A plethora of traitors and assassins

Vahe H. Apelian

Google-ի հայերէն թարգմանութիւնը կցուած է ներքեւ։

 

The term traitor and the adjective treasonous have recently proliferated in the Armenian social media. The term traitor nowadays appear mostly used to depict the PM of Armenia under whose watch Armenia lost a war against TurkaBaijan forces and their active supporters. The adjective treasonous is hurled against the PM for having signed the tri-party dictate to halt the war between Armenia and Azerbaijan brokered by Russia

As far as I am concerned I cannot call the PM a traitor nor qualify his signing the ceasefire agreement a treasonous act. Like any other naturalized American citizen, I too have taken the oath of allegiance and sworn that "I will support and defend the Constitution and the laws of the United States of America against all enemies, foreign and DOMESTIC." But that does not give me the right to take the laws into my hands and call a person a domestic enemy, in other words a traitor. It appears that regretfully, not being a state for hundreds of years, Armenians have had to resort to take matters into their hands and deal with those whom they deemed to be domestic enemies or traitors in the harshest way possible. That is to say assassinate them.

Recently a friend forwarded to me a copy of a book that lists Armenian assassinations perpetrated by Armenians against Armenians from 1890 to 1908, the year of  eminent writer Arpiar Arpiarian was gunned down in Cairo. Each assassination is documented by quoting the Armenian press elaborating on the killing or the attempted killing, as some of the assassination attempts were not fatal. Furthermore, in the foreword the author emphasized  that “the collection does not intend to confirm or deny the sharp journalistic and historical accusations against this or that party, nor does it seek to reveal the good or bad sides of the parties.” The book simply lists such acts.

The book, the author claimed is published in a limited quantity and  anyone who is interested to read the book may get  its  Pdf version for free by contacting him at tchahagir@journalist.com. It is the pdf version that a friend forwarded me.

The title of the book is “MAN AGAINST MAN”  ( Marteh entem Martoun – ՄԱՐԴԸ ԸՆԴԷՄ ՄԱՐԴՈՒՆ) – Attempted Assassinations and Assassinations Armenian Way - մահափորձեր եւ Սպանութիւններ Հայկական Օրինակով (1890-1908).

The compilation was done by Haig Avakian – Հայկ Աւագեան - and has been published as a supplement to Chahagir Weekly – Ջահակիր Շաբաթերթ - in Cairo in 2018. I did not know that such an Armenian weekly is published in Egypt. The publication of the book was timed in remembrance of the 110^th anniversary of the Arpiar Arpiarian’s assissination that happened on February 12, 1908, after two failed assassination attempts, the first in Constantinople and the second in Venice. The book is 170 pages long.

All the listed acts were carried by the political parties of the day. They were perpetrated due to inter and intra party sharp disputes or against others for the betrayal of the Armenian cause not necessarily by commission but also by omission for not having supported the cause as expected. 

My interest in the book was drawn, as I noted in my first paragraph, by the widespread use of the term traitor and the adjective treasonous damning the presumption of innocence until proven guilty in the courts of the law. 

The number of the assassinations listed the book is staggering. All together 92 such attempts were listed having been carried from 1890 to 1908. We should bear in mind that we did not have a state during those years. Consequently, the judgment to assassinate was left to the political parties,  Overwhelmingly if not all, other than a few of the targeted persons were labeled as tavajan, that is to say traitor, although a few appear to have perpetrated against well to do Armenians for not espousing the Armenian cause.

More were assassinated in Constantinople than anywhere else, but the acts were carried far and wide. Out of curiosity I listed the places where the assassinations took place. The names of some of the places were not familiar to me. I have listed them in Armenian and put in parenthesis in English for those I know: Պոլիս (Constantinople) , վան(Van), Կարին/էրզրում (Garin / Erzeroum), Շապիտ Գարահիսար (Shabin Karahisar) , Բաղէշ(Paghesh  another name for Bitlis), Մարզուան (Merzifon), Սամսոն (Samsun), Շատախ (Çatak), Մուշ (Muş / Mush), Պարսկաստան (Persia), Խոյ (Khoy), Պաթում (Batumi), Զմիւռնիա (Izmir) , Մոսկուա (Moscow), Վասպուրական (Vaspurakan), Սալմաստ (Salmas), Օտեսա (Odesa), Պոսթոն(Boston), Սասուն (Sason), Զուիցերիա (Switzerland), Լոնտոն (London),  Խնուս (Hinis), Ռումանիա(Roumania), Շիրակ (Shirak), Հիւսիսային Կովկաս (Northern Caucasus), Ախլաթ (Ahlat), Ջրաբերդ(Jraberd), Պուրկազ (Burgas), Թիֆլիս (Tiblisi), Շուշի (Shoushi), Արմավիր (Armavir), Նիւ եորք (New York), Ռուսչուք (Ruse, Romania), Գահիրէ (Cairo), Աղթամար (Akhtamar), Կարս (Kars), Սօչի (Sochi). There were a few names I could not locate  them. Listing them in Armenian they are: Բուլանըխ գաւառի (in Bitlis) Կոփ գիւղ, Կամուրճ Գիւղ , Սալնոյ-Ձոր (in Diarbekir), Շամիր (Shamir ?).

