Բարեկամներուն սիրտերը թափուր մնացին

Վահէ Յ Աբէլեան

Արմենակին թափուր մնացած առօրեայ գործածութեան իր տան  բազմոցը

1962 թուականը անջնչելի մնաց մտապատկերիս մէջ։ Սուրբ Նշան Ազգային վարժարանին շրջանաւարութեանս տարին էր։ Հոն իր որ դպրոց սկսած էի յաճախել մանկութիւնէս ի վեր։ Այդ տարին ունեցանք նոր ուսուցիչներ որոնց մասին գրած եմ (տես ներքեւը)։ Անոնցմէ էր Արմենակ Եղիայեանը։

Տարիներ ետք, երբ ալ դադրած էինք կեանքի «մուկերու արշաւէն» - the rat race – ինչպէս կ՚ըսէ Ամերիկեան առօրեայ ասոյթը, դարձանք բարեկամներ։ Արմենակին հետ բարեկամութիւնս տառացիօրէն Ֆէյսպուքեան չէր։ Արմենակը չունէր ֆէյսպուքի էջ մը։ Եւ այդ բարեկամութեանս խթանը եւ միջոցը եղաւ վաղեմի բարեկամներէս Գրիգոր Գրաճեանը որուն հետ շրջան մը ՀՅԴ Զաւարեան Ուսանողական միւթեան վարչութեան մաս կազմած էինք միասնբար։ Իմ առօրեայ կապս իրենց երկուքին էր,  email-ով, եւ հեռաձայնով։

Բնականաբար հետեւեցայ Արմենակին մահոան յուղարկաւորութեանը, ընդհանրապէս շնորհիւ Գրիգոր Գրաճեանէն ստացած տեղադրութիւններէս։ Հայկական առօրեայ ասոյթը կ՚ըսէ՝ «գնայ մեռիր, եկուր սիրեմ»։ Այդպէս չեղաւ Արմենակին համեստ յուղարկաւորութիւնը։ Արմենակը կաղապարուելիք մարդ մը չէր։ 

Որպէս իր աշակերտներէն, արդէն այդպէս ճանցնայ զինք՝ խելացի եւ խիզախ։ Շուրջ կէս դար ետք, հայկական դպրոցներու մէջ դասաւանդած մայրս, աշակերտին մասին կը գրէ հետեւալը՝ «շուտ կը ճանչնայ, արագ կը վճռէ»։  Ինչպէս եղաւ մեր վճիռը։ Իսկ ես, տասնեան մը տարիներ ետք, մեր բարեկամութեան շնորհիւ, վաւերցուցի, փոխանակ հարցականի դնելու աշակերտի իմ տպաւորութիւնս որ  Արմենակ Եղիայեանը՝ խելացի, եւ խիզախ անձն մըն էր, որուն համար ոչ մէկ տեսակի յուղարկաւորթիւն արժէք պիտի ունենար։ Ինքնուրոյն մարդ մըն էր, իր համոզումներուն վրայ անսասան մնացած, գիտնականի ուղեղ ունեցող մարդ մըն էր Արմենակը։ Իսկ իր բարեկամներուն համար ալ, ոչ մէկ տեսակի յուղարկաւորութիւն պիտի լեցնէր իրենց թափուր մնացած սիրտերը, ինչպէս Գրիգոր Գրաճեանինը եւ իր տան բազմոցը ուր նստած կըլլար Արմենակը։ 

 Կը կցեմ հետեւալ մէջբերումս որ ընդօրինակած եմ Գրիգորին ինծի ղրկած email-ներէն՝

«Այլեւս՝ անուշ ժպիտը դէմքին, հիասքանչ արտաայայտութիւնը պիտի չլսենք։

-                  Ամա՜ան, տե՛ս ծառը ի՞նչ հիանալի ծաղկեր է։

-                  Ծովուն եւ երկնքի կապոյտը, որքա՜ն համահունչ են։

-                  Այդ ի՜նչ աղուոր գրութիւն է։

Միեւնոյն «ամա՜ան»-ը պիտի օգտագործեր իր ընվզումը յայտնելու, երբ ընթերցէր Հայաստանի Պետութիւն  եւ Պետականութիւն թիրախաւորող  կամ հայութեան վնաս պատճառող գրութիւն մը՝ «ամա՜ան, այդ ի՜նչ զազրելի եւ ստոր գրութիւն է այդ ի՜նչ գծուծ հեղինակ։

Մինչեւ վերջին սրտին զարկը - անտեսելով իր անձն ու առողջութիւնըւ-սիրտը բաբախեց  Հայաստանի, Հայութեան, Հայոց լեզուի, մշակոյթի, պատմութեան ի սպաս։ Եւ հանկարծ, կայծակնային արագութեամբ, կարծէս տիրեց լռութիւն։ 

Բոլորին սիրելի, յարգելի, անզուգական եւ իսկական ՄԱՐԴԸ՝ Արմենակը չկայ։»

Արմենակ Եղիայեանին այս նկարները որոնք կցած եմ նեքեւը՝  կը պարտիմ Գրիգոր Գրաճեանին։ 

Գրիգոր Գրաճիամ եւ Արմենակ Եղիայեան

Արմենակ Եղիայեան (ձախին)՝ անմիջական անցեալէն
ընկերներ՝ Գրիգոր Գրաճեան,  Արա Յակոբեան

Link: They were teachers of mine: Armenag Yeghiayan: https://vhapelian.blogspot.com/2019/07/they-were-teachers-of-mine-armenag.html

 

 

When the Catholicos votes

Vaհe  H Apelian

I was surprised to read that the Catholicos of All Armenians Karekin II voted in the Vagharshabad city’s municipal election. I spent almost the first three decades of my life in Lebanon and I know that the Catholicos of Cilician See and its bishops did not vote in the Lebanese elections. The one-time historic Seat in Sis in Turkey is now in the city of Antelias, in Lebanon. There is a lot to write about Cilician See Catholicosate’s bishops participation, in the Lebanese elections. Or for that matter the Cilician See participating in the secular elections of their host countries, such as in Syria. But that is altogether a different matter.

