Ոչ թէ միայն խոստում, այլ նաեւ երգ Ամերիկայի

Վահէ Յ. Աբէլեան

Չեմ կրնար պատկերազնել որ Մեծ Եղեռնը խորհրդանշող շարժանկարի մը բեմադրութիւնը պիտի կարենար մեզ՝ որպէս հայեր բաւականացուցած ըլլար։ Հետեւաբար, սպասելի չէր որ Քըրք Քըրգորեանին ֆինասաւորած «The Promise” շարժանկարը մեզի պիտի բաւականացնէր։ Այդպէս ալ եղաւ։ Բայց ես երկու անգամ դիտիցի ֆիլմը։ Պատանեկան օրերէս սովորութիւն ըրած եմ սիրած շարժանկարներս կրկին անգամ դիտել։

Անշուշտ որ միակ սփիւռքահայը չէի որ դիտեց The Promise (Խոստումը) շարժանկարը մէկէ աւելի անգամ։  Կը ճանչնամ քանի մը բարեկամներ որոնք ինծի նման կրկին անգամ տեսած են շարժանակարը եւ յաճախ քաջալերած են իրենց բարեկամները որ անպայման երկրորդ անգամ մըն ալ դիտեն շարժանկարը վստահեցնելով որ առաջինէն աւելի պիտի վայելէն։

Որպէս սփիռւռքահայեր բնականաբար ունինք մեր անհատական եւ հաւաքական ճաշակները որոնք անկասկած արդիւնք են նաեւ մեզ շրջապատող հիւրընկալ ժողովուրդին ճաշակներուն եւ արժիքներուն։ Պէտք է որ նկատի առնենք որ «Խոստումը» շարժանկարը խորքով Ամերիկահայ պատրաստութիւն մըն է եւ արտայայտութիւնն է Մեծ եղեռնէն ճողոպրտած Ամերիկահայ սերունդին փռրձառութեանը։ Անշուշտ որ չեմ գիտեր եթէ Քըրք Քըրգորեանը պարզապէս դրամ յատկացուց եւ անկէ ենք ըսելիք չունեցաւ շարժանկարին թէմային մասին։ Բայց ես այն տպաւորութիւնը ունիմ որ Քիրքը ունեցած ըլլալու է իր ներդրումը։

 Բացատրեմ՝

Շարժանկարը վերնագրուած է «Խոստումը» ակնարկելելով ֆիլմին հերոս Միքայելին՝ իր Սիրուն համագուղացի հայ աղջկան ամուսնութեան խոստումին։ Բայց շարժանկարին մէջ այդ թեման այնքան տիրական չէ եւ շարժանկարը այդ թէմային շուրջ զարգացող պատմութիւն մը չէ։ Շարժանկարին մէջ կան նաեւ ոչ նուազ ազդեդութիւն ունեցող այլ թէմաներ, յատկապէս եռեակ սէրը՝ այսինք երկու տղամարդու սէրը նոյն կնոջը։ Կան նաեւ մարդասէր Ամերիկացիին, հայասեր Ֆրանսացիին, լաւ Թուրքին թէմաները։ Իսկ այս ամբողջին մէջ կայ անշուշտ մեծագոյն հասարակաց յայտարարը՝ Մեծ Եղեռնը։ Սակայն այս  թէմաներուն կողքին կայ այլ թէմա մը որ ակնյայտ կը դարնայ ֆիլմին վերջաւորութեանը։ Այդ ալ բաւարարող կեանքի մը Ամերիկայի խոստումն է ջարդէն մազապուրծ ազատած հայուն։ «Խոստումը» շարժանկարը նաեւ գնահատանքն է այդ խսստումին իրականացմանը։