In any society, those who are judged to be traitors are dealt with the severest form of punishment that includes death or permanent banishment. Those of my generation who attended Armenian schools were surely taught of the Armenian arch traitor Vasak Suni who was claimed to have betrayed Vartan Mamigonian. My mother, who thought in Armenian schools for half a century, noted to me that throughout her teaching she met only one student in Los Angeles who whose parents had baptized him Vasak. She was so intrigued that she made a point of meeting his parents and had an interesting conversation with the student’s father who seemed to have been an astute student of Armenian history. Since Vartanian war in 451 to this day, other than a very few, no Armenian parents have named their son Vasak.

I think this social phenomenon having a plethora of traitors in our midst and the proliferation of labelling another Armenian traitor should be studied by sociologists and psychologists. When I searched on the internet for American traitors who have betrayed the U.S., not more than a dozen appeared to have done so during the last over two hundred years. It sure is different for Armenians. But why? I wonder. We appear to have labelled a far more number Armenians as traitors and dealt with them accordingly. 

 All those listed in book who were assassinated did not have the benefit of presumption of innocence until proven guilty by an independent judiciary, simply because we did not havre a state, but now we do have a nascent democratic free and independent Armenia under existential threat whose judiciary surely is, I presume, as "perfect", as  "impartial" and as "apolitical" as judicial courts are in democratic countries be it in the United States.  

There is no justification in the liberal use of the terms "traitor" or "internal enemy."

*****

Google-թարգմանութեամբ։

Դավաճանների և մարդասպանների առատություն

Վահէ Հ. Ապէլեան

 

Հայկական սոցցանցերում վերջերս շատացել են դավաճան տերմինը և դավաճան ածականը։ Դավաճան տերմինը մեր օրերում առավելապես օգտագործվում է Հայաստանի վարչապետին պատկերելու համար, ում հսկողության ներքո Հայաստանը պարտվեց Թուրքաբայջան ուժերի և նրանց ակտիվ աջակիցների դեմ պատերազմում։ «Դավաճանական» ածականը շպրտվում է վարչապետի դեմ՝ Ռուսաստանի միջնորդությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պատերազմը դադարեցնելու եռակողմ թելադրանքը ստորագրելու համար.

Ինչ վերաբերում է ինձ, ես չեմ կարող վարչապետին դավաճան անվանել, ոչ էլ հրադադարի պայմանագրի ստորագրումը որակել որպես դավաճանություն։ Ինչպես ցանկացած այլ նատուրալացված ամերիկացի քաղաքացի, ես նույնպես հավատարմության երդում եմ տվել և երդվել, որ «սատարելու և պաշտպանելու եմ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Սահմանադրությունն ու օրենքները բոլոր թշնամիների դեմ՝ արտաքին և ՆԵՐՔԻՆ»: Բայց դա ինձ իրավունք չի տալիս օրենքները ձեռքս առնել ու մարդուն անվանել ներքին թշնամի, այլ կերպ ասած՝ դավաճան։ Ցավոք, հայերը հարյուրամյակներ շարունակ պետություն չլինելով, ստիպված են եղել գործը վերցնել իրենց ձեռքը և հնարավորինս դաժան կերպով վարվել ներքին թշնամիների կամ դավաճանների հետ: Այսինքն՝ սպանել նրանց։

Վերջերս ընկերս ինձ փոխանցեց մի գրքի պատճեն, որտեղ թվարկված են հայերի կողմից հայերի դեմ իրականացված հայերի սպանությունները 1890-ից 1908 թվականներին, երբ Կահիրեում գնդակահարվեց ականավոր գրող Արփիար Արփիարյանը: Յուրաքանչյուր սպանություն փաստագրվում է՝ մեջբերելով հայկական մամուլը, որը մանրամասնում է սպանության կամ սպանության փորձի մասին, քանի որ մահափորձերից մի քանիսը մահացու չեն եղել: Ավելին, նախաբանում հեղինակն ընդգծել է, որ « ժողովածուն նպատակ չունի հաստատել կամ հերքել այս կամ այն ​​կուսակցության հասցեին հնչող լրագրողական և պատմական սուր մեղադրանքները, ոչ էլ փորձում է բացահայտել կողմերի լավ կամ վատ կողմերը։ «Գրքում պարզապես թվարկված են նման արարքները: 

Գիրքը, հեղինակի պնդմամբ, տպագրված է սահմանափակ քանակությամբ, և յուրաքանչյուր ոք, ով ցանկանում է կարդալ գիրքը, կարող է անվճար ստանալ դրա PDF տարբերակը՝ կապվելով նրա հետ tchahagir@journalist.com էլ. Դա pdf տարբերակն է, որն ինձ ուղարկեց ընկերը:

The title of the book is “ MAN AGAINST MAN ” ( Marteh entem Martoun –  ՄԱՐԴԸ ԸՆԴԷՄ ՄԱՐԴՈՒՆ )  –  Attempted Assassinations and Assassinations Armenian Way  -  մահափորձեր եւ Սպանությունների Հայկական Օրինակով  (1890-1908).

