Բնագիրը կցուած է ներքեւը։ IN MEMORY OF VAHE AND LIZE AMIRIAN (see the note below). Perhaps readers of Ara’s moving story I translated with the aid of AI, will relate to it, understand it and appreciate the story if they are Ara’s and my age. The incident in the Armenian cobbler’s shop happened in 1971. I came to the U.S. in 1976. It was a different Armenian world then. I used to rent a room with an Armenian family in Paramus, New Jersey, Mr. and Mrs. Sahagian. After Marie and I got married the following year, we moved to an apartment in Clifton, NJ. Shortly after we moved, Mrs. Liz Amirian and two other Armenian ladies from the local Armenian Relief Society, visited us to welcome us. They had heard of our move there. During those years, Marie and I would go out of our way just to befriend an Armenian, simply because the person was an Armenian. Regretfully, I lost that innocence. Once I told our younger son, barely out of his teens, that I remained friends with my friends, even though we barely communicated with each other, while he and his friends seem to have transient friendship. His response went well beyond his years. He said, “Dad, you barely communicated and thus retained the best impressions of each other, but we know other.” I wish I had not lost that innocence and trust Marlene had and I harbored in those years. But, the sad fact of the matter is that I have. Vaհe H Apelian.
Marlene was my college classmate in the seventies. She was the daughter of a distinguished Armenian family living in a city near Chicago, considered one of the greatest centers of ironmaking in America. She had come to Racine, our city, to continue her higher education at the college that was the namesake of the sisters of the Dominican religious order, who had founded it - Dominican College of Racine. Marlene was one grade higher, but we both attended some courses as classnates, such as philosophy. A close friendly relationship had blossomed between us.
One week, after the New Year’s holiday in 1971, Marlene and a couple of her friends were sitting in the school cafeteria eating lunch when Marlene asked me if I could take her to a cobbler to have her shoes repaired. The inside of her shoes were worn out and she had placed thick layers of cardboard to protect her soles. Like many of other students, Marlene didn’t have a car and relied on the kindness of friends. We finished our lunch and headed to a thrift store.
The snowstorm had reduced visibility to the point that I could barely see the front of my car. I had seen two cobbler shops in Racine. There were probably others, but I was still almost a newcomer, and didn’t know where the rest were. One of the cobblers I knew was an Afro-American, the other was an Armenian. As Americans say, it’s no brainer, where I drove her. Ten minutes later we got out of the car and entered the shoe repair shop, the Armenian owned. The cobbler had migrated from the Middle East a few years earlier. Six months earlier, he had bought the store, complete with all the supplies and equipment for repairing shoes, from another cobbler who had retired.
I had met him at Armenian gatherings, so there was no need to introduce myself. After customary greeting and asking each other’s well-being, I introduced Marlene to the Armenian shoemaker, telling him that she was my classmate and that she was an Armenian, and that we had come to have her shoes repaired. The shoemaker’s response was abrupt: “So, what? Because she is an Armenian, do you expect me to have her shoes repaired for free?” What could I say to this course and rude man? I looked at his face, hoping to catch a faint trace of a smile that might indicate what he was saying was a joke. Instead, I saw the embodiment of seriousness there. He wasn’t joking. This man truly believed that all his compatriots were trying to rip him off of the sweat of his labor. Perhaps there were those who had expectations for discounts, but I’m sure, not to rip him off.
“Shame on you! Shame on you for being Armenian!” I said, “we didn’t come to beg for mercy from you”. Instead of answering, he said, “I’ll repair each one for four dollars, provided you pay in cash.” A dollar in 1970-71 was worth more than eight dollars in today’s money. So, in today’s terms, the repair of the shoes would have cost Marlene sixty-five dollars. I don’t know if he demanded such a large sum hoping that we would leave and go, or if he was simply ignorant of the rudimentary courtesy needed to run his business. Less than a year after that incident, he closed the store. I left that pitiful man’s request unanswered. I turned to Marlene and said, “Let’s go.”
When we left the store, Marlene, who understood very little Armenian, wanted to know what transpired inside. I told her what the Armenian scoundrel had said. She remained silent for a few minutes. It was as if she was trying to process in her mind the indecent treatment of that Armenian scoundrel. She did not know Armenian, but Marlene was proud for being Armenian. She had heard from her father about the genocide, about their relatives living in Armenia, and a little about Armenian history. But the greatest reason for her to be an Armenian was her expected decency of the Armenians, her father had impressed upon her mind and soul from an early age. In the town where her family lived, there were barely a handful of Armenians, so Marlene lacked personal experience that would validate to her, the expected decency of Armenians, with which her parents had raised her. It must have never occurred to her that such a rude and indecent Armenian as this scoundrel existed in the world, because I noticed that her eyes filled with tears and she began to sob.
