Aram's Widow Gadarine՛ Manougian

Gadarine՛ Manougian’s Golgotha

 

The attached is my translation from the last segment of Dr. Armenag Yeghiyan’s remembrances (numbered 20) - (Հայրենի Յուշեր 20). In this segment he dwelt upon the state of Aram Manougian’s widow, their daughter Seta and their houseէ in Yerevan. The original is attached. Vahe H. Apelian

Aram Manougian passed away on January 29, 1919, due to typhus, after putting a life and death struggle for a month and after having – if it could be characterized so – the pleasure of witnessing the independent statehood. He left behind his physician widow Gadarine՛ Zalian (Կատարինէ  Զալեան) and their four months old orphaned daughter Seta (Սեդա) in her crib. 

*****

Aram Manougian’s and Gadarine՛ Zalian’s wedding took place during the early part of 1918. At the time she was engrossed in her work keeping the refugees safe from prevailing epidemics. Their meeting had taken place in the very hospital she was working. 

Their marriage lasted hardly a year and a half.

After the death of her husband, his widow was elected as a delegate to the 80 members national assembly becoming one of the three women delegates. Meanwhile she continued providing medical care to the refugees.

Not long after her widowhood, the Sovietization of Armenia took place, and her Golgotha began. 

The Soviet authorities first confiscated her two-story beautiful residence that was constructed with black stone. Aram Manougian’s friend Fadey Kalantarian (Ֆատեյ Քալանդարեան) had gifted the house to him when he arrived in Yerevan. The Soviet authorities also forbad her from practicing medicine. 

Having become homeless, Mrs. Manougian took refuge in her sister’s one bedroom apartment. From there she went to Krasnodar in Russia and moved in with her deceased husband’s relatives living a modest life doing menial work.

 In 1937 the need for physicians became acute in Armenia because of shortage for trained physicians. This gave her the opportunity to return to Yerevan and devote herself to her profession. “My mother went to work in the morning, would come home during lunch to feed me and would return to work keeping me behind closed door. That was her life in a nutshell.” Recalled Seta Manougian in her memoirs.

 The communist authorities not only attempted to crush the family Aram Manougian left behind, but also desecrated his grave unearthing Aram’s remains.  The state of the First Republic had undertaken the burial of Aram’s remains in the state pantheon where the present Komidas Park and Pantheon is located, in Yerevan. His widow, while in a state of abject poverty, took upon herself and had her husband's remains buried in the cemetery of Tokhmam Geol. ( Note: Dr. Armenag visited Aram Manougian’s gravesite in 1989 and met the eminent scholar Varag Arakelisn who had spearheaded the sculpting of the memorial monument and having it placed at Aram Manougian’s gravesite. See my blog titled “ Aghpalian, Aram, and Njteh: http://vhapelian.blogspot.com/2021/05/armenag-yeghiayan-aghpalian-aram-and.html”).

During the years of independence (post September 21, 1991). Aram Manougian’s remains were unearthed and were taken and reburied in the Yerevan Pantheon, which is the most revered cemetery. The remains of Aram Manougian’s widow Gadarine՛ and those of their daughter Seta were also brought and buried next his.   

*****

 There came the 1937 dreadful years. Mrs. Gadarine՛  Manougian once again was evicted from her home and released from her work. She lived in abject poverty until the start of the world war, at which time, once again, the need for trained physicians became acute in Armenia. The government restated her rights as a citizen and her professional qualifications and permitted her to resume practicing her profession as a medical doctor for the rest of her life.  

She passed away in 1965.

Gadarine Zalian-Manougian, Berjouhy Parseghian, Varvara Sahagian

A short while before her death, she has told her daughter Seta, “I did not see, but you will most definitely see the day when people will remember and appreciate your father. I am sure that the Armenian people will not forget him.”

After the death of her mother Seta Manougian continued to live in Yerevan until 1976. Subsequently she moved to Moscow where she lived the remainder of her life until her death in 2005, at the age of eighty-six. Throughout those years Seta visited Armenia once in 1998 when she gifted to the national museum her father’s personal belongings and pictures.

         Regarding the state of Aram Manougian’s house, Dr. Armenag Yeghiayan noted the following in a footnote: 

“Aram Manougian’s dilapidated house is on the former Spandarian Street, nowadays Aram Street, No. 9.  For unknown reasons, the once beautiful and fortified structure in central Yerevan has reached its current neglected state. Through the years of independence, the house turned into a landfill, where passersby did not hesitate to meet their needs there. Sometime later. Mayor Taron Margarian granted it a lock that would at least note to keep it "clean" and placed a plaque on the only wall standing, the façade, that reads: “In this house lived and died the founder of the Armenian Republic, Aram Manougian, 1917-1919”. A heartbroken journalist testified to the following in Aztag Daily on 8/25/2015, in an article titled “Shame”.  "I go in carefully, avoiding the stinking garbage bags and the dirt that people have expelled." 

