turned into a waiting, minute by minute, at any moment.

The morning of June 29 opened in the same way. Vehapar was weak, lethargic. His blood pressure varied, between 70 and 40, but he lived and he made us live with faith. Several monks, his sister and brother regularly approached his bed, took his right and left hands,  caressed him,  and wanted him to know that there are people who loved him. The day passed like that. The doctor and the nurse were with him every minute of the day and attended him. I do not know why but they kept  measuring his blood pressure.  

It was around 3 o'clock in the afternoon. Esther, his sister, and Nora, his sister-in-law, and I were alone with the Vehapar. Nora suddenly, thinking out loud said: "You know, I have heard that if a person who is on the verge of dying but hangs to dear life, means that he is waiting for someone special to visit him and keeps on waiting and waiting for that special person. Who is Vehapar waiting for? There was a picture of him with his mother next to his bed. Was Vehapar waiting for his mother to visit him? But he knew that his mother was  96 years old, frail and lived in Toronto. "Esther», I said, «go tand talk to the Vehapar, about your mother, say that mother is in good health and is praying for his health." Esther answered, "I cannot do that." Mustering all my courage, I approached Vehapar and whispered in his ear. I felt that he heard me. 

- "Vehapar, Vehapar, your mother made a phone call from Toronto. She said that she heard about your recent health troubles. She is very concerned and prays for you...."

And I remembered that Vehapar addressed his mother  mume՛  in his native Kessab dialect. Suddenly I remembered the native Kessab song. Whenever the Vehapar was in a happy mood, he assumed the posture of a choir leader, a la Ganachian, and led an invisible choir, singing the popular Kessab folk song.

Suddenly and unexpectadly, I said to him."Vehapar, Archhbishop Ardavast (Terterian) called from Antilias. He has heard that your condition has worsened. He said he will come to see you, as soon as a flight is available from Beirut."

May God spare me. My last words to Vehapar were a lie. It was true that Catholicos Karekin had a special love for his friend of 55 years. They were compatriotic friends from Kessab, They were classmates in the seminary. They took their vows for monastic celibacy together. 

Was Vehapar waiting for his friend's visit? I didn't know. I took leave of him and left for Yerevan. Hardly three hours had passed when the telephone rang. 

- Srpazan, we lost Vehapar.

July, 1999

***

Link: Cilicia song by Stepan Frounjian

http://vhapelian.blogspot.com/search?q=Cilicia+

*

Link: “Living Faith, the Life & Service of Archbishop Mesrob Ashjian"

http://vhapelian.blogspot.com/2024/02/archbishop-mesrob-ashjian-and-mughni.html

*

Հաերէն բնագիրը

http://vhapelian.blogspot.com/2024/02/22.html

***

 

When we state the obvious

Vahe H Apelian

 

Monument dedicated to the Armenian Genocice, in Bikjaya, Lebanon, i.e. Diaspora

I read Vahan Zanoyan’s latest article titled, “It is time to end the 30-year holiday of the Armenian Diaspora”. Much like his other articles, it is insightful article coming from one of the brightest and most exemplary Diaspora born, educated first or second generation matured Armenian man, Vahan Zanoyan is.

What made me reflective is the statement he made that read, “An independent Armenian state is an absolute value which should be protected at all cost. It has, nonetheless, exposed the nation to new vulnerabilities and challenges.”

I became reflective because when statements are made to the obvious, they are made because of a prevailing apathy or are made to a public that is indifferent. If I were to make a statement to the obvious that a clean air is necessary for healthy living, it would be because of a public that neglects contributing to what it knows is the obvious, having a clean is necessary for healthy living.

 At a glance, Vahan Zanoyan’s first sentence of the quoted statement, may seem paradoxical to a segment of Diaspora, that may very well be the vocal segment of the Diaspora. It may sound paradoxical because it forewarns Diaspora that an independent Armenian state has an absolute value or is an absolute necessity, when that very vocal Diaspora can counter saying that for the past thirty years, all they have done or lived for, has in fact been for assuring the independence and the viability of the indispensable Armenia. But obviously the title of the article negates that.