The compilation was done by Haig Avakian –  Հայկ Աւագեան -  and has been published as a supplement to  Chahagir Weekly  –  Ջահակիր Շաբաթերթ -  in Cairo in 2018. I know that an such an Armenian weekly հրատարակվում է Եգիպտոսում։ Գիրքը հրատարակուեցաւ ի յիշատակ  Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110 ^{-րդ տարելիցին, որ տեղի ունեցաւ 12 Փետրուար 1908ին, երկու անյաջող մահափորձերէ ետք։} Գիրքը 170 էջ է։

Թվարկված բոլոր գործողությունները կրել են օրվա քաղաքական կուսակցությունները։ Դրանք իրականացվել են միջկուսակցական և ներկուսակցական սուր վեճերի կամ այլոց դեմ հայ դատի դավաճանության համար ոչ պարտադիր կերպով պատվիրանով, այլ նաև գործին սպասվածի պես չաջակցելու պատճառով: 

Գրքի հանդեպ իմ հետաքրքրությունը, ինչպես նշեցի իմ առաջին պարբերությունում, առաջ բերեց դավաճան տերմինի և դավաճան ածականի լայն տարածումը՝ անմեղության կանխավարկածը դատապարտող, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ դատարաններում:  

Գրքում թվարկված սպանությունների թիվը ապշեցուցիչ է։ Բոլորը միասին թվարկվել են 92 նման փորձեր, որոնք իրականացվել են 1890-ից 1908 թվականներին։ Պետք է նկատի ունենալ, որ այդ տարիներին մենք պետություն չենք ունեցել։ Հետևաբար, սպանության դատավճիռը թողնվեց քաղաքական կուսակցությունների վրա, ճնշող մեծամասնությունը, եթե ոչ բոլորը, բացառությամբ մի քանի թիրախի, պիտակվեցին որպես թավաջան, այսինքն՝ դավաճան,  թեև մի քանիսը, կարծես, բարի գործեր են արել՝ հայերի համար լավ վարվելու համար։ չպաշտպանելով հայկական հարցը.

Կոստանդնուպոլսում ավելի շատ սպանվեցին, քան որևէ այլ վայրում, բայց գործողությունները տարածվեցին շատ հեռու: Հետաքրքրությունից դրդված թվարկեցի այն վայրերը, որտեղ տեղի են ունեցել սպանությունները։ Որոշ վայրերի անուններն ինձ ծանոթ չէին։  Ես  թվարկել եմ դրանք  հայերեն  և փակագծերի մեջ տեղադրել անգլերեն  նրանց համար , ում ճանաչում  եմ . ) , Մարզուան ( Merzifon) , Սամսոն  (Samsun) , Շատախ (Çatak), Մուշ  (Muş / Mush) , Պարսկաստան  (Persia) , Խոյ.  (Khoy) , Պաթում  (Batumi) , Զմիւռնիա  (Izmir)  , Մոսկուա (  Moscow) , Վասպուրական  (Vaspurakan) , Սալմաստ  (Salmas) , Օտեսա  (Odesa) , Պոսթոն (Boston)  , Սասուն (Sason ,  Sason)  (London) , Խնուս  (Hinis) , Ռումանիա (Roumania) , Շիրակ  (Shirak) , Հիւսիսային Կովկաս  (Northern Caucasus) , Ախլաթ ( Ahlat) , Ջրաբերդ (Jraberd) , Պուրկազ  (  Burgas) , Թիբլիս , Թիֆլիս (Shoushi) , Արմավիր  (Armavir) , Նիւ եորք  (New York) , Ռուսչուք  (Ruse, Romania) , Գահիրէ  (Cairo) , Աղթամար  (Akhtamar) , Կարս  (Kars) , Սօչի  (Sochi). Կային մի քանի անուններ, որոնց ես չկարողացա գտնել: Listing them in Armenian they are:  Բուլանըխ գաւառի (in Bitlis) Կոփ գիւղ ,  Կամուրճ Գիւղ , Սալնոյ-Ձոր (in Diarbekir), Շամիր  (Shamir ?).  

Ցանկացած հասարակությունում նրանց, ում դավաճան են համարում, ենթարկվում է պատժի ամենախիստ ձևին, որը ներառում է մահ, կամ հասարակությունը վտարում է նրանց: Իմ սերնդից նրանք, ովքեր հաճախել են հայկական դպրոցներ, անշուշտ, սովորել են հայ ոխերիմ դավաճան Վասակ Սունին, ում պնդում էին, թե դավաճանել է Վարդան Մամիկոնյանին: Կես դար հայկական դպրոցներում մտածող մայրս ինձ ասաց, որ իր դասավանդման ընթացքում Լոս Անջելեսում հանդիպել է միայն մեկ աշակերտի, ում ծնողները նրան մկրտել են Վասակ։ Նա այնքան հետաքրքրված էր, որ նպատակադրեց հանդիպել իր ծնողներին և հետաքրքիր զրույց ունեցավ ուսանողի հոր հետ, ով թվում էր, թե հայոց պատմության խորաթափանց ուսանող էր: 451 թվականի Վարդանյան պատերազմից մինչ օրս, բացի շատ քչերից, ոչ մի հայ ծնող իր որդուն Վասակ չի անվանել։

Կարծում եմ, որ մեր մեջ դավաճանների առատություն ունեցող այս սոցիալական երևույթը և մեկ այլ հայ դավաճանի պիտակավորման բազմացումը պետք է ուսումնասիրվի սոցիոլոգների և հոգեբանների կողմից: Երբ ես ինտերնետում որոնեցի ամերիկյան դավաճանների համար, ովքեր դավաճանել են ԱՄՆ-ին, թվում էր, որ ոչ ավելի, քան մեկ տասնյակը դա արել է վերջին ավելի քան երկու հարյուր տարվա ընթացքում: Հայերի մոտ, իհարկե, այլ է։ Բայց ինչու? Ես զարմանում եմ. Մենք, ըստ երևույթին, ավելի շատ հայերի պիտակավորել ենք որպես դավաճան և համապատասխանաբար վարվել նրանց հետ: 