The picture of Catholicos of All Armenians Karekin II voting in the Vagharshabad city’s election is a momentous depiction, as far as I am concerned.

Vagharshapat is the fourth-largest city in Armenia. It is where the religious center of the Armenian Apostolic Church, we know as Etchmiadzin is located. Vagharshapat/Vagharshabad is an ancient city and was the capital of Armenia at one time in our ancient history. The city is named after the king who founded it.

The picture I posted above is from Panorama.am online journal.The caption reads as follows: “His Holiness Karekin II, Supreme Patriarch and Catholicos of All Armenians, voted in the Vagharshapat municipal elections on Sunday morning. He was accompanied by Archbishop Arshak Khachatryan and other clergymen at polling station 14/46. After casting his ballot, Karekin II said they had “voted with prayer”, expressing hope that the elections would proceed fairly and that Vagharshapat would “prosper and flourish”, bringing a better and more secure future for its residents.”

Given the constitutional provision of separation of State and the Church in Armenia, I was left with the impression that the Catholicos of All Armenians seating in Etchmiadzin, does not take part in secular political elections, and does not cast his vote. Hence the bishops and the ecclesiastical fathers of the Apostolic Church do the same. They do not take part in the political process.  But obviously I was wrong; which raises in my mind the nagging question. What does constitutional state and church separation mean if the Cathollicos of All Armenians and its bishops are constitutionally allowed to take part in election? Or for that matter, if the Catholicos and the ecclesiastical fathers of the Armenian Apostolic Church, out of their free will and conviction, do not take part in elections in observance of Armenia's constitution. 

Politics by its nature is not All Armenian. It is partisan Armenian, contrary to what the Armenian Apostolic Church proclaims  it is.

Negotiation and compromise, or negotiating and compromising, are viewed as the hallmarks of any political process. In fact, the ability to compromise through negotiation is viewed as positive and progressive in any political process, to achieve unity and to resolve dispute.

But the Armenian Apostolic Church compromising on matters of Christian faith or on matters of Christian biblical standards is all together a different matter. 

Therein is the wisdom of separating the Armenian Church and the Armenian State. Apparently, that is not the case in Armenia, even though it is spelled in its constitution. In fact, the Catholicos Karekin II attested by his participation in the political process in the city, where he resides, that the separation of the state and the church  provision in the Armenia’s constitution, has no relevance to him.  Wording it harshly, he makes a mockery of the Constitution the citizens of Armenia have adopted to govern themselves.

The Armenian people cannot and should not allow the Armenian Apostolic Church in Armenia be part of the political process, if Armenians want to uphold the All-Armenian Apostolic Church they proclaim it is and is  Holy and its head is His Holiness.

 

 

 

I do not think coincidence explains it

Vaհe H Apelian

Today I just happen to come across an article about native plants of Massachusetts. Among them there was a plant that was named FOX GRAPE. It said that “Fox grape grows on high climbing vines that drape over trees and fences. Its fruits grow in loose clusters, each grape about the size of a marble, with a dusky bloom and thick skin”.

It occurred to me that in Kessab we had native plant we called ԹԻՊԻԿԻ ԽԱՂՈՂ – TEABIGE KHAGHOGH. It also grew in the wild on climbing vines on fences or clusters of stones. Its fruits too grew in clusters, and each grape is about the size of marble.

I asked my cousin Stepan J Apelian and Hagop Tcholakian to validate my recollection. Both confirmed my recollection. ԹԻՊԻԿԸ  ԽԱՂՈՒՂ – TEABIGE KHAGHOUGH, Hagop Tcholakian confirmed.

Hagop Tcholakian recently published a book on the native plants of Kessab. I have not seen the book, let alone read it. He said that in that book he has explained around 600 native plants of Kessab. Among them, in native pronunciation ԹԻՊԻԿԸ ԽԱՂՈՒՂ – TEABIGEH KHAGHOUGH.  He sent me several pictures of the grape like fruit and the plants. I posted the pictures of two grapes above.

Armenians call fox, aghoues -աղուէս։ If teabig is not an aghoues, what kind of foxlike animal is it? I wondered. Hagop said the following: “in Old Armenian it’s 'topek'- թոպեկ.  In Modern Armenian 'it’s Shnakayl – շնագայլ.  In Turkish it’s chakal – չագալ.” Wikipedia claims that “yes, there are foxes in Syria, including the Arabian red fox and Rüppell's fox.” There are no coyotes in Syria. Consequently, I can safely say that teabig is Arabian red fox or Rüppell's fox, or some foxlike animal, that belongs to the genus  that “includes domestic dogs, wolves, coyotes, foxes, jackals, and dingoes.”

In my youth in Keurkune, my paternal grandparents and uncle, used to buy me a sheep. It was my duty to take care of it during my summer stay. Have it grazed, water it and so forth. But one summer, early in the morning, we found out that my sheep had gotten loose from its leash and had wondered. My uncle and I went all over to find it. We found its carcass, at the foot of the sarp, Keurkune’s “mountain” side. The teabigs had devoured it. Kids of that era remember the howling of the teabigs at night, confining the kids indoors. 

 

Upper row: Kessab native
Lower Row: Massachusetts native

The fox-grapes and teabig-grapes definitely have different colors. Fox-grapes are black. The teabig-grapes are red. I have attached pictures of their plants. 