The second sentence of the statement - " It has, nonetheless, exposed the nation to new vulnerabilities and challenges." -  is equally paradoxical, in the context of the concern of the article that started stating that “The cataclysmic events of the past four years have transformed the fate and prospects of both the Armenian nation and the Armenian state”.  The matter of fact is that, the past four years did not transform the fate and the prospects of both the Armenian nation and the Armenian state, nor exposed the nation to new vulnerabilities. The last four years, revealed how vulnerable the nation and the Armenian state had been all along, since September 21, 1991. The transitory and non-durable successes were made to look lasting for a variety of reasons notably because of the endemic corruption and the hegemony of the corrupt officials occupying the highest reins of the state.

I agree with Vahan Zanoyan that the past thirty years Diaspora has been in a holiday of sorts or at best in a chic nationalism that does not entail the rudimentary responsibilities the citizens of Armenia shoulder. Not only that, Diaspora has abdicated its own, almost everywhere in the Diaspora, whose challenges are far different than those of Armenia. I am reminded of Hrant Dink who repeatedly drew the distinction between the state and the nation and would emphatically make a point that Armenia is a state and its officials have understandable constraints and are acting within those constrains and will continue to act within those constraints. Diaspora’s constraints are different. It is an illusion that Diaspora addressing the constraints of Armenia, Diaspora addresses or remedies its own constraints.

If Diaspora is to implement the five points Vahan Zanoyan proposes, in order “to establish global political leverage on par with the challenges facing the Armenian state”, it will have to act in harmony with Armenia and that will have to be in an unconditional harmony and in no way confrontational. 

 Let us be mindful that “the aggressive and well-funded Turkish and Azerbaijani lobbies in Western capitals” are in unconditional harmony with Turkey’s and Azerbaijan’s. If we expect that Diaspora’s response should be as robust in this political confrontation and on par to it, it's obvious that its response should be in harmony with the state of Armenia’s and never ever confrontational by word, let alone deed.

Note: Much like Armenia, I opted to spell Diaspora with capital D.

 

 

 

 

«Գարեգին վեհափառին վերջին օրը եւ վերջին օրերը» - 2/2

 Ընդօրինակած եմ Karekin I, "The Gift of Faith" գիրքէն։ Մեսրոպ Արք. Աշճեանին այս գրութիւնը պատմութեան սերտողութեան համար է։ Վրիպակները վերագրելի են իմ ընրօրինակութեանս, Վահէ Յ Աբէլեան։

Գարեգին Կաթողիկոս՝ ձաձին Մեծն Տանն Կիլիկիոյ, Անթիլիաս 
աջին՝ Ամէնայն Հայոց, Էջմիածին

Յունիս մէկն է։ Երկու շաբաթով Ամերկա պիտի մեկնիմ եւ վեհափառին կը ներկայանամ իր օրհնութիւնը ստանալու համար։ Անհետաձգելի գործեր կան, 1700-ամեակի հետ կապուած հարցեր, «Աստուածաշնչական Հայաստան» գիտաժողովի հետ կապուած խնդիրներ։ Գիտեմ թէ որեւէ մէկ օր բան մը կրնայ պատահիլ։ Ինք ալ գիտէ։ Դաժան զրոյց մը կը հետեւի։ «Չեմ գիտեր թէ ի՞նչ պիտի պատահի ինծի», կը գրէ տախտակի վրայ։ Կարծես չի համարձակիր մահ բառը գործածել։ Խնդրանք մը ունիմ իրմէ՝ զերծ կացուցանել զիս կարգ մը պատասխանատուութիւներէ որոնք ինք իսկ դրած է իմ իմ ուսերուս։ Պատասխանը՝ «ոչ այնքան ատեն որ ողջ եմ»։ Ուրիշ ձեւով կը փորձեմ կամքս յառաջ տանիլ, «Վեհափառ, կ՚ուզեմ Մուղնու Սուրբ Գէորգ վանքը քաշուիլ»։ Իր պատասխանը խռովիչ է, «Ես ալ կ՚ուզեմ Օշական քաշուիլ»։ Զինաթափ եմ, իր Աջը կ՚առնեմ ու կը հեռանամ։ Կը մաղթեմ միայն որ ինք շարունակէ գրել եւ աղօթել։ Կ՚ուզեմ որ կարդայ Շիքակոյի Կարտինալ Պերնարտինի մէկ գիրքը զոր այդ սրբանուն կարտինալը գրած էր իր կեանքի վերջին օրերուն երբ քաղցկեղ մը զինք եւս խոզեր էր։ Երբ տուէր էի Վեհափառին՛ ըսեր էի, «Վեհափառ չեմ գիտեր ուրիշ որեւէ մարդ նման գիրգ կուտա՞յ Ձեզի։ Ես կուտամ որպէսզի գիտնաք թէ առանձին չէք»։ Չըսի իրեն, բայց իմ թագուն բաղձանքս  էր որ Վեհափառը իր իր կեանքի վերջալոյսին աղօթքի,հրաժեշտի եւ սիրոյ գիրք մը գրէր։ Գրե՞ց արեօք։