 Գրքում թվարկված բոլոր սպանվածները չունեին անմեղության կանխավարկածի օգուտ, քանի դեռ նրանց մեղավորությունն ապացուցված չէր անկախ դատական ​​համակարգի կողմից, պարզապես այն պատճառով, որ մենք պետություն չունեինք, բայց այժմ ունենք նորածին ժողովրդավարական ազատ և անկախ Հայաստան՝ գոյատևման սպառնալիքի տակ։ Դատական ​​համակարգը, անշուշտ,, կարծում եմ, նույնքան «կատարյալ», «անաչառ» և «ապաքաղաքական» է, որքան դատական ​​դատարանները ժողովրդավարական երկրներում։ Այնուամենայնիվ, «դավաճան» և «ներքին թշնամի» տերմինների ազատական ​​օգտագործումն արդարացում չունի։

 

 

 

 

Kulüp (The Club) (No.1)

Vahe H. Apelian 

Kulüp is a six episodes long Turkish television miniseries that is being aired on Netflix in English as The Club. According to the Wikipedia the mini-series was released for viewing on November 5, 2021. The first season is currently being aired. I was drawn to watch the miniseries after I stumbled upon a review about the mini-series in Al Monitor, an online journal that claims to be the pulse of the Middle East.

According to the journal, the six-episode series are “about Turkey’s ever-shrinking Jewish minority, and that the mini-series have been both accused of waking the ghosts of the country’s turbulent past with its non-Muslim minorities and praised for breaking the code of silence among the Jews often called Turkey's "model minority” on the past injustices that deprived them of their wealth, language and in some cases, life.” 

Furthermore Al-Monitor claimed that “The series’ first season takes place before the infamous Sept. 6-7,1955, Istanbul riots in which Greek businesses were attacked by Turks after a newspaper fabricated a report of a bomb attack on the house where Mustafa Kemal Ataturk was born in the Greek city of Thessaloniki.”

It appears that the current six-episodes airing on the Neflix is the first season of the mini-series and that it will continue with subsequent seasons as the drama unfolds.

The current six-episodes, Al Monitor claims “revolves around Matilda Aseos, a Jewish woman in a once affluent family who has shot her Muslim Turkish lover Mumtaz for wrongly accusing her family of evading the wealth tax in 1942, when the government slapped enormous tariffs on the non-Muslim population, particularly Jews. Matilda’s family is ruined, and her father and brother are sent to Askale, a chilly northeastern border town to do forced labor, like so many other minorities.”  

The mini-series indeed is about that Jewish woman who hails from Sephardic Jews who came to Turkey in 1492 and who still maintain their distinct dialect  called Ladino, according to the Al-Monitor. She was pardoned and returned to her community and plays the central character of the mini-series along with her unruly grown-up daughter she had conceived from an out of wedlock relationship with a Muslim Turk. Matilda attempts to establish relationship with her daughter she never raised being incarcerated.  The drama of the six-episodes long season is thus aired.

The club, with its closeted gay singer star, is where and around the operators of the club that the drama unfolds. The club portrays the “ microcosm of the ethnic variety in Istanbul”, Al Monitor claims.

Other than the human relations drama, the following caught my attention.

- The mini-series amply present the Jewish Ladino community with their songs and in their distinct dialect without any rancor.

- The drama portrays the animosity against the Greek Turks over the Cyprus issue. 

- The club captures the drive for Turkification portrayed by the Greek owner of the club who has created a Muslim existence and promotes Turkification by firing his non-Turkish employees.

- The Armenian stage light director named Agop, who is a benign presence

- Greek dancing girls who are taken advantage of. 

- Cheap labor from the interior of the country who ar enslaved and work for room and board.

- Matilda, the Jewish woman center character, who had killed her Turk lover, came from a wealthy family that lost all its possession and her parents and brother were exiled and she never saw them again. The historical context of those tragic events that happened is not even glanced. But when she wanted to move to Israel after her pardon, her Jewish community leader wondered why leave Turkey where her ancestors had lived there for four hundred years.

The historical context within which the drama is supposed to unfold would have eluded me had I not read the review beforehand. I am sure for the general audience the unfolding of the drama will not tell much, if anything within a historical context. However, Al Monitor claims that the mini-series broke a taboo in Turkey. It claims that that the series whisper, rather than shout, about what Turkish society have gone through in their recent history and emphatically adds that  “sometimes a clear, eloquent whisper can be more effective than a shout.” Maybe it does to the Turkish audience. 

As I noted earlier, it’s the review I read in the Al-Monitor that led me to watch the mini-series. I cannot discount Al-Monitors assertion that the mini-series although is not a historical  documentation or anything close to it to capture what happened to Turkish minorities, in this case the Jews. But it may indeed be also indicative of a wider and a more profound mindset that is being permitted to permeate in the Turkish society as a whole and at large.

Let us be mindful that a decade ago the Turkish Prime Minister Recep Erdogan insulting Israel President Simon Peres, who was a longtime friend of Turkey, has long been swept by the history’s dustpan. One cannot discount that the sudden eminence of Turkey in the unmanned aerial combat technology– the Bayratar drones – is Israeli technology and their manning is Israli knowhow and that the Bayraktar venture is a  marriage between the Turkish huge military complex and Israel.

Al Monitor noted that “The second season is expected to pick up with the riots in which clearly pre-organized Turkish mobs took to the streets, attacking and plundering homes and shops owned by non-Muslims, mainly Greeks.” One cannot discount that there may be a dramatic shift in educating the Turkish public and softening their ingrained hostile perceptions of the Jews if not fostering an amicable relation at the grass root between the Turks and Israelis.