But what is amazing, is the naming of these wild grapes after a fox and a foxlike animal, teabig.  My cousin Stepan sounded the same. He commented: “The fruit are not exactly the same, nor the colors. They are different. The size the grapes appear to be different. But their naming?”

Yes, their naming. How to explain the naming of these wild grapes?

Is it simply a coincidence that Massachusetts natives call the plant Fox-Grapes and the Kessab Natives call it Fox-like (teabige) Grapes (Khaghoug) ?

I am not so sure. 

But, it could very well be that the two natives, oceans and continents away from each other; one in the great state of Massachusetts in the United States of America; the other, the living Armenian Cilician historical enclave Kessab in the great Arab country of Syria, found these wild grapes growing in the wild, "clever, cunning, playful, adaptable", much like foxes and teabigs are known to be, and hence called one FOX GRAPE and d the other ԹԻՊԻԿԸ ԽԱՂՈՒՂ – TEABIGEH KHAGHOUGH.

Marlene and the Armenian cobbler

Բնագիրը կցուած է ներքեւը։ IN MEMORY OF VAHE AND LIZE AMIRIAN (see the note below). Perhaps readers of Ara’s moving story I translated with the aid of AI, will relate to it, understand it and appreciate the story if they are Ara’s and my age. The incident in the Armenian cobbler’s shop happened in 1971. I came to the U.S. in 1976. It was a different Armenian world then. I used to rent a room with an Armenian family in Paramus, New Jersey, Mr. and Mrs. Sahagian. After Marie and I got married the following year, we moved to an apartment in Clifton, NJ. Shortly after we moved, Mrs. Liz Amirian and two other Armenian ladies from the local Armenian Relief Society, visited us to welcome us. They had heard of our move there. During those years, Marie and I would go out of our way just to befriend an Armenian, simply because the person was an Armenian. Regretfully, I lost that innocence. Once I told our younger son, barely out of his teens, that I remained friends with my friends, even though we barely communicated with each other, while he and his friends seem to have transient friendship. His response went well beyond his years. He said, “Dad, you barely communicated and thus retained the best impressions of each other, but we know other.” I wish I had not lost that innocence and trust Marlene had and I harbored in those years. But, the sad fact of the matter is that I have. Vaհe H Apelian.

Marlene was my college classmate in the seventies. She was the daughter of a distinguished Armenian family living in a city near Chicago, considered one of the greatest centers of ironmaking in America. She had come to Racine, our city, to continue her higher education at the college that was the namesake of the sisters of the Dominican religious order, who had founded it -  Dominican College of Racine. Marlene was one grade higher, but we both attended some courses as classnates, such as philosophy.  A close friendly relationship had blossomed between us.

One week, after the New Year’s holiday in 1971, Marlene and a couple of her friends were sitting in the school cafeteria eating lunch when Marlene asked me if I could take her to a cobbler to have her shoes repaired. The inside of her shoes were worn out and she had placed thick layers of cardboard to protect her soles. Like many of other students, Marlene didn’t have a car and relied on the kindness of friends. We finished our lunch and headed to a thrift store.

The snowstorm had reduced visibility to the point that I could barely see the front of my car. I had seen two cobbler shops in Racine. There were probably others, but I was still almost a newcomer, and didn’t know where the rest were. One of the cobblers I knew was an Afro-American, the other was an Armenian. As Americans say, it’s no brainer, where I drove her. Ten minutes later we got out of the car and entered the shoe repair shop, the Armenian owned. The cobbler had migrated from the Middle East a few years earlier. Six months earlier, he had bought the store, complete with all the supplies and equipment for repairing shoes, from another cobbler who had retired.

I had met him at Armenian gatherings, so there was no need to introduce myself. After customary greeting and asking each other’s well-being, I introduced Marlene to the Armenian shoemaker, telling him that she was my classmate and that she was an Armenian, and that we had come to have her shoes repaired. The shoemaker’s response was abrupt: “So, what? Because she is an Armenian, do you expect me to have her shoes repaired for free?” What could I say to this course and rude man? I looked at his face, hoping to catch a faint trace of a smile that might indicate what he was saying was a joke. Instead, I saw the embodiment of seriousness there. He wasn’t joking. This man truly believed that all his compatriots were trying to rip him off of the sweat of his labor. Perhaps there were those who had expectations for discounts, but I’m sure, not to rip him off. 

“Shame on you! Shame on you for being Armenian!” I said, “we didn’t come to beg for mercy from you”. Instead of answering, he said, “I’ll repair each one for four dollars, provided you pay in cash.” A dollar in 1970-71 was worth more than eight dollars in today’s money. So, in today’s terms, the repair of the shoes would have cost Marlene sixty-five dollars. I don’t know if he demanded such a large sum hoping that we would leave and go, or if he was simply ignorant of the rudimentary courtesy needed  to run his business. Less than a year after that incident,  he closed the store. I left that pitiful man’s request unanswered. I turned to Marlene and said, “Let’s go.”

When we left the store, Marlene, who understood very little Armenian, wanted to know what transpired inside. I told her what the Armenian scoundrel had said. She remained silent for a few minutes. It was as if she was trying to process in her mind the indecent treatment of that Armenian scoundrel. She did not know Armenian, but Marlene was proud for being Armenian. She had heard from her father about the genocide, about their relatives living in Armenia, and a little about Armenian history. But the greatest reason for her to be an Armenian was her expected decency of the Armenians,  her father had impressed upon her mind and soul from an early age. In the town where her family lived, there were barely a handful of Armenians, so Marlene lacked personal experience that would validate to her, the expected decency of Armenians, with which her parents had raised her. It must have never occurred to her that such a rude and indecent Armenian as this scoundrel existed in the world, because I noticed that her eyes filled with tears and she began to sob. 