Կրկին ջանամ բացատրել զիս։

Շարժանկարը կ՚երկարի շուրջ քսան եւ հինգ տարիներու ժամանակամիջոցի մը մէջ։ Կը սկսի առաջին պատերազմի նախօրեակին՝ 1914/1915 թուականներուն եւ կը վերջանայ երկրորդ աշխարտամարտի նախօրեակի տարիներուն՝ 1938/1939։ Ամերիկան մասնակից եղաւ երկրորդ աշխարհամարտին մանաւանդ 8 Դեկտեմբեր 1941-ին, Ճամբոնցիներուն Pearl Harbor ի յարձակումէն անմիջջապէս ետք։ Բայց երկրորդը աշխարահամարտը արդէն կլանած էր Ամերիկան եւրոպայի մէջ։ Այդ քսան հինգ տարիներու ընթացքին Միքայելը կորսնցուց ամէն բան բայց վերագտաւ իր բաւարարուած կեանքը Ամերիկայի մէջ։ Ամբողջացուց իր բժիշկան ասպարեզին պահանջքները եւ ստեղծեծ  պատկառելի տնտեսական վիճակ մը։ Շաղուաեցաւ իր նոր երկրին էութեանը հետ։ Առանց որեւէ վերապահութեամբ խնդակցեցաւ իր որդեգրած հայ աղջկան ամուսնութեանը ոչ հայու մը հետ։  Հարսանեկան այդ խնճոյքին հաւաքուած էին իրենց կեանքով ինքնաբաւ հայ հասարակութիւն մը որոնք հայոց ցեղասպանութիւնէն ճողոպրտածներ եւ իրենց զաւակներն էին։ Անոնք Ամերիկայի մէջ արդէն ստեղծած էին եթէ ոչ նախանձելի այլ բաւարարուած կեանք մը եւ իրենց զաւակները արդէն սկսած էին զինուորագրուիլ իրենց որդեգրած երկրին՝ Ամեկիկայի ծառայութեանը համար։

Հայոց Ցեղասպանութիւնէն վերապրած սերունի մը համար Ամերիկան բարի կեցութեան լաստ մը եղաւ եւ անոր երգը երգեցին այդ սերունդին ներկայացուցիչներէն ոմանք, ինչպէս Ճորճ Մարտիկեանը իր գիրքովով ՝ «Երգն Ամերիկայի»  (Song of America)։ Ես այդ գիրքէն յատուած մը կարդացած եմ փոռագրուած Ամերիկայի ամենէն նշանաւոր ընտանեկան ժամանցի վայր՝ Disneland-ի, Epcot Cener-ի այն բաժնին մէջ ուր պահուած են երկրին հիմնադրութեան հետ աղերս ունեցող պատմագիրեր։

Ամերիկան նուազ խօստումնալից չեղաւ նաեւ Քըրք Քըրգորեան ընտանիքին համար՝ եւ մանաւանդ իրեն։ Հետեւաբար անտեղի չէ եզրակացնել  որ «Խոստումը» շարժանկարնը՝ Քըրք Քըրգորեանին Ամերիկայի երգն է։ Ցեղասպանութիւնէն ճողոպրտաց հայ ընտանիքի մը զաւակ՝ Ամերիկածին Քըրք Քըրգորեանը  մասնաւորապէս ապրեցաւ Ամերիկայի խօստումը - The Promise - իր ամբողջ լիութեամբը.

"The Promise", Kirk Kerkorian's "Song of America"

Vahe H. Apelian

 

The title might be ambiguous. Let me state beforehand that it is about my take of the film “The Promise”. I saw it twice. I have always enjoyed seeing the same film over again. Nuances in the film that I missed the first time become evident to me. I may not be an exception and that many others may also like to see the movies they liked for the second time. It is often because of the brevity of the leisure time we have at our hands that we give preference seeing another movie instead of the same.

The film was aired all over the world. I came across commentaries about the film from Lebanon, Syria, Europe and the Americas. Some had liked the movie. Others had found the move to be a sanitized version of the Armenian experience and not a true reflection of it. Some had found that the move rightfully depicted the cosmopolitan Constantinople was at the time; others had found the intimate scenes out of place for the times. Some noted spending such an amount of money was a waste and that it could have been put to better use; others argued against it in favor of Kirk Kerkorian spending his money as he saw fit.

It is natural that we view things differently and make contradicting comments about the film as well. We, as second and third generation post-genocide Diaspora Armenians have become hyphenated Armenians. For the past century we have been living among larger societies and have naturally absorbed the norms and values of the greater society and at times its language as well to the exclusion of our own. We view things from our own differing cultural and social experiences.

The thing that seemed to be missing in such comments was the realization that the film is born out of the Armenian-American experience. I do not know whether Kirk Kerkorian made the funds available to make the film and henceforth completely disassociated himself from the theme of the movie or if he had his own views known as to how the theme or the plot of the movie should be best structured. I am inclined to believe that he had his say, drawn from his and his parental family’s experiences.