This series ended up when Matilda’s daughter, in turn, became pregnant out of wedlock from her relationship with a Turk taxi driver lover. But her prospective Jewish groom forgave her betrayal and accepted her pregnant fiancée and both moved to Israel to raise her child in Israel. 

The episode ended with both are captured looking longingly from the airplane over the Turkey as they moved to Israel to settle there. There is not a hint of animosity but a general unspoken perception of an apparent understanding of the two communities, Turkish and Jewish, that had grown with each other, as her Jewish mother remains in Turkey while her  pregnant daughter by a Turk, will raise her child in Israel.

 

 

ՊԱՏՈՒԵԼԻՆ

 Ծանօթ - Աշխարհաբար Աստուածաշունչին նպաստը ազգային զարթօքին   միայն կարդացած եմ Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր Ժամուց» գիրքին մէջ։ Կը մէջբերեն յատուածներ այդ գիրքէն։  Ծանոթ՝Գաբոն՝ Տէր Թադիոսին դստերին հետ ամուսնալէ ետք, քահանար ձեռնադրուած էր որպէս Տէր Յուսիկ եւ սերտած էր աշխարհաբար Աստուածշումչը։ Իր  անէր հօրը տեղը անցած էր տէր Թադիոսին վախճանունէն ետք եւ իր գիւղը բարեփոխած էր եւ իր զարթօնքը կը վերագրեր աշխարհաբար Աստուածաշռւնչին իր ընթերցանութեանը։ կը մէջբերեմ յատուածներ։

« Սակայն տէր Թադեոս ուրիշ հատոր մըն ալ ունէր, կլորիկ, գունդիկ, սեւուկ կողքով զոր երբէք տղուն տալ ուզած չէր։ Գաբոն քանի մը անգամ զայն ընդնշմարած էր ու օրմըն ալ համարձակած էր խնդրել։ Իբր պատասխան՝ ապաշխարանքի ենթարկուեցաւ։ Տէրտէրը ինքն իսկ ամէն անգամ որ այդ գիրքքը բանար «մեղա՜յ, մեղա՜յ» կը գոչէր։ Ո՛չ ժամարար եղած օրը, ո՛չ ալ տօն օրերը զայն ստուկէն դուրս կը հանէր։ Բայց Գաբոն այդ խորհդաւոր հատորը օր մը ձեռքն ունեցաւ։ Տէրտէրը զինք գործի համար քաղաք խրկած էր. Բան մը մռռցած ըլլալուն՝ ետ դարձաւ ու շիտակ տէրտիրոջը տունը գնաց։ Մարդը դուրս եղած էր, գիրքը բաց թողած, ակնոցն ալ վրան։ Ո՞րմէ գաղտնի պահէր, ուրիշ կարդալ գրել գիտցող չկար։ Գաբոն գրքին վրայ ինկաւ. Նախ կողքը նայելով՝ կարդաց ոսկէզօծ, խոշոր տառերը՝ «Աստուածաշունչ»։ Սկսաւ թղթատել։ Դիւրութեամբ կը հասկնար. Ուստի եւ համ կ՚առնէր։ Ինզինքն ընթերցումի տուած՝ կը մոռնար որ տէրտէրը կրնար յանկարծ գալ, երբ մէկէն մէկ «վա՛յ անիծեալ» բացականչութիւն մը լսեց, ու երեսին ալ ապտակ մը շառաչեց։ Տէրտէրը գիրքը տղուն ձեռքէն յափշտակեց, ու նոյնհետայն իր արտը երթալով կրակ վառեց եւ Աստուածաշունչը խարուկեց, յիշելով «վա՛յ մարդոյն այնմէկ, ոյր ձեռն գայթէ գայթակղութիւն»։ Երբ գիրքը կը վառէր տէրտիրոջը աչքերն ալ լեցուեցան։

Աշխարհաբար Աստուածաշունչ էր։ Օրին մէկը անծանօթ մը գեղն եկած էր՛ իշու վրայ հեծած, հետն ալ պայուսակ մը։ Տէրտէրը փնտռելով, մէկ տեղ նստեր խօսէր էին։ Այցելուն աստուածախախ մէկը կ՚երեւար, անուշ լեզու։ Երբ պիտի մեկնէր, պայուսակը բացաւ, մէջէն գիրք մը հանեց եւ տէրտէրին նուիրեց։ վրան  «Աստուածաշունչ» գրուած էր. Քահանան գիրքը պագաւ ու ճակտին դրաւ։ Աստուածաշունչ անունը լսած էր, բայց երեսը տեսած չէր։ Մարդը քանի մը հատ ալ ձգել ուզեց, բայց տէրտէրը անօգուտ համարեց զանոնք ընդունիլ. Կարդալ գիտցող ուրիշ ոչ ոք կար։ Մարդը մեկնելու ելաւ. Տէրտէրն ալ հիւրին ալ կ՚ընկերանար։ Ճանապարհին հանդիպեցան խումբը մը գիւղացիներու, որոնք տէրտէրին «Օրհնեա՛» ըսին ու քովինն ալ բարեւեցին։ Ասիկայ, օտարական ըլլալով, իրենց ուշադրութիւնը գրաւեց։ Խումբին մէջէն մէկը մարդուն դէմքը յիշել կը թուէր, ուշի ուշով երեսը նայեցաւ, ու մէկէն մէկ գոչեց.