18 Յունիսին վերադարձայ Մայր Աթոռ։ Վանքին մէջ շփոթ մը կար։ Վեհափառի վիճակը ամսոյն 17-ին վատացեր էր, բժիշկները արթուն հսկեր էին ողջ գիշերը, եւ հիմայ, Ուրբաթ առաւօտուն, Սուրբ Հաղորդութիւն մատակարեր էին իրեն, եւ ինք փափքած էր տեսնել բոլոր միաբանները եւ վերջին հրաժեշտ տալ անոնց։

Հաւաքուեցանք իր շուրջը։ Քանի մը խօսք։ Գարեգին Սրբազան կարդաց Վեհափառի վերջին խօսքը ուր Վեհը կ՚օրհնէր Սուրբ Աթոռին միաբանները, կը յայտնէր թէ կը մեկնի իր յարուցեալ Փրկչին մօտ, կը թելադրէր որ միաբանները, իրենք Աստուծոյ հետ մնան, սիրեն եկեղեցին, սիրեն էջմիածինը։ Ներկանները երգեցին «Տէր Կեցո»-ն։ Վեհափառը թերեւս սիրեց այդ երգը բայց գրիչ առաւ եւ գրեց, «Էջմիածին ի Հօրէ»։ Երգեցինք այդ շարականը որ Վեհափառի համար միայն շարական չէր, աղօթք չէր, ծրագիր էր, տեսիլք էր, Հայ եկեղեցւոյ միւթեան խորհրդանիշ քայլերգ։

Յետոյ մէկ-մէկ մօտեցանք ստացանք իր օրհնութիւնը, համբուրեցինք զինք ու անցանք կարգով։

Անիրական բան մը կար օդին մէջ։ Անհաւատալի էր ինչո՞ւ եկաւ այդ ծանր հիւանդութիւնը, ինչո՞ւ այնքան շուտ, եւ արդէն մնաք բարովի օ՞րն էր։

Ահազանգը սխալ էր։ Վեհափառը տակաւին աշխոյժ էր։ Մտայ մօտը, պահ մը Հայ Արտակը միասին էր, քանի մը նամակներ կային կարդացինք։ Կարգադրութիւններ ըրաւ։ Աչք մը ըրի, Հայր Արտակը առանձին թողուց մեզ։ Կարծես բան չէր պատահած, հոգեվարքի մէջ չէր։ Սկսայ խօսիլ, ծրագիրներու մասին կարծիքը իմանալ, յառաջիկայի գործերու մասին «խօսեցանք»։ Սովորականին հակառակ իր գրածը անմիջապէս չէր սրբեր։ Հաւանաբար մտածումները կ՚ուզէր շարունակել, անգամ մը նոյնիսկ ջղայնացաւ երբ քիչ մը արագ կերպով իր գրածը ջնջեցի, բայց զգացի որ աչքերը տակաւ կը փակուին, գրելը կը դանդաղի։ Վերջին անգամ գրեց «սքանչելի գործակցութիւն կունենաք»։ Ալ կեցաւ, չկրցաւ շարունակել։ Հանդարտօրէն թողուցի սենեակը։ Մեր վերջին անձնական հանդիպումն էր։