She sat in the car, sobbing and shaking her head from side to side. She could not believe that the assurances she had received from her father, whom she adored, about the decency of Armenians could be wrong. I waited for her to calm down, then I drove to the workplace of the Afro-American cobbler.

Marlene wiped her eyes, turned to me and said in English, “I would have never believed that such an Armenian existed.” She went on repeating herself, “I would never have believed that such an Armenian existed.”

Ara Mkhsian

***

Note: Mr. and Mrs. Vahe and Elizabeth Amirian were very active in the St. Vartanants Armenian Apostolic Church community in NJ. They vouched for my American citizenship. After I took my citizenship oath, they invited Marie and I for lunch at a local restaurant, telling me that it is customary that those who vouch for U.S. citizenship to invite the new U.S. Citizen to lunch. 

 

 

 

Մառլինը եւ հայ հնակարկատը

Եօթանասունական թուականներուն համալսարանի դասընկերս էր Մառլինը։ Շիքակոյի մօտակայքը գտնուող՝ Ամերիկայի մէջ երկաթագործութեան մեծագոյն կեդրոններէն մէկը համարուող քաղաքին մէջ բնակող ազնուական հայ ընտանիքի մը նոյնքան ազնուական դուստրն էր Մառլին։ Եկեր էր Ռէյսին՝ մեր քաղաքը՝ բարձրագոյն ուսումը շարունակելու՝ Տոմինիքըն կրօնական կարգին պատկանող ժրաջան քոյրերու անձանձիր ջանքերով հիմնուած՝ համանուն համալսարանէն ներս։ Ինձմէ մէկ դասարան բարձր էր Մառլին, բայց երկուքս ալ իմաստասիրութեան նիւթի աշակերտներ էինք եւ այդ միջոցով շատ սերտ, սակայն սոսկ պղատոնական ընկերութիւն մը ծաղկեցաւ մեր միջեւ։       

Հազար ինը հարիւր Եօթանասունմէկի ամանորի արձակուրդէն շաբաթ մը վերջ, Մառլինին եւ մէկ երկու դասընկերներու հետ դպրոցի ճաշասենեակը նստած կը ճաշէինք, երբ Մառլինը ինծի հարցուց, թէ արդե՞ք կրնայի զինք հնակարկատի խանութ մը տանիլ․ կօշիկներուն  ներբանը մաշեր էր եւ ինք մէջը խաւաքարտի հաստ շերտեր խոթեր էր ոտքերը ձիւնէն պատսպարելու համար։ Շատ մը աշակերտներու պէս Մառլինն ալ ինքնաշարժ չունէր եւ ունեցող ընկերներու բարեացակամութեան կ՚ապաւինէր տեղ մը երթալու համար։ Ճաշը աւարտեցինք եւ ճամբայ ելանք դէպի հնակարկատի խանութ։ 

Ձիւնամրրիկը տեսադաշտս այնքան կրճատեր էր որ հազիւ կրնայի ինքնաշարժիս առաջամասը տեսնել։ Հնակարկատի երկու խանութ տեսեր էի Ռէյսինի մէջ։ Հաւանաբար ուրիշներ ալ կային, բայց տակաւին գրեթէ նորեկ ըլլալուս՝ մնացեալներուն տեղը չէի գիտեր։ Գիտցածներէս մէկը սեւամորթ ամերիկացի մըն էր, միւսը՝ հայ մը։ Ինչպէս ամերիկացիները կ՚ըսեն՝ it՚s a no brainer, այսինքն միտք չարչարելու պէտք չկար․ տասը վայրկեան ետք ինքնաշարժէն դուրս ելանք եւ մտանք հայ հնակարկատին խանութը։ Միջին արեւելքէն մի քանի տարի առաջ Ամերիկա գաղթեր էր հայ հնակարկատը։ Վեց ամիս առաջ՝ հանգստեան կոչուած հնակարկատէ մը գներ էր այս խանութը՝ կօշիկ նորոգելու ամբողջ պիտոյքներով եւ սարքաւորումով։  

Հաւաքոյթներու մէջ հանդիպէր էի իրեն, հետեւաբար ինքզինքս ծանօթացնելու հարկ չկար։ Բարեւելէ եւ որպիսութիւնը հարցնելէ ետք Մառլինը ծանօթացուցի հայ հնակարկատին եւ ըսի որ դասընկերս է եւ հայ է, եկեր է  կօշիկները նորոգել տալու։ Հնակարկատին պատասխանը եղաւ հետեւեալը․ «ի՞նչ է, հայ է ըսելով, կը կարծես թէ ձրի կը նորոգեմ»։ Ի՞նչ կրնայի ըսել այս կոշ ու կոպիտ մարդուն։ Նայեցայ երեսին, յուսալով հոն նշմարել ժպիտի դոյզն հետք մը, որ կրնար իր ըսածին կատակ ըլլալը մատնել, բայց հոն տեսայ լրջութեան մարմնացումը։ Կատակ չէր ըրածը։ Այս մարդը իսկապէս կը հաւատար որ իր բոլոր ազգակիցները անխտիր կը փորձէին անվճար օգտուիլ իր ճակտի քրտինքի արգասիքէն։ Թերեւս նման ակնկալութիւն ունեցողներ կային, բայց վստահ եմ՝ իր հայ յաճախորդներուն չնչին մէկ տոկոսը կը կազմէին նմանները։ 