She sat in the car, sobbing and shaking her head from side to side. She could not believe that the assurances she had received from her father, whom she adored, about the decency of Armenians could be wrong. I waited for her to calm down, then I drove to the workplace of the Afro-American cobbler.
Marlene wiped her eyes, turned to me and said in English, “I would have never believed that such an Armenian existed.” She went on repeating herself, “I would never have believed that such an Armenian existed.”
Ara Mkhsian
***
Note: Mr. and Mrs. Vahe and Elizabeth Amirian were very active in the St. Vartanants Armenian Apostolic Church community in NJ. They vouched for my American citizenship. After I took my citizenship oath, they invited Marie and I for lunch at a local restaurant, telling me that it is customary that those who vouch for U.S. citizenship to invite the new U.S. Citizen to lunch.
Մառլինը եւ հայ հնակարկատը
Եօթանասունական թուականներուն համալսարանի դասընկերս էր Մառլինը։ Շիքակոյի մօտակայքը գտնուող՝ Ամերիկայի մէջ երկաթագործութեան մեծագոյն կեդրոններէն մէկը համարուող քաղաքին մէջ բնակող ազնուական հայ ընտանիքի մը նոյնքան ազնուական դուստրն էր Մառլին։ Եկեր էր Ռէյսին՝ մեր քաղաքը՝ բարձրագոյն ուսումը շարունակելու՝ Տոմինիքըն կրօնական կարգին պատկանող ժրաջան քոյրերու անձանձիր ջանքերով հիմնուած՝ համանուն համալսարանէն ներս։ Ինձմէ մէկ դասարան բարձր էր Մառլին, բայց երկուքս ալ իմաստասիրութեան նիւթի աշակերտներ էինք եւ այդ միջոցով շատ սերտ, սակայն սոսկ պղատոնական ընկերութիւն մը ծաղկեցաւ մեր միջեւ։
Հազար ինը հարիւր Եօթանասունմէկի ամանորի արձակուրդէն շաբաթ մը վերջ, Մառլինին եւ մէկ երկու դասընկերներու հետ դպրոցի ճաշասենեակը նստած կը ճաշէինք, երբ Մառլինը ինծի հարցուց, թէ արդե՞ք կրնայի զինք հնակարկատի խանութ մը տանիլ․ կօշիկներուն ներբանը մաշեր էր եւ ինք մէջը խաւաքարտի հաստ շերտեր խոթեր էր ոտքերը ձիւնէն պատսպարելու համար։ Շատ մը աշակերտներու պէս Մառլինն ալ ինքնաշարժ չունէր եւ ունեցող ընկերներու բարեացակամութեան կ՚ապաւինէր տեղ մը երթալու համար։ Ճաշը աւարտեցինք եւ ճամբայ ելանք դէպի հնակարկատի խանութ։
Ձիւնամրրիկը տեսադաշտս այնքան կրճատեր էր որ հազիւ կրնայի ինքնաշարժիս առաջամասը տեսնել։ Հնակարկատի երկու խանութ տեսեր էի Ռէյսինի մէջ։ Հաւանաբար ուրիշներ ալ կային, բայց տակաւին գրեթէ նորեկ ըլլալուս՝ մնացեալներուն տեղը չէի գիտեր։ Գիտցածներէս մէկը սեւամորթ ամերիկացի մըն էր, միւսը՝ հայ մը։ Ինչպէս ամերիկացիները կ՚ըսեն՝ it՚s a no brainer, այսինքն միտք չարչարելու պէտք չկար․ տասը վայրկեան ետք ինքնաշարժէն դուրս ելանք եւ մտանք հայ հնակարկատին խանութը։ Միջին արեւելքէն մի քանի տարի առաջ Ամերիկա գաղթեր էր հայ հնակարկատը։ Վեց ամիս առաջ՝ հանգստեան կոչուած հնակարկատէ մը գներ էր այս խանութը՝ կօշիկ նորոգելու ամբողջ պիտոյքներով եւ սարքաւորումով։