The film encompassed a period of twenty-five years, from the onset of the first great war in 1914/1915 to the onset of the second great war in 1938/1939. America formally entered the WWII on December 7, 1941. But the war had caught the American society across the Atlantic in a no less heightened mood. The film made amply evident that during those twenty-five years the survivors of the Armenian genocide who lost all their worldly possessions, if not also their dignity, largely overcame the odds in America with reasonable degree of historical accuracy. In the concluding scene,  in Watertown, MA., the survivors of the genocide and their grown up children had come together in a festive mood to celebrate the wedding of the protagonist's, himself a survivor, adopted daughter. They projected the image of middle to upper middle class denizens of the their adopted country.

I understand that the United States of America during those years was a far different country. The survivors of the Armenian genocide indeed had found on its hospitable shores a fulfillment of a promise for a better life in ways they might not have envisioned possible in their wildest dreams. During that mere twenty-five years the protagonist Mikael had become a practicing physician and had carved for himself a life that had not only all the trappings of a comfortable upper middle class but he also had integrated himself in the greater society with ease having found acceptance. He celebrated his adopted daughter's marriage who was not marrying an ethnic Armenian. The children of the survivors were now serving in the armed forces of the country their parents had made their own.

It has been my impression that the survivors of the Armenian genocide rightfully felt indebted to their adopted country, America. George Mardigian penned his appreciation of the United States of America in his book he titled “Song of America”. The book was translated in Armenian. I had a copy of the book in my teenage years. I do not recall having read it. For that matter, I also do not have a recollection of having not read it either. Decades ago when we were visiting Disney’s Epcot Center I saw a passage from that book depicted in a section of the park devoted to the American history.

Kirk Kerkorian, by his own admission, was not literary inclined and avoided the limelight even though he was instrumental in creating the city of Las Vegas that thrives on limelight. The country that his parents had adopted for their own gave him the opportunity to realize his ambitions in uniquely spectacular ways. There seemed to have been more in the naming the film than the promise Mikael had made to Yeva, his adopted daughter, the young girl he saved from drowning when they were attempting to reach their rescue ship. It would not surprise me that the film was also Kirk Kerkorian’s tribute to the promise of the United States to the Kerkorian family. I am inclined to believe that the film was also Kirk Kerkorian’s “Song of America”.

 «

Ձառք Ձառա Ուտունք (Let Us Extend Helping Hand)

Ձառք Ձառա Ուտունք (Let Us Extend Helping Hand)

Father Hamazasp Kechichian

            

Գերոնքը էմըն տարա, (The spring every year)

Աշխէրհէս ըրվան, (All over the world)

Հայաթ կը բիրի։ (Heralds life)

Ծաղկօծ ծառիրը, (Trees flowering)

Էվչող չըտտիրը, (Birds chirping)

Կանաչ լառռօնքը, (Mountains greened)

էնօշ ծաղկօնքը, (Sweet flowers)

Սիերտիդ կը բենուն, (Invigorate the heart)

Նուր գուվօդ կու տուն։ (Give new resolve)

Gangar, an edible plant grows in the wild in Kessab early spring

Ըմմը մի հեմօր, (However, with us,)

Ըղով ըրք տարա, (It has been three years,)

Միր աչուեն չըտըսնեն (Our eyes do not see)

Էնուշութենը գերընքվին. (The sweatness of the spring)

Չումքի մաճիրէն ըրք էմսըվին (Because with the three months of homelessness,)

Թէսըրը հա էվըլնու ուրթիլուօն։ (Misfortunes pile as time goes by)

Շուօտ մուօրդ անցով գընուօց, (Many people came by and left)

Վըրբ իթուօղ, տուօնը տէտէն, պէպկուօն (Leaving the ancesteral home orphaned)

Հընտանա, դուօր դըռացա չըմընուօց։ (Relative, next-door neighbor, did not remain)

Կանաչ Ծառիրը չարցուն, (The green trees dried up)

Պախչընէն օրման դարձուն։ (The orchards went wild)

Նա ին նա ճին հա գըտնէս, (Not a being, not a soul, do you find)

Կը խընտուօս թի թուօղը մուօրդ տըսնէս։ (You rejoice should you see a person in the neighberhood)

Ընծաս մինք եո՞ հարթունք, (Where are we heading this way?)

դըքըր ե՞րբ պըր դիմենունք։ (How long will we be able to endure?)