«Ամօթ քեզի, մեղք որ հայ ես․ քեզմէ ողորմութիւն հայցելու չեկանք» ըսի։ Փոխանակ պատասխանելու՝ «ամէն մէկը չորս տոլարի կը նորոգեմ, պայմանաւ որ կանխիկ վճարէք» ըսաւ։ 1970-71 շրջանի մէկ տոլարը այսօրուան ութ տոլարէն աւելի կ՚արժէր։  Ուրեմն այսօրուան հաշուով վաթսունհինգ տոլարի պիտի նայէր կօշիկներուն նորոգումը։ Չեմ գիտեր, թէ այդքան խոշոր եւ կանխիկ հատուցում պահանջեց յուսալով որ կը ձգենք կ՚երթանք, թէ՝ առեւտուրի օրէնքներուն անտեղեակ էր պարզապէս, սակայն այդ պատահարէն տարի մը չանցած՝ խանութը գոցուեցաւ։ Այդ խղճալի մարդուն վերջին առաջադրանքը անպատասխան ձգեցի, դարձայ Մառլինին եւ ըսի «երթանք»։

Երբ խանութէն դուրս ելեր էինք, Մառլին՝ որ հայերէն շատ քիչ կը հասկնար ուզեց գիտնալ թէ ի՞նչ պատահեցաւ ներսը։ Իրեն յայտնեցի հայ հնակարկատին ըսածները։ Քանի մը րոպէ լուռ մնաց․ կարծես թէ կը փորձէր իր մտքին մէջ յարմար տեղ մը գտնել այդ հայ հնակարկատին անպարկեշտ վերաբերումին համար։ Հայերէն չէր գիտեր, բայց հայութեամբ հպարտ էր Մառլին։ Իր հօրմէն լսած էր ցեղասպանութեան մասին, հայաստան բնակող ազգականներու մասին, քիչ մըն ալ հայոց պատմութեան մասին։ Բայց հայ ըլլալու հպարտութեան տուն տուող պատճառներէն մեծագոյնը հայ մարդուն պարկեշտութիւնն էր, որ պզտիկուց իր մտքին եւ հոգիին վրայ դրոշմեր էր հայրը։ Իր ընտանիքին ապրած քաղաքին մէջ հազիւ մէկ ձեռքի մատներու թիւով հայեր կ՚ապրէին, հետեւաբար՝ հայուն պարկեշտութիւնը վաւերացնող անձնական փորձառութիւնը կը պակսէր Մառլինին։ Կ՚երեւի միտքէն իսկ չէր անցուցած թէ այս հնակարկատին նման կոպիտ ու անպարկեշտ հայ գոյութիւն ունի աշխարհի վրայ, որովհետեւ նկատեցի որ աչքերը լեցուեցան եւ սկսաւ հեկեկալ։ Ինքնաշարժին մէջ նստած կու լար եւ գլուխը մէկ կողմէն միւսը կը շարժէր․ չէր կրնար հաւատալ, որ  հայուն պարկեշտութեան մասին իր պաշտած հօրմէն ստացած հաւաստիացումները սխալ կրնային ըլլալ։ Սպասեցի որ հանդարտի, ապա ինքնաշարժը վարեցի դէպի սեւամորթ ամերիկացի հնակարկատին գործատեղին։ 

Մառլին աչքերը սրբեց, դարձաւ ինծի եւ ըսաւ անգլերէնով՝ «I would have never believed that such an Armenian existed»․ «երբեք պիտի չհաւատայի որ նման հայ մը գոյութիւն ունի»։

Արա Մխսեան

Ramgavar Party's call for awareness

ԲՆԱԳԻՐԸ ԿՑՈՒԱԾ Է ՆԵՐՔԵՒԸ -Attached is my AI aided translation of The Armenian Democratic Liberal Party (Armenian: Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւն, romanized: Ramgavar Azadagan Gusagtsutyun; ՌԱԿ / ADL), often called the Ramgavar Party’s call for awareness regarding Armenia Church and State relations. I copied the call from Kaydzag on line journal.  Vaհe H Apelian

 

The Statement.

The tense and unpleasant current situation in Armenia, which began with the confrontation between the authorities and a group of clergymen, undoubtedly causes deep indignation among all of us.

In our statement of June 29, 2025, “With our people and our homeland, for our people and our homeland,” the Board of the Ramgavar Liberal Party resolutely urged that the Mother See categorically cease political ambitions and interference, so that the reckless violation of our inviolable statehood, as well as the disrespect for our national dignity, would not continue.

Karekin II The Catholicos, however, unfortunately, has chosen not to break his strong alliance with other similar fateful people, clearly pursuing outlandish, delusional and problematic political tasks.

Moreover, it is a terrifying phenomenon that the Mother See, with a certain and full of itself arrogance, is pursuing the seizure of power in the homeland.

Theocracy is an unpopular and disgusting form of government, which all conscientious and progressive peoples reject and alienate. It is absolutely unacceptable and intolerable that our church should have political tendencies.

Moreover, it is offensive to the point of insulting intellectualism that the head of the church, who bears the title of "All Armenians", clearly adopts an orientation contrary to the undisputed majority of the Armenian people.

The Ramgavar Azadadan Party undoubtedly considers the Armenian Apostolic Church to be one of the most sacred pillars of our national identity, for whose incorruptible, and unshakable preservation it has always uncompromisingly fought for. It is with that same principled perspective and zeal that the Central Board considers the current inglorious state to be deplorable and dishonorable.

The sacred, extremely significant mission of the Armenian clergy is the spiritual leadership of our people. It would be greatly desirable and beneficial for the clergy of the Armenian Apostolic Church to devote their attention and time entirely to that mission that is dear to their hearts.

However, we regret to state that the materialistic, misguided course and appetites of Karekin II and a group of high-ranking clergy, completely unbecoming of the clergy, endanger the awe-inspiring respect, trust, and even faith of the Armenian people towards our church.

This vile state of affairs not only severely tarnishes and discredits the Armenian Apostolic Church, but may even cause irreparable harm to our sacred homeland and our entire nation.