 No one, or a party, or an organization has managed to find a proper solution to this deplorable situation. On the contrary, everyone found a way avoiding the matter and pointing fingers to the municipality of Yerevan, whose official position remains the following:  "Aram Manougian's house is privately owned. The municipality has no authority there." 

It turned out that its owner is Vartan Srmakesh (Վարդան Սրմաքէշ), a resident of Switzerland who has bought the whole street from a certain Yagoupian (Եագուպեան), who is now deceased, and started demolishing to erect new building.  The public remains unaware of any successful attempt to compensate the current owner to repossess Aram Manougian’s house and return it to the nation.”

  

Հայրենի յուշեր (20)

(Իբրեւ վերջաբան)                                               

         Հայրենի յուշերուս այս վերջին դրուագը կ’ուզեմ յատկացնել Արամի յիշատակին, անոր  անձին ու ընտանիքին վերաբերող կարգ մը մանրամասնութիւններու, որոնք ընդհանրապէս կը վրիպին արդի հայու  գիտութենէն, թէկուզ  միշտ  ու միանշանակ՝ բոլորովին անծանօթ   չըլլան պատմածներս:

         Արամի գործունէութեան փայլուն  փուլերէն մէկը կը կազմէ Վանը: 

         Ան  առաջին անգամ հոն ոտք կը դնէր 1904-ին եւ այնուհետեւ,-- կարգ մը ընդմիջումներով,--  բախտը կը կապէր  մասնաւորաբար այդ պատմական ոստանին եւ ընդհանրապէս ամբողջ Վասպուրականին՝ արժանանալով  «Վանայ Արամը»  յորջորջումին եւ առարկայ դառնալով շրջակայ թուրք, քուրդ եւ  այլազգի  շրջանակներու  միահամուռ յարգանքին՝ մինչեւ «փաշա» անուանումը: Այստեղ ան  քիչ մը ամէն բան է՝ ուսուցիչ, դպրոցի հիմնադիր,  երիտասարդական խումբերու կազմակերպող, ազգային հաստատութեանց վերակացու եւ հայութեան մնայուն ներկայացուցիչը՝ յաչս  թրքական կառավարութեան:

         Արամ Վանը կը լքէ անոր ինքնավարութեան անկումէն ետք՝ 1916-ին, որ կը զուգադիպի ռուսական բանակի նահանջին Արեւմտեան Հայաստանէն, երբ այլեւս կարելի չեղաւ այնտեղ պահպանել՝ հայ կամաւորական գունդերու առաջնորդութեամբ ու օգնութեամբ ազատագրուած տարածքները, ուր պահ մը նահանգապետ  ալ նշանակուեցաւ  ան ռուսական իշխանութեան կողմէ: 

*   *   *

         Նահանջելով Վասպուրականէն՝ ան կը հասնի Թիֆլիս, ուր կեդրոնացած էին օրուան կարեւորագոյն գործիչները եւ կը վճռուէին ազգային բոլոր հարցերը: Սակայն այս միջավայրը իր նստակեցական ու դիւանակալական բարքերով չի գրաւեր զինք, եւ 1917-ին, Ազգային խորհուրդի լիազօր ներկայացուցիչի հանգամանքով  ան կ’անցնի Երեւան, որ շատ աւելի կը պատշաճէր իր  ճաշակին ու ըմբռնումներուն եւ ուր, մանաւանդ, շատ աւելի գործ կար ընելիք:

         Արդարեւ, Երեւանը այդ օրերուն լեցուած էր արեւմտահայ  հոծ գաղթականութեամբ,  մասնաւորաբար մեծաթիւ՝ մօտ 50.000, անտէր որբերով, որոնց վիճակը շուտով պիտի օրհասական դառնար աւելի քան հարիւր տարիէ ի վեր այնտեղ հաստատուած ռուսական  բանակի վերջին մնացորդներու հեռացումով՝ ի հետեւանս  Լենինի կոչերուն՝  դադրեցնելու պատերազմը   եւ վերադառնալու տուն, ինչ որ բոլորովին անտէր կը ձգէր  Հայաստանը թրքական զօրքերու  դէպի Արարատեան դաշտ խուժումի փորձերուն դիմաց:  Հայրենի հայութեան  ու կամաւորական գունդերուն վերջին բեկորներուն աչքերը բնական հակումով մը կը յառին  Արամ Մանուկեանին, որուն վարչական ու ռազմական  համբաւին  այլապէս ալ  ծանօթ էին անոնք:

         Այս առանձին ու անտէր մնացած զանգուածի  ջանադիր կազմակերպութեան շնորհիւ է,  որ յառաջացաւ այն  դիմադրական ուժը, որ համակած էր հայութիւնը երեք տարի առաջ Վանի մէջ  եւ պիտի ամիսներ ետք վերայայտնուէր Սարդարապատի մէջ՝  յաղթական դիմագրաւելով   թրքական ներխուժող հորդաները եւ պարտութեան մատնելով զանոնք` վերականգնելու համար վեց դարերէ ի վեր կորսուած հայ պետականութեան հիմքերը՝ 28 մայիս 1918-ին:

         Եւ մինչ կ’ակնկալուէր, որ ի՛նք ալ գլխաւորէր  հռչակուած հանրապետութիւնը, Արամ Մանուկեան,  որ  միշտ  խուսափած էր տիտղոսներէ ու ցուցական պատիւներէ,  իր տեղը կը զիջի Յովհաննէս Քաջազնունիի, որ կը դառնայ  առաջին վարչապետը, մինչ ինք կը ստանձնէ ներքին նախարարութիւնը, ուր շատ աւելի գործ կար ընելիք,  մօտ ամիս մըն ալ ժամանակաւորապէս կը վարէ աշխատանքի եւ խնամատարութեան  նախարարութիւնները:

         Կը մահանայ 29  յունուար 1919-ին, բծաւոր տիֆի վարակով, ամբողջ ամիս մը պայքարելէ ետք հիւանդութեան դէմ եւ  հազիւ եօթը ամիս վայելելով,-- եթէ կարելի է այսպէս ըսել,-- անկախ պետականութեան հրճուանքը: Ետին կը ձգէ այրին՝ բժշկուհի Կատարինէ Զալեանը, եւ չորս ամսու որբուհի մը՝ Սեդան, խանձարուրի մէջ:

                                                                      *   *   *

         Արամ Մանուկեանի եւ Կատարինէ  Զալեանի ամուսնութիւնը տեղի ունեցած է 1918-ի սկիզբը: Այն ատեն  կինը լծուած էր գաղթականներն ու որբերը համաճարակներու դէմ պաշտպանելու համար մղուող պայքարին, եւ անոնց հանդիպումն ալ տեղի կ’ունենայ  ճիշդ  այն հիւանդանոցին մէջ, ուր կը գործէր  ան:

         Այս ամուսնական կեանքը կը տեւէ նուազ քան  տարիուկէս:

         Ամուսինին մահէն ետք կինը  կ’ընտրուի  խորհրդարանի պատգամաւոր՝ դառնալով   80 անդամ հաշուող  Ազգային ժողովի երեք կիներէն  մէկը՝  շարունակելով միաժամանակ բերել իր մասնակցութիւնը գաղթականներու խնամքին: 

         Վրայ կը հասնի Հայաստանի խորհրդայնացումը, եւ կը սկսի  անոր գողգոթան:

         Նախ կը գրաւեն բնակարանը , որ  սեւ քարէ կառուցուած երկյարկ գեղեցիկ  շէնք մըն էր, որ Արամ Մանուկեան, Երեւան ժամանելուն առթիւ,  նուէր ստացած էր Ֆատեյ Քալանդարեան անուն  բարեկամէ մը, ապա  կը զրկեն աշխատանքէ եւս: Տիկին Մանուկեան,   բոլորովին անտէր մնալով, կը հաստատուի  քրոջը  մէկ սենեականոց  տունը,  այնուհետեւ  կը մեկնի Կրասնոտար՝ Արամի ազգականներուն քով, ուր կ’ապրի չարքաշ կեանքով մը՝ կատարելով քանի մը աշխատանք: 1927-ին Հայաստանի մէջ խիստ կարիքը կը զգացուի մասնագէտ բժիշկներու, ահա այս առիթէն ալ օգտուելով ան  կը վերադառնայ Երեւան ու կը նուիրուի իր մասնագիտութեան.  «Մայրս առաւօտեան աշխատանքի կ’երթար, ճաշի կու գար, զիս կը կերակրէր, նորէն դուռը վրաս փակելով՝ կ’երթար ուրիշ գործի, դա էր նրա ամբողջ  կեանքը»,-- կը վկայէ Սեդա Մանուկեան իր յուշերուն մէջ:

         Արամի ընտանիքը խորտակելու փորձէն ետք՝ օրուան համայնավար իշխանութիւնները  կ’արտաշիրմեն անոր աճիւնները  եւս, որ օրին կը գտնուէր այժմեան Կոմիտասի անուան պանթէոնի տեղը, ուր  թաղուած էր Առաջին հանրապետութեան ծախսերով, եւ կնոջը  շատ նեղ միջոցներով անոնք կը փոխադրուին այժմեան Թոխմախ գէօլի գերեզմանատունը, որուն ակնարկուած է այս յուշերու 12-րդ դրուագին մէջ: Անկախութենէն ետք՝ Արամ Մանուկեանի շիրիմը մէկ անգամ եւս տեղափոխուեցաւ  ու հանգրուանեց  այս անգամ,− յուսանք վերջնականապէս,− Երեւանի պետական պանթէոնի մէջ, ուր բերուեցան  ու  ամփոփուեցան անոր կնոջ եւ աղջկան աճիւնները  եւս:

*   *   *

         Կը հասնի 1937 չարաշուք թուականը,  եւ Կատարինէ Մանուկեան անգամ մը եւս դուրս կը դրուի տունէն ու կ’արձակուի աշխատանքէն: Ան տնանկ ու ծայրայեղ թշուառ կ’ապրի մինչեւ Համաշխարհային պատերազմի սկիզբը, երբ մեծ կարիք կը զգացուի բժիշկներու, ուստի  կը թոյլատրուի, որ  ան  վերատիրանայ իր քաղաքացիական  իրաւունքներուն եւ  վերսկսի աշխատիլ:

         Այսպէս կ’ապրի ան մինչեւ մահը՝ 1965-ին:

         Մահէն քիչ առաջ ան կ’ըսէ աղջկանը. «Ես չտեսայ, բայց դու անպայման կը տեսնես  այն օրը, երբ մարդիկ  կը յիշեն ու կը գնահատեն քո հօրը: Ես վստահ եմ, որ հայ ժողովուրդը  չի մոռանայ նրան»:

         Մօրը մահէն ետք Սեդա Մանուկեան Երեւան կը մնայ մինչեւ 1976, ապա  կը հաստատուի Մոսկուա, ուր կ’ապրի կեանքին մնացեալ տարիները մինչեւ 2005` 86 տարիքը: Այս ամբողջ միջոցին ան միայն մէկ անգամ՝ 1998-ին կ’այցելէ Հայաստան, ուր Սարդարապատի թանգարանին կը նուիրէ հօրը անձնական իրերն ու լուսանկարները:

armenag@gmail.com                                                               Արմենակ Եղիայեան            

 

Boarders: NKAO, Artsakh, the Melikdoms and Ketashen

 Note: I quote and thank my non-Armenian friend the following regarding the boarders of Nakorno Karabagh Autonomous Oblast / Artsakh before and after the war.

Artsakh / Nakorno Karabagh Before the War.

‘The bright yellow part is what used to be Nagorno Karabakh Autonomous Oblast, which was administratively assigned to the Azerbaijani SSR but had an autonomous status.  The red line is the pre-2020 line of contact after the 1990s war.  You can see that a bit of NKAO east of Martuni (in the southeast of NKAO) was lost in that war, as well as a bit of territory northeast of Martakert (in the northeast of NKAO). 

That orangish part north of the line of contact was never part of NKAO, but it was claimed by the Artsakh Republic because it was heavily Armenian (but ethnically cleansed during the 1990s war).  It roughly corresponds to the pre-19th-century territory of the Armenian melik of Gulustan, which for some reason wasn't included in NKAO along with the other four Armenian melikdoms.

You can also see the Lachin corridor near Syunik, which was outside NKAO but was proposed to be given to Artsakh Republic and Armenia as part of a peace deal.  

Here is the situation after the 2020 war.

The parts of NKAO that were lost during the 2020 war are the blue bits to the north of Martakert and the blue part to the south that is inside the white line.  The blue part outside of the white line is the Azerbaijani territory between NKAO and the Araks River that was reconquered during the war.  The green parts are Azerbaijani territory that was given back according to the ceasefire.  The purple is the Russian-monitored Lachin corridor, which was given to Azerbaijan but Armenians are allowed passage to the territory remaining under Artsakh control, in orange.

The key NKAO cities that were lost in 2020 are Hadrut in the southeast and Shushi. I 'm not sure how much of NKAO was lost in 2020, but it looks to be 20-25%.  And it depends on whether you count the bits lost in the 1990s too. 

For years the only road connecting the Republic of Armenia to the Artsakh Republic was the road that went through Goris-Lachin-Shushi-Stepanakert.