Սապըր հա ինինք, ըմմը հիշտ չի (We are being patient, but that is not easy

Մեվսըմը ծախիս գէն չունա, (Nothing for sale fetches income)

Պըր դետես բուն չըգըտնըվա։ (You want to work, but can’t find work)

Ճահիլնէն դուրիցի գեցեն, (The young went away)

էսքերլըքէն, իհդիադէն խելըսիլը, կարդիլը, (Either enlisted or avoiding the reserves, or for education)

եա բուն բեթվիլը, դետըլը հեմուօր։(Either looking for a job, for working)

Միրիրը տետիրը չըդիմեցուն (The mothers and the fathers could not cope)

Իրինց չուճուգնէն հառռօ մընիլիէն, (With their children being away)

Ճամբոյ իլուն իրինց իդիդիէն։ (They hit the road, after them.)

Գեցողը հայուրթու, մընեցողը հա մընու, (Those for going, leave; those for staying, stay)

Աստուօծ ալըննէն հիտ թըղ ըննու, (Let God be with them all.)

Հայ էսինք, քէչ մըլի սապըր, աղուր պըր ըննու։ (We say to ourselves, let us stay put a bit longer, things will be fine)

Աստուօծ լըսսի, ալէք բուն թըղ աղուրնու, (May God hear and let everythig be fine)

Ուվ կառնու թըղ եիտ դառնու. (Whoever can, let them return)

Չումքի առունց շըննըք առունց կենճիր, (Because without people, without the young)

Չուօց Քեսուօպը պըր պիհինք ըղիր։(How are we to keep Kessab?)

Ումուօտ կ՚ունենք, պըր ուղուրդա (We have hope that it will be alright)

Հառռունց զայիվ լօյս հա տըսնըվա։ (We see a dim light in the far)

Գուվուօդ սաղլըք քեսպըցիցը քեսպու, (Endurance, good health to the Kessabtis in Kessab)

Kessab Apple molasses, Maran "Everything Homemade" Kessab product launched recently 

Իրինց սայէն Քեսուօպ դառ մի հա մընու (Because of them, Kessab is remaining)

Պիտա ալէյիս բուն մը ինինք, (We should all do something)

Զօրթ մը իրինց եարտըմինք։ (And assist them a bit)

«Քէսուօպ Ղուրպուն ըննում քի» (“Kessab, I long for your”)

էսիլը իսուօր ալ հիրէք չի։ (Saying is not enough, anymore)

Պիտա տուշմըշըննունք, հուգ ինինք, (We should empathize, we should care)

Քի պարապուօր ձառ ըրկենցընինք։ (To extend an equal hand)

Քեսպըցէք կ՚ունէնք աշխուօրքիս միէկ (We have Kessabtsis all over the world)

Ըտնենք միէկըզմէկ, ճուղուտվենք, (Let us find each other, let us come together)

Ֆըրանսա, Պօրըթ, Ամիրքա (France, Beirut, America)

Իմարաթ, Աւըսթրալիա, Ͻանատա (Emirates, Australia, Canada)

Հայաստան, դըքըր Չինաստան։ (Armenia, all the way to China)

Ձառ ձառա ուտունք լելօկ, աղբար, (Let us give hands, brother, sister)

Քեսօպ հա դարկըվա (Kessab is being depopulate)

Վուօղը էնգուն կ՚ըննու, (Tomorrow will be late)

փուշմանիլը չէ ֆայտա։ (Regretting does not help)

Հեսնենք հընտենուօցը, քեսպըցիցը միր, (Let us reach out to our Kessabtsi relatives)

Եարտըմինք, սիէրտ ուտունք, (Let us assist, let us give them heart)

Եօլ գըտնենք, բուն բենունք, (Let us find a way, let us start work)

Իշինք չուօց իրինց կռնուօկ ըննունք։ (Let us see how can we back them)

Քեսօպը միր պէպկըննիրէն մարաս ի քի, (Kessab of our grandfathers is a legacy)

Ընծի, միր էվլատնէն, (To us and to our children)

Միր վըզզէն պուօրտքն ի տիէր ըննիլ (It’s our our obligation to assume ownership)

Միր լիզվէն իլան ատաթնէն, (Of our language and our customs)

Հեսցընինք զիրինք միր թոռըննէն։ (Pass them on to our grandchildren)

Translated: Vahe H. Apelian