Յաջորդ օրերուն տարօրինակ սպասումի մտնոլորտ մը կը տիրէր Վեհարանէն ներս։ Մահուան շունչը կար, բայց Վեհափառը կ՚ապրէր, կը պայքարէր։ Իր դրան սեմին կարգադրութիւն եղած էր, Վարդապետներ եւ սարկաւագնրե շուրջօրեյայ Աւետարան եւ Սաղմոս կը կարդային։ Յետոյ երբ տեսանք օր ալ չի նշմարեր մեզ, իր սենեակին մէջ ալ սկսանք կարդալ Աստուածաշունչ եւ Նարեկ։ Ինչպէս միշտ, ահաւոր այժմէականութիւն ունի Նարեկը։ 

Իր հարազատները կային, վանականներ կային, վերջին հաւատարիմները պիտի ըսէի։  ես Յոբ կը կարդայի, Յովհաննու Աւետարանի 14-17 գլուխները։ Առիթով մը Թորգոմ Պատրիարք Գուշակեանի «Մեծ Հոգը» խմբագրականը վերցուցի («Սիոն» ամսագիր 1937) զոր ինքն իսկ տուեր էր ինծի եւ գացի ու եկեղեցւոյ մէջ կարդացի։ Վեհափառը մեծ հիացում ունէր Գուշակեան Պատրիարքին հանդէպ, եւ վերոյիշեալ յօդուածը ճշդիւ կը բարացուցէր Գուշակեանի ոգին եւ տեսիլքը զոր ունէր Հայ Եկեղեցւոյ հանդէպ։

Վեհարանի մէջ կարծես ամէն մարդ կը սպասէր մահուան ժամանման։ 21 Յունիս էր, Գարեգին Ա. Յովսէբեան կաթողիկոսի վախճանման տարելիցը (1952), Անթիլիասի մէջ։ Արդեօք Վեհափառը այս օրը պիտի ընտրէ՞ եւ մեծանուն անուանակիցին հետ նոյն օ՞րը պիտի միանայ Աստուծոյ։ 21-ը անցաւ։ 22-ի առաւաօտեան, «Աստուածաշնչական Հայաստան» գիտաժողովը բացուած էր Օշականի մէջ իր նախաձեռնութեամբ եւ օրհնութեամբ, բայց իր բացակայութեան։ Շուրջինները կ՚ըսէին որ կը լսէ, կը զգայ։ 

23-ի առաւօտեան մօտեցայ իրեն, Աջը առի, եւ ըսի, «Վեհափառ երէկ ժողովը սկսաւ, 90 դասախօս կայ, 150 մասնակից, Ձեր ողջոյները եւ սէրը փոխանցեցինք բոլոր մասնակցողներուն։ Յետոյ գացինք Սուրբ Մաշտոցի գերեզմանը, ծաղիկներ դրինք, աղօթեցինք։ Ու խոնարհեցայ Սուրբ շիրիմին եւ երկար համբուրեցի պաղ մարմարը։ Ձեր կողմէ։ Աստուած օգնական։»։

Յաջորդ օրը, 24 Յունիսին, Սրբոց Թագմանչաց տօնն էր, Սուրբ Սահակ Պարթեւի եւ Սուրբ Մեսրոպի տօնը։ Վախ ունէինք որ Վեհափառը ահա յանկարծ կը վախճանի։ Նախատեսեր էինք ջնջել գիտժողովը։ Բայց եթէ այդ օր վախճանէր խորհդանշական պիտի չըլլա՞ր այն, որ Գարեցին Վեհափառը, որ շուրջ 50 տարի Թարգմանչաց ոգիով ապրեր էր եւ ապրեցուցեր էր իր շրջապատը Աստծոյ պիտի միանաար, անոնց յիշատակին հետ։ Վեհափառը չթողուց որ ժողովը ընդհատենք, մի քանի օր ալ ապրեցաւ։

Երկուշաբթի, 28 Յունիսին ահազանգ մը մեզ փութացուց իր մօտ։ Արեան ճնշումը շատ իջեր էր, եւ րոպէ առ րոպէ կը սպասուէր գերագոյն րոպէն։ 