- Պտտուելի, դուն հոս ի՞նչ բան ունիս։

Քանի մը շաբաթ առաջ քաղաքը անոր հանդիպած էր կռուի մը ատեն, որուն ինքն ալ միջամտելով մէկ երկու բռունց ալ պատուելին գլխուն ինք ալ իջեցուցած էր։

- Հո՞ս ալ տիրոջը խօսքին համար եկել ես, հա՞, շարունակեց։ Ու տէրտէրին դառնաով պոռաց։

- Տէրտէր, այս մարդը բռոթ է, դուն ասոր հետ ի՞նչ բան ունիս։

Տէրտէրը շուարած, սկսաւ խաչակնքել, «հալին մեղք, հալաղեն դեւք», առարկելով։ Ամբողջ մարմնովը կը դողար։ Գիւղացիները պատուելիին վրայ թառեցան եւ սկսան տփել։ Մարդուկը հազիւ թէ կրցաւ իշուն վրայ նետուիլ ու փախչիլ, պայուսակը հոն թողնելով։ Քիչ ետք գիւղը հաւաքուելով՝ կրակ վառեցին ու գիրքերը այրեցին։ Տէր Թադիոս տուն վազեց։ Մէկուն չէր ըսած թէ ողջակեզեալներէն հատ մը փրկուած էր։ Ինքն ալ զայն անմիջապէս պիտի զոհեր։ Կրակին տալէն առաջ, մէյ մը աչքէ անցընելու փորձութիւնը ունեցաւ։ Բռնուեցաւ. Ադամ, Եւա, Կայէն, Աբէլ, Նոյ Նահապետ, Յովսէբ գեղեցիկ անունները լսած էր, բայց ինչ ըլլալին մանրամասնօրէն չէր գիտեր։ Խարոյկը միւս օրուան պահեց։ Միւսն օրն ալ ձեռքը առաջ չգնաց։ Կը նզովէր բռոտը եւ կը լափէր գիրքը։

- Գիտութեան ծառն ալ ասանկ եղած ըլլալու է – կ՚ըսէր ինքիրեն, Ան Եւան ալ ինծի պէս մէյ մը բռնուեցաւ։ Վաղը աս գիրքը էրեմ ազատիմ. Ես ալ չպատժուիմ։

Միւս օրը՝ «Աստոծու ողողորմութիւնը» մեծ է ըսելով, այրումը յաջորդ օրուան կը ձգէր։ Ձգձգումը հասաւ մինչեւ այն օրը, որ ուրիշին ալ մեղքի պատճառ եղաւ։ Առաջին թափով այրեց, խղճմտանքի խայթէն ազատեցաւ։ Խղճի թեթեւացում մը, որ սիրտին շատ ծանր եկաւ։

----------

Տէր Յուսիկ օր մը Թումաեանի խումբին հետ գտնուած պահուն, ճիւպպէլի մէկը տեսաւ։ Անժպիտ մարդ մը, քաղցրախօսիկ, հեզ ու խոնարհ, երեւոթը աստուածավախ։ Այդ դէմքը իրենց անծանօթ չթուեցաւ։ Բայց ո՞ւր տեսած էր։ Յիշողութիւնը պրպտեց, երկա՜ր պրպտեց։ Սրտին ուժ մը զինքը դէպի անծանօթը կը մղէր։ Մէկէնմէկ հրճուանքի սարսուռով մը գլխէն մինչեւ ոտքը ցնցուեցաւ։ Տարակոյն չունէր. ա՛ն էր, պատուելին, որ օրին մէկը իշուկովը իրենց գեղը էր եկած. Լուսահոգի տէր Թադէոսին ատենը։ Ծեծ կերած էր եւ աշխարհաբար Աստուածաշունչ մը ձգելով փախած էր։ Ու այդ հալածեալ «բռոթ»ը, այդ հալածեալ Աստուածաշունչն էին, որ զինքը ու ամբողջ գեղը փոխած էին։ Տէրտէրը կամաց-կամաց միտքը բեռաւ պարագանները ուր պատուելիին հանդիպած էր։ Տարինե՜ր անցեր էին։ Օր մը քաղաքը վարժապետ Արշամին հետ պտտած ատենինք, վարժապետը զինքը արմուկով մշտած, ու «բրոթ»ը ցոյց տուած էր։ Արիւնը գլուխը ցատկեր էր։ Անկէ ետքը քանի մը անգամ ալ հանդիպած էր պատուելիին, միշտ խոռ խոռ նայելով անոր։ Ալ ետքէն զայն չէր տեսած, ու մոռցած իսկ էր։ Հիմակ այդ մարդը տեսիլքի մը պէս կ՚երեւար իր աչքերուն։ Երկիւղածօրէն անոր մոտեցաւ ու ինքզինքը ճանչցուց։ Պատուելիին շատ ծանօթ էր տէր Յուսիկ անունը։ Անոր աչքերուն մէջ ալ ուրախութիւն փայլեցաւ ի տես այդ բիրտ քահանային որ հայ ժողովուրդը իր իսկութեանը մէջ կը մարմնացնէր։

Երբ կարգը եկաւ, տէրտէրը պատմեց թէ ինք անուղղակի աշակերտն էր իրեն՝ պատուելիին։ Այս վերջինս զարմանք յատնելուն, տէր Յուսիկ պատմեց շատ տարիներ առաջ իր գեղը պատահած դէպքը։ Պատուելին ալ քիչ մը մտմտալէն յետոյ անանկ բան մը յիշեց։ Իր առաքեալի պաշտոնին մէջ այնքան քաղաքաներէն ու գեղերէ հալածուած ու ծեծ ուտելով վռնտուած էր, որ ամէն մէկ դէպքը նոյնհետայն ճշգրտօրէն յիշելու անկարող կը գտնուէր։