Հաւաքոյթներու մէջ հանդիպէր էի իրեն, հետեւաբար ինքզինքս ծանօթացնելու հարկ չկար։ Բարեւելէ եւ որպիսութիւնը հարցնելէ ետք Մառլինը ծանօթացուցի հայ հնակարկատին եւ ըսի որ դասընկերս է եւ հայ է, եկեր է կօշիկները նորոգել տալու։ Հնակարկատին պատասխանը եղաւ հետեւեալը․ «ի՞նչ է, հայ է ըսելով, կը կարծես թէ ձրի կը նորոգեմ»։ Ի՞նչ կրնայի ըսել այս կոշ ու կոպիտ մարդուն։ Նայեցայ երեսին, յուսալով հոն նշմարել ժպիտի դոյզն հետք մը, որ կրնար իր ըսածին կատակ ըլլալը մատնել, բայց հոն տեսայ լրջութեան մարմնացումը։ Կատակ չէր ըրածը։ Այս մարդը իսկապէս կը հաւատար որ իր բոլոր ազգակիցները անխտիր կը փորձէին անվճար օգտուիլ իր ճակտի քրտինքի արգասիքէն։ Թերեւս նման ակնկալութիւն ունեցողներ կային, բայց վստահ եմ՝ իր հայ յաճախորդներուն չնչին մէկ տոկոսը կը կազմէին նմանները։
«Ամօթ քեզի, մեղք որ հայ ես․ քեզմէ ողորմութիւն հայցելու չեկանք» ըսի։ Փոխանակ պատասխանելու՝ «ամէն մէկը չորս տոլարի կը նորոգեմ, պայմանաւ որ կանխիկ վճարէք» ըսաւ։ 1970-71 շրջանի մէկ տոլարը այսօրուան ութ տոլարէն աւելի կ՚արժէր։ Ուրեմն այսօրուան հաշուով վաթսունհինգ տոլարի պիտի նայէր կօշիկներուն նորոգումը։ Չեմ գիտեր, թէ այդքան խոշոր եւ կանխիկ հատուցում պահանջեց յուսալով որ կը ձգենք կ՚երթանք, թէ՝ առեւտուրի օրէնքներուն անտեղեակ էր պարզապէս, սակայն այդ պատահարէն տարի մը չանցած՝ խանութը գոցուեցաւ։ Այդ խղճալի մարդուն վերջին առաջադրանքը անպատասխան ձգեցի, դարձայ Մառլինին եւ ըսի «երթանք»։
Երբ խանութէն դուրս ելեր էինք, Մառլին՝ որ հայերէն շատ քիչ կը հասկնար ուզեց գիտնալ թէ ի՞նչ պատահեցաւ ներսը։ Իրեն յայտնեցի հայ հնակարկատին ըսածները։ Քանի մը րոպէ լուռ մնաց․ կարծես թէ կը փորձէր իր մտքին մէջ յարմար տեղ մը գտնել այդ հայ հնակարկատին անպարկեշտ վերաբերումին համար։ Հայերէն չէր գիտեր, բայց հայութեամբ հպարտ էր Մառլին։ Իր հօրմէն լսած էր ցեղասպանութեան մասին, հայաստան բնակող ազգականներու մասին, քիչ մըն ալ հայոց պատմութեան մասին։ Բայց հայ ըլլալու հպարտութեան տուն տուող պատճառներէն մեծագոյնը հայ մարդուն պարկեշտութիւնն էր, որ պզտիկուց իր մտքին եւ հոգիին վրայ դրոշմեր էր հայրը։ Իր ընտանիքին ապրած քաղաքին մէջ հազիւ մէկ ձեռքի մատներու թիւով հայեր կ՚ապրէին, հետեւաբար՝ հայուն պարկեշտութիւնը վաւերացնող անձնական փորձառութիւնը կը պակսէր Մառլինին։ Կ՚երեւի միտքէն իսկ չէր անցուցած թէ այս հնակարկատին նման կոպիտ ու անպարկեշտ հայ գոյութիւն ունի աշխարհի վրայ, որովհետեւ նկատեցի որ աչքերը լեցուեցան եւ սկսաւ հեկեկալ։ Ինքնաշարժին մէջ նստած կու լար եւ գլուխը մէկ կողմէն միւսը կը շարժէր․ չէր կրնար հաւատալ, որ հայուն պարկեշտութեան մասին իր պաշտած հօրմէն ստացած հաւաստիացումները սխալ կրնային ըլլալ։ Սպասեցի որ հանդարտի, ապա ինքնաշարժը վարեցի դէպի սեւամորթ ամերիկացի հնակարկատին գործատեղին։
Մառլին աչքերը սրբեց, դարձաւ ինծի եւ ըսաւ անգլերէնով՝ «I would have never believed that such an Armenian existed»․ «երբեք պիտի չհաւատայի որ նման հայ մը գոյութիւն ունի»։
Արա Մխսեան
.jpg)