Therefore, it has become imperative that Karekin II and his “comrades in arms” of the clergy thoroughly weigh and measure their current course, so that we as a nation can avoid extremely undesirable and deplorable situations and all their consequences.

THE RAMԿAVAR LIBERAL PARTY

CENTRAL COMMITTEE OF

***

 Յայտարարութիւն

 ԶԳԱՍՏՈՒԹԵԱՆ ՍՐՏԱԳԻՆ ԿՈՉ

        Հայաստանում իշխանութեան եւ մի խումբ եկեղեցականների առճակատումով ծայր առած լարուած ու անհաճոյ ներկայ կացութիւնը, անտարակոյս, խոր վրդովմունք է պատճառում բոլորիս։

         2025 թուականի յունիսի 29-ի «Մեր ժողովրդի եւ մեր հայրենիքի հետ, մեր ժողովրդի եւ մեր հայրենիքի համար» մեր յայտարարութեամբ, Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան Վարչութիւնը վճռաբար  յորդորել էր, որ Մայր Աթոռը կտրականապէս դադարի քաղաքական նկրտումներ ու միջամտութիւններ

ունենալուց, որպէսզի չշարունակուի անոպայ ոտնահարումը պետական մեր անխախտելի հասկացողութեան, ինչպէս նաեւ մեր ազգային արժանապատւութեան անարգումը։

        Գարեգին Բ. Կաթողիկոսը, սակայն, ցաւոք սրտի, նախընտրել է չընդհատել իր ամուր պայմանաւորվածութիւնը համանման այլ բախտախնդիրների հետ,

յայտնօրէն հետապնդելով զարտուղի, մոլար ու փորձանքալին քաղաքական առաջադրանքներ։ Աւելին՝ սահմռկեցուցիչ երեւոյթ է, որ Մայր Աթոռը, որոշակիօրէն ու փառամոլ սնապարծութեամբ, հետամուտ է հայրենի իշխանութեանը տիրանալու։ Կրօնապետութիւնը ապաժողովրդական ու խորշելի վարչաձեւ է, ինչը մերժում եւ օտարում են գիտակից ու առաջադեմ բոլոր ժողովուրդները։ Բացարձակապէս անընդունելի եւ անհանդուրժելի է, որ մեր եկեղեցին ունենայ քաղաքական արեւելումներ։

        Առաւել եւս, իմացականութիւնը վիրաւորելու աստիճան խոտելի է, որ «Ամենայն Հայոց» յորջորջումը կրող եկեղեցապետը յստակօրէն հայ ժողովրդի անառարկելի մեծամասնութեան հակառակ կողմնորոշում որդեգրի։

        Ռամկավար Ազատական կուսակցութիւնը, աներկբայօրէն, մեր ազգային ինքնութեան նուիրականագոյն հենասիւներից մէկն է համարում Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցին, որի անեղծ, անապական եւ անսասան պահպանման ի խնդիր մշտապէս անզիջում կերպով պայքարել է։ Այդ իսկ սկզբունքային հայեցակէտով եւ նախանձախնդրութեամբ է, որ Կեդրոնական Վարչութիւնը խոտելի եւ անարգ է համարում ներկայ անփառունակ վիճակը։

        Հայ եկեղեցականների սրբազան, խիստ նշանակալից առաքելութիւնը մեր ժողովրդի հոգեւոր առաջնորդութիւնն է։ Մեծապես բաղձալի եւ շահեկան պիտի լինի, որ Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցու հոգեւորականները իրենց ուշն ու ժամանակը ամբողջովին բեւեռեն հոգեհարազատ այդ առաքելութեան վրայ։

Սակայն ցաւով արձանագրում ենք, որ Գարեգին Բ-ի եւ  մի խումբ բարձրաստիճան հոգեւորականների աշխարհիկ, հոգեւորական դասին բոլորովին անհարիր նիւթապաշտ, մոլոր ընթացքն ու ախորժակները վտանգի տակ են դնում մեր եկեղեցու հանդէպ հայ ժողովրդի տածած երկիւղած յարգանքը, վստահութիւնը եւ մինչեւ անգամ՝ հաւատը։

        Այս պղծաբարոյ դրութիւնը ոչ միայն սաստիկ կերպով արատաւորում ու հեղինակազրկում է Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցին, այլ նոյնիսկ կարող է անդառնալի վնաս հասցնել թէ՛ մեր սրբազան հայրենիքին, թէ մեր ամբողջ ազգին։

        Հետեւաբար, հրամայականօրէն անհրաժեշտ է դարձել, որ Գարեգին Բ-ն ու իր «մարտընկեր» եկեղեցականները հիմնովին կշռադատեն ու չափաւորեն իրենց ներկայ ընթացքը, որպէսզի ազգովին խուսափենք ծայր աստիճան անցանկալի ու անմխիթար իրադրութիւններից եւ նրանց բոլոր հետեւանքներից։

Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան

Կենտրոնական Վարչութիւն

 

Remembering Armenag Yeghiayan

Vaհe H Apelian

Armenag Yeghiayan passed away in his home on Wednesday, November 12, 2025. He was a dentist. He was my math teacher in 1962, the year I graduated from Sourp middle level Nshan School. He was studying dentistry then. The past few years I had established online friendship with him having shed away, the formality of student and teacher relationship. Dr. Armenag Yeghiayan will be remembered for ever as the eminent Western Armenian linguist. The attached is reposting of a blog post I had written about his magnanimous gesture (August 29, 2022)  for the preservation and correct use of the Western Armenian language, now a permanent  part of the Nayiri.com.