29 Յունիս առաւօտը բացուեցաւ նոյն ձեւով։ Վեհափառը տկար էր, թոյլ  էր, ճնշումը կը տարուբերէր, 70-էն 40-ի միջեւ, բայց կ՚ապրէր եւ իրմով մեզ կ՚ապրեցնէր։ Քանի մը աշակերտներ, քոյրն ու եղբայրը կարգաւ կը մօտենային իր մահիճին, աջ ու ձախ ձեռքերը, բազուկները կ՚առնէին իրենց ափերուն մէջ կը շոյէին, կը շոյէին եւ կ՚ուզէին որ գիտնար թէ շուրջը զինք սիրողներ կան, կը սիրեն զինք, կը գուրգուրան իր վրայ։ Օրը անցաւ այդպէս։ Բժիշկը, բուժքոյրը ամէն րոպէ իր մօտ են, կը մաքրեն, կը սրբեն, բազկերակը կը քննեն, ճնշումը կը չափեն։ ինչո՞ւ չեմ գիտեր։

Կէսօրէ յետոյ ժամը 3-ի մօտ էր. Եսթերը՝ քոյրը եւ Նորան՝ հարսը առանձին ենք Վեհափառին հետ։ Նորան յանկարծ կը մտածէ բարձրաձայն։ «Գիտէ՞ք, այսպիսի պարագաններուն ինծի փորձառութիւն մը եկած է։ Հոգեվարքի մէջ եղողը եթէ չի մահանար կը նշանակէ կը սպասէ որ յատուկ մէկը դեռ պիտի այցելէ իրեն։ Ու ան կը սպասէ, կը սպասէ իր սիրելիին։ Արեօք որո՞ւն կը սպասէ Վեհափառը։ Իր սնարին, իր ու Վեհամօր պատկերը կայ։ Արդեօք Վեհամօր գալո՞ւն կը սպասէ։ Բայց ինք չի՞ գիտեր որ տիրամայրը 96 տարեկան է Թորոնթո կ՚ապրի։ «Եսթեր կ՚ըսեմ, գնայ Վեհափառին խօսիր, մամայիդ մասին, ըսէ որ Վեհամայրը բարեւ ունի»։ Եսթեր կը պատասխանէ՝ «ես չեմ կրնար»։ Ամբողջ քաջութիւնս հաւաքած կը մօտենամ Վեհափաօին եւ ականջին կը փսփսամ եւ կը զգամ որ կը լսէ զիս։

-                «Վեհափառ, Վհհափառ, տիրամայրը Թորոնթոյին թելեֆոն ըրաւ, ըսաւ որ լսեր է Ձեր  վերջին տագնապներու մասին, շատ մտահոգ է ու կաղօթէ Ձեզի համար....։

         Ու յիշեցի թէ Վեհափառը իր հայրենի գիւղին բարբառով իր մօր կը դիմէր ըսելով «մումէ»։ Յանկարծ  նոյն բարբառով երգի կտոր մը միտքս եկաւ։ Վեհափառը երբ ուրախ տրամադրութեան մէջ էր, ղեկաւարի ձեւեր կ՚առնէր եւ ա լա Կանաչեան աներեւոյթ խումբ մը կը ղեկաւարէր երգելով՝

Ամման ըշքէն ձեր վաթանը եօ կըննու

Շղըրտ մըժկտվէ շախշոլիդ մուրոդ կ՚ըննու.....

Լսե՞ց Վեհափառը իր մայրենի բարբառով այդ երգը, չեմ գիտեր։ Ու յանկարծ անսպասելի կերպով ըսի իրեն։

«Վեհափառ, Արտաւազդ Սրբազանը հեռաձայնեց Անթիլիասէն, լսեր է որ Ձեր վիճակը ծանր է եւ առաջին օդանաւով Պէյրութէն Ձեր քով պիտի գայ։»

Մեղայ, մեղայ, Վեհափառին ուղղուած վերջին խօսքս սուտ մըն էր։ Իրաւ որ Գարեգին Վեհափառը յատուկ սիրով կապուած էր 55 տարուան իր ընկերոջ, իր հայրենակցին, դասակցին, օծակցին։

Արդեօք անո՞ր կը սպասէր։ Չեմ գիտեր։

Թողուցի զինք եւ Երեւան մեկնեցայ։ Երէք ժամ չէր անգած, հեռախօսը հնչեց։

-       Սրբազան, Վեհափառը կորսնցուցինք։

Յուլիս, 1999 թ.