 Պատուելին ալ գեղէ գեղ շրջելով կազմակերպութիւններ կը պատրստէր ու հրոսակներուն կ՚այցելէր։ Եւ ակէ ետքը տէրտէր ու պատուելի մէկտեղ պիտի հալածուէին։ Իրենց անձին մէջ հայութիւնը կը միանար ընդէմ հայութեան ու քրիստոնէութեան թշնամիին։

Ու մէկտեղ բանտը նետուեցան պատուելի, տէրտէր, ամերիկեան քոլէճի բրոֆեսէոր, պատանի, երիտասարդ, ուսանող, փերեզակ, ջորեպան։ Ամէնքն ալ հայ, ամէնքն ալ քրիստոնեայ։»

       

Eternity Ornament

Vahe H. Apelian

 

A few days ago, I received a surprised gift from National Association of Armenian Studies and  Research (NAASR). The eminent Armenian studies and research center has sent to its members an ornament as a token of their appreciation and thanks. The gift is a replica of the art work the award winning Armenian American artist Michael Aram made for NAASR.  The ornamental replica is called Eternity Ornament. 

What attracted my attention to the ornament was the artist's depiction of LAUREL LEAVES in the eternity metal art work.

Two brochures accompanied the piece in its black colored box. On one  of them, the  the following is noted: Eternity is inspired by the rich heritage and artistic traditions of Armenian culture. In crafting this piece, Michael was inspired by the idea of eternity and how it related to NAASR’s mission to safeguard and preserve Armenian culture and heritage.

Michael, in turn elaborates noting that "In this piece, the circle is a reflection of eternity, having no beginning or end. The vines that surround the outer ring form a repeating figure-eight shapes, suggest the cycle of life, death, and rebirth. The LAUREL LEAVES, an evergreen, are a classical symbol of victory and eternal life. At the center of is a flower - the iconic symbol of  everlasting celestial life found at the center of Armenian crosses. This flower with clockwise pedals bending towards the future, is a symbol of enduring progression and boundless energy of Armenian Culture.”

The other brochure is about the artist. I quote:

“ Michael Aram is an award-winning American artist who has dedicated his career to craft-based designs. Inspired by a trip to India at age 25, he established a second home and studio there, where he continues to draw creative inspiration today.

Trained as a painter, sculptor, and art historian, Michael has neatly applied his diverse background to the decorative arts. Lyrical and often witty, his work encompasses a wide range of media and reveals a rich and variant source of inspiration - nature, mythology, narrative storytelling, and purified form. Michael’s work is also a celebration of craft and age-old hand working traditions. It is the enduring fusion of these ideals - originality, narrative, and craftsmanship - that become the hallmark of this gifted artist.

A deep love for handmade process is at the core of everything Michael makes. Fascinated with the richness of the living crafts tradition which he discovered on his first trip to Delhi, Michael would seek out craftsmen in the old city by listening for sound of metal being beaten and by searching for the aroma of baked molasses, a signal of the sand-casting process. The artisans he encountered were making ordinary objects such as buckets, shovels, and scissors, but for Michael, their traditional techniques were extraordinary. Michael spent hours observing artisans as they made things the same way families had made them for centuries.  Touched by the talent and humility of these gifted artisans, Michael set up a studio in India where he has created his work for over 30 years. Today, over 200 artisans work alongside him in his workshop where the same creative interaction between artist and artisan remains the source of every object that Michael makes.

Michael is highly inspired by his surroundings and often makes sculptures of objects that might otherwise be overlooked in the everyday. Nature is his biggest muse, as is the handmade process. His work combines the imperfections innate to the handmade process with the perfectly imperfect beauty of nature to create objects that reflect humanity. Many of his pieces are ingrained with a rich storyline, inherent symbolism, and deep-rooted meaning. Sometimes his work is simply and exploration and celebration of the handmade process.”

Courtesy Kenneth P. Martin Photography

As to the original art work - the picture above - I quote from NAASR’s website. 

“ The exquisite Eternity sculpture featured in the Eternity Garden in front of NAASR’s headquarter was created by acclaimed artist Michael Aram. Fabricated in bronze, this site specific 7-foot by 7-foot sculpture was  gift of the artist on the occasion of the opening of the NAASR Vartan Gregorian building in November 2019.”

As I had noted earlier, what attracted my attention is the artist’s depiction of LAUREL LEAVES in the Eternity sculpture, Kessabtsis call Gasli leaves. Those interested may read my reflection on the indomitable Laurel tree, the famed Gasli of Kessab by clicking on the attached link: http://vhapelian.blogspot.com/2021/11/in-praise-of-gasli-tree_97.html

In Praise of Gasli Tree

 Vahe H. Apelian 

Reproduced from the original posting in Keghart.com, on  November 22, 2012.

The Kessabtsis call the laurel tree Gasli Dzar (tree) or simply Gasli . It is native to Kessab and most likely also to that part of the world we refer to as the Armenian Cilicia.

The Latin name of the tree is Laurus nobilis. The name conveys majesty and leaves a sort of a “nobless oblige” impression. It is indeed a majestic tree growing as tall as18 meters (59 feet). That may be the reason that those who baptized the tree with its scientific Latin name called it nobilis.