A few days ago, the director of the Gulbenkian Foundation Armenian Department Razmig Panossian, who is a staunch supporter for the preservation of the Western Armenian language, which UNESCO a few years ago classified as an endangered language, happily announced that Armenag Yeghiayan’s “A Manual for Western Armenian: An Orthographic, Orthoepic and Stylistic Guide” is now available on Nayiri.com.  

Dr. Panossian further noted that: “This extensive and detailed guidebook for the Western Armenian language, with its unique approach and format, closes a big gap that has existed in the Western Armenian-speaking world for many years.” The manual, which is 860 pages long, provides an electronic tool for the proper or correct usage of the western Armenian language. He also noted that the manual “is the result of Dr. Armenag Yeghiayan’s dedicated work throughout his entire adult life.” Indeed, the manual or the guide, is the culmination of Armenag Yeghiayan’s life-long quest for the mastery of the Western Armenian language, of which he is acknowledged as an undisputed authority. He has graciously donated his literary opus, be it a manual or a guide, available for public’s use. A magnanimous gesture, indeed. 

Armenag Yeghiayan is senior to me by a handful years. In 1962, our graduating class from the Sourp (Saint) Nshan Armenian  Middle School in Beirut had him as our teacher either of science or math. Our graduating class and the teachers had a memorable bus trip together visiting landmarks along the Lebanese coast. I had kept pictures of that trip in an album my mother sent me after I immigrated to the U.S. The attached picture of Armenag is from that trip.

At that time, he was studying dentistry at the Université Saint Joseph – St. Joseph University.  It was an open secret to the students that he and a student named Houry, a year junior to us, had special relationship. Consequently, years later, I was not surprised to find out that they were married and are now parents of three grown up sons and a daughter. One of his sons has followed his father’s professional footsteps and is a practicing dentist in Lebanon.

A few years ago, thanks to the social media, I connected with him. Naturally our student and teacher relationship had become a thing of the past and I was able to bridge that natural gap and  connect with him on an intellectual level as I had already established a visualization of his literary pursuits because, on and off, I had come across and read the articles he posted in the Armenian press about the Western Armenian language or the Armenian language in general. 

Nowadays, every Sunday and every Wednesday, with utmost regularity he sends an email to friends. He titles his Sunday emails as “Sunday Readings – Կիրակնօրեայ Ընթերցումներ” where he posts articles about language. He titles his weekly Wednesday’s emails as “The Armenian Is Getting Funnier – Հայերէնը Կը Զուարճանայ”, where he literary does not spare the editors of the Armenian journals for the linguistic errors they make or allow in the journals they edit. His bold approach does not surprise me for as students we had already conjured an image of him having a very determined personality. 

Armenag Yeghiayan is also so punctual that when I did not see the Wednesday’s expected email from him in my inbox, I contacted a mutual friend in Beirut to find out if Armenag is doing well. It turned out, for reasons only Yahoo knows, it had classified that Wednesday’s email, where he also posts the week’s Western Armenian language usage quiz, as a spam and directed the email there. 

Over the past few years, I also translated a few of the stories he shared. These stories were driven from his visits to Armenia or personal experiences in greater Beirut. Armenag is a superb narrator. It is a pleasure and captivating to read the stories he writes. I linked to one of my translations. The rest may be searched in my blog.  ( https://vhapelian.blogspot.com/2018/01/christmas-fairytales-from-bourj-hammoud.html )

The Gulbenkain Foundation also thanked the following for proof reading and designing the manual; “ Lorig Sabounjian-Dzadourian (project coordinator and manager), Haroutiun Kurkjian (supervising editor), Vrej-Armen Artinian (editor in chief) and Serouj Ourishian (Nayiri website) for their dedication and conscientious work. We also thank Marina Chil Aposhian-Boghigian for undertaking the challenging and careful pagination, and Nouneh Khudaverdyan for the overall artistic design.”

The Nayiri site, rightfully boasts that it has digitalized and made available for public’s use 132 dictionaries and three language related books. One of those three books is Dr. Armenag Yeghiayan’s “A Manual for Western Armenian: An Orthographic, Orthoepic and Stylistic Guide”. 

The mass deportation of the Armenian population in 1949

Two years after the great repatriation in 1947, a mass deportation of Armenians took place in the Soviet Union, under Stalin. The attached is my AI aided translation of Asbed Manjikian’s article in Aztag Daily (November 12, 2025), titled “The Mass Expulsion of Armenians in 1949 - Artsakh: A Citadel for the Defense of Armenian Identity: Հայերու 1949-ի Զանգուածային Աքսորը - Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ” Vaհe H Apelian

The mass deportation of the Armenian population organized in 1949 had a negative impact on the demography of Artsakh.

Preparations for the deportation of Armenians from Soviet Armenia and Artsakh began in January 1949, under strict secrecy.

The mass deportation of Armenians from their homeland had a number of motives, but as a justification, the name “Dashnaks” was attached to those sentenced to deportation.

By order of the state security bodies of the Soviet Union, lists of former Dashnaks, Armenian prisoners of war, repatriates, and their family members were compiled in the republics of Transcaucasia and the Black Sea coastal regions.

The Ministry of State Security issued an order on May 28, 1949, and the next day the Council of Ministers of the Soviet Union, signed by Stalin, adopted secret resolution No. 2214-856 “On the transfer, resettlement and employment of those deported from the Georgian, Armenian and Azerbaijani Soviet Republics, as well as from the Black Sea coastal territories.”

To implement the decision, high-ranking leaders of the State Security Service arrived in Yerevan, headed by the deputy head of the Second Main Directorate, Major General Yuri Yedunov. Yedunov had experience in mass deportations of the population and had led the deportation of so-called kulak families from Latvia.

Those sentenced to exile as “Dashnaks” were divided into three subgroups. a) Persons who had ever had direct or indirect contact with the Armenian Revolutionary Federation, b) soldiers who were captured during the war or served in the Armenian Legion, and c) repatriates.

On June 11, 1949, a closed-door secret consultation of the Central Committee of the Communist Party of Armenia was convened in Yerevan, with the participation of responsible state security officials and those who arrived from Moscow.

The decision to deport the “unsavory elements” to the Altai Territory was read out by the First Secretary of the Communist Party of Armenia, Grigor Harutyunyan, after which the Minister of State Security, Sergei Korkhmazyan, reported on the clarification of the lists of those to be deported, the day, time, route of the “operation”, and other details.

The next day, the same number of secret consultations were held in the regional centers. On June 13, closed trucks lined up along Abovian Street in Yerevan.

On the night of June 13, a secret meeting of party figures from the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast was held in the club of the military unit stationed in Stepanakert, headed by the first secretary of the party’s regional committee, Sedrak Abramov.

Zaylov, who had assumed the post of managing the deportation of Armenians from Nagorno-Karabakh, announced that those who had previously been part of the Dashnak government, as well as those who had been in German captivity, should be arrested and deported at night, along with their families.

The night of June 13-14, 1949, was ominous and fateful for the Armenian people.

According to the plan prepared by the State Security Services, the deportation operations were to begin everywhere after midnight on June 13-14 and end between 6:00 and 7:00 in the morning.

After midnight, groups of five or six Chekists, based on lists drawn up, began knocking on the doors of the families sentenced to deportation. They informed the awakened and terrified condemned families that they had an hour and a half to gather the necessary things and get ready.

After the end of the one-and-a-half-hour period, the condemned families were loaded onto freight cars and transported to the station.

The steam cars waiting at the stations were loaded and immediately set off.

That day, 2,754 families, 12,316 people, were deported from Armenia. More than three thousand people were deported from the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast. Thousands of Armenians were also deported from Baku, Kirovabad (Gandzak) and various regions of Azerbaijan, as well as from the Black Sea regions.

                                                * * *

In Artsakh, the deportation was carried out throughout the autonomous region. From each village, three to four, and sometimes five to seven families were deported.

The deportees from Baku formed one train (one row of steam car cars, consisting of an average of 1,330 people) and one train from Kirovabad. The number of Armenians deported from other regions of Azerbaijan was about 2,400 people.

The deportation of the Armenian population negatively affected the ethnographic picture of Nagorno-Karabakh.

It should be noted that the deportation process did not extend to other ethnic groups living in Artsakh.

The deportees from the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast were taken from their villages to the Yevlakh and Horadiz stations, from where they were loaded onto steam cars and sent to the Altai Territory.

The steam cars arriving from Armenia were replenished with exiles from Artsakh.

The deportees traveled in freight wagons for about two weeks to reach the Altai Territory. They were settled in forest farms and state farms.

Among the lists of train sets kept in the archives of the Ministry of Internal Affairs of the Altai Territory, the departure line of train No. 97111 reads: “Jajur Station, Armenian SSR, Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast, Azerbaijan SSR,” which is the only information in official documents about the deportation from the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast.

The mass deportation of Armenians was legalized from November 1949 to June 1950. A special consultation under the Ministry of State Security of the Soviet Union, in the name of the head of the deported family (or the family member who was the cause of the deportation), formally examined the documents that were considered the basis.

In turn, the Supreme Soviet of the Soviet Union, by its decree of April 6, 1950, extended the decree of November 25, 1948 to the deportees, according to which the resettlement period of deportees during the war years was considered permanent, and voluntary departure was punishable by twenty years of hard labor.

The State Security Service summoned representatives of the exiled families to the commandant's office, where they were informed that the exile was irreversible, for life, and warned not to leave the settlement voluntarily, otherwise they would face twenty years of imprisonment or hard labor. The exile was obliged to appear at the commandant's office once a week and sign, confirming the exact location of his presence.

After getting acquainted with the documents of the special consultation under the Ministry of State Security of the Soviet Union, the exiles began to write letters to the higher leadership. The letters were addressed to Stalin, the head of the People's Commissariat of Internal Affairs (Cheka) Lavrenty Beria, the second secretary of the Central Committee of the Communist Party Georgy Malenkov, the deputy chairman of the Council of Ministers Anastas Mikoyan, and the first secretary of the Communist Party of Armenia Grigor Harutyunyan.

In these letters, they asked to explain their guilt and offense, told their biographies and offered to establish their innocence by interrogating this or that person, and described the living conditions in the place of exile, which were unbearable.

The exiles, with very few exceptions, received a sharp answer: "Your request is not subject to review." In very rare cases, requests or complaints were satisfied and their families were released from exile.

The able-bodied members of the exiled families were involved in agricultural or forestry work. Their education, profession, and trade were not taken into account.

The Azerbaijani authorities pursued the goal of changing the demographic picture of the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast and gradually de-Armenizing it, following the example of Nakhichevan.

Periodic movements of the Armenian population from Artsakh were organized with the task of filling the labor shortage in the industrial enterprises of Azerbaijani cities.

The mobilization of labor from Nagorno-Karabakh and the placement of the mobilized in industrial centers were carried out by the relevant decisions of the Azerbaijani government.

By the resolution “On the preparation of state labor reserves in Azerbaijani factory training schools,” the Executive Committee of the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast, as well as the People’s Council of the Nakhichevan Autonomous Republic and city and district executive committees, were obliged to distribute those recruited to factory training schools according to districts, collective farms and village councils.

The next decision of the Azerbaijani government was the decree “On the recruitment of urban and collective farm youth for vocational schools.”

Thus, every year thousands of young people from Artsakh were recruited and sent to Azerbaijani industrial centers to work, build and acquire arable land.