In English the word laureate has come to signify eminence. It is associated with literary – poet laureate – or military glory. It is also used for winners of the Nobel Prize. I cannot tell if the word laureate was coined after the tree or whether the tree was named after the word that had evolved somehow to signify achievement that bestow upon the individual a high social status. The ancient Greeks considered wreathes made from laurel as symbol of highest status. The Romans depicted golden crowns made in the like of laurel tree (Gasli) leaves as a symbol of victory. 

Ovid, the Roman writer, tells the story that the nymph Daphne was transformed into a laurel tree to avoid being pursued by Apollo.  I am not sure if the Greek myth has anything to do with the Romans to have their victory symbol shaped after the laurel tree – Gasli – leaves. I have my own thoughts as to why the Greeks and the Romans may have picked laurel leaves  – say – over rose pedals or any other leaf.  The laurel trees – Gasli – are evergreen. Their leaves do not assume a rusty color during the fall, unlike the leaves of the many naturally grown trees such as in New England. There does not seem to be a later season for the laurel tree. Its leaves remain sparkling green during the four seasons of the year and throughout the life of the tree. The tree simply looks ageless.  This unique feature of the laurel tree leaves makes a good reason for it to symbolize enduring achievement. The crisp, attractive, the uniform shape and color and their orderly spacing on a branch give the Gasli leaves more of a reason to be decorative symbols.

The Gasli appears not to lend itself to domestication. It grows in most unlikely places.  It takes root within the rocky crevices and it does it on its own terms. Try to plant it in your backyard, more likely than not, you will not succeed. If gold is the golden metal among the metals, then laurel tree (Gasli Dzar) is the golden tree among trees grown in the wild. It is imposing, majestic, pleasant smelling and aloof.

Gasli trees have been and continue to be a source of income for the Kessabtsis. From the berries the Kessabtsis extract the oils that make the famous Kessab soap, known as Ghar soap. Ghar means laurel in Arabic. LaurApel is one of the main manufacturers of laurel soap in Kessab. It is situated in Keurkune and it products have reached Japan. According to their Website it was Hagop Atikian who introduced the manufacture of laurel soap in Kessab in early 1940’s. He is one of the early graduates of the famed Kessab Oussoumnaserats Varjaran, the Kessab non-denominational high school, the Kessab Educational Association founded in 1922. It is the first Diaspora Armenian High School to be recognized by a foreign country, France, allowing its graduates to pursue their education in France, and many did. Hagop Atikian, as a young graduate from the University of Sorbonne, upon his return to Kessab, advocated making use of the abundant Kessab Gasli trees and to make soap from its famed laurel oil and taught the Kessabtsis the basics for soap manufacture. The manufacture was first initiated by the Churukian Family of Kessab and continues with their daughter Ani and son-in-law, Steve. Hagop Atikian is also a revered educator and author of Armenian history. 

Besides being a source of income, Gasli is also very much ingrained in Kessab culture and somewhat to its cuisine as well. The Kessabtsis call its ripe black berries as fruit-Gasli Bdugh (laurel fruits). Harvesting the ripe black berries used to be a much looked for social event. The attached picture depicts young Kessabtsis mounted on donkeys, protected against the colder autumn weather, on their way harvesting Gasli Bdugh – laurel fruits- as late as in 1976/1977. The Kessabtsis look forward in anticipation for the autumn passage of migratory birds they call summun and kartavok. They taste delicious full of laurel oil aroma because they feed on laurel tree berries.

LtoR: Hagop Kerbabian, Garo Apelian, Garo Konyalian
on their way for harvesting Gasli bough (1976/1977)

The branches of the tree serve as skewers par excellence. Those who have tasted freshly hunted birds prepared over fire on skewers made from laurel tree (Gasli) branches, can attest to the exquisite taste, especially when the birds are eaten with bread oiled by squeezing the birds during the grilling in freshly prepared oven (toneer) breads. Laurel leaves, commonly known as bay leaves, impart taste to a cooking but should not be consumed. They are not digestible.

Spoons made from laurel leaves are used to taste foamed grape molasses. During the autumn the Kessabtsis get engaged in the preparation of grape molasses. The process is called massara. At one time it was by far the most anticipated social event in Kessab extending well into the night.  Ms. Effie Chambers, the beloved missionary in Kessab from 1904 to 1912, in a letter to her Board in America complained that the school year is short and getting the kids attend school gets harder during the autumn because of the preparation of grape molasses that the Kessabtsis consider a time to be merry. Kessabtsis continue to do massara in kessab and as far away as in Los Angeles and in Fresno. The freshly made warm grape molasses is scooped by ladles made from gourd and poured back into the container from a distance creating a most exquisite tasting foam, the Kessabtsis call prpoor, which is then scooped with Gasli leaves that leave on the taste buds an unforgettable exquisite taste. Wooden or metal spoons do not come near to the Gasli leaf spoon in imparting the taste of the prpoor.

The late Stepan Panossian depicted a picture of Gasli branch with leaves and ripe berries on the cover of one his books depicting life in Kessab, which is also famed for its apple and grape trees, The 1978 Vol. 3 National Geographic attested to the Kessab’s “crisp apples that burst upon the tongue” and “grapes that cluster sweet and heavy on the vines”. However no other entity can possibly symbolize Kessab and its resilient native Cilician Armenian population as the tall, erect, eternally green Kessab native laurel tree – the famed Gasli of Kessab.