A few years ago they opened the road from Vardenis to Martakert, which went by Dadivank Monastery. And I think they were planning a third road in the south.  Maybe that is through Meghri, which I think is the corridor that Azerbaijan and Russia and Turkey all want open?  The one that connects Nakhchivan to Azerbaijan through Syunik.

Historic five Armenian melikdoms.

Here is a map from Wikipedia of the five Armenian melikdoms, whose ability to remain mostly independent under Safavid rule led to them retaining a large Armenian population, which is why NKAO was created in the first place. You can see that Gyulistan was mostly left out of NKAO.

By the way Gyulistan is where the Russian Empire and Qajar Iran signed the famous 1813 treaty that ceded most of the South Caucasus to Russia.  I think it might have been at the former melik's fortress?  Not sure.”

And for a finale, we shall not forget Kedashen and what it symoolizes:

“They Were, are No More” (Կային Չկան) (No.1)

 “They Were, (and) are no more” (Կային, Չկան) is the title of the last chapter of Antranig Zarougian’s “The Greats and the Others” (Մեծերը եւ Միւսները) book where he casts a glimpse of the way an intellectual group of writers related to each other, as poets, novelists, journalists, and editors who propelled the post genocide Western Armenian literature to new heights that subsided with their passing away. The attached is an abridged translated segments from that chapter. Vahe H. Apelian

 “They Were, (and) are no more” (Կային Չկան) is the title of the last chapter of Antranig Zarougian’s “The Greats and the Others” (Մեծերը եւ Միւսները) book.

The book was published in 1992, at least that is the publication date indicated in my copy of the book. I have read Antranig Zarougian’s books, but this book I have read more than once. In seven chapters Zarougian depicts his perception of those he considered greats and not so greats, but non-less, devoted to Armenian culture and cause. The last, and the eight chapter, is devoted to the “others”.

The book is 351 pages long and was printed in Antelias, ostensibly by the Catholicosate of Cilicia printing office. Mr. Kegham Ohanian had undertaken the printing expenses in memory of his wife.

Zarougian made the following comment at the very beginning of the text, which I believe encapsulates a state of Diaspora life, which he perceived to be starkly true.  I quote, “Diaspora, is an unsettled and a fluid state, where the real greats cannot succeed remaining great and those who are gifted for greatness, have no room to become great”.

In a superb narration, characteristic of Antranig Zarougian’s writing, he reminisced about those he considered were greats. But, at the same time, palpable in his opening remarks, there seemed to permeate a pessimistic undertone that those whom he considered to have been great, have faults of their own, having personally known them and dealt with them. 

The quote is also a reflection of Zarougian’s frustration. Zarougian was cognizant of his genius and might have expected that he should have had a more prominent standing in the Armenian Diaspora as a whole. Let us be mindful that the book was written three decades ago and there was a time when a segment of the Armenian Diaspora shunned him and his literary works and the “Nairi” Weekly he published.

The personalities he presented in the book are the following:

- Levon Shant and Nigol Aghpalian. Both are depicted as his teachers in the famed Jemaran. Levon Shant, the school’s founding principal, “was an Armenian playwright, novelist, poet and founder of the Hamazkayin Armenian Educational and Cultural Society.” (Wikipeida).  Nigol Aghpalian “was an Armenian public figure and historian of literature” was a teacher after having been the Minister of Public Education, of the first republic of Armenia.  Both were prominent members of the Armenian Revolutionary Federation (ARF)) and were depicted in the first chapter of the book titled “The Contrasting Twins” (Հակադիր Երկուորեակներ), pages 9 to 62. I translated an abridged version of this chapter and posted it on my blog in five installments.

- Hagop Oshagan, was an eminent writer and literary critic. The chapter is titled “Solitary Giant” (Մենակեաց Հսկան), pages 65 to 118.

- Arshag Chobanian, was a “short story writer, journalist, editor, poet, translator, literary ciritc, playright and novelist” (Wikipedia). The chapter is titled “The Patriarch of Armenian Literature” (Հայ Գրականութեան Նահապետը), pages 121 to 170.

- Arshavir Shiragian and Drasdamag Ganayan (Dro). The former, Arshavir Shiragian, “was an Armenian writer, who was noted for his assassination of Said Halim Pasha and Gemal Azmi as an act of vengeance to their roles in the Armenian Genocide” (Wikipedia). These assassinations were part of Operation Nemesis run by the Armenian Revolutionary Federation (ARF). The latter, Drastamad Ganayan, “better known as Dro, was an Armenian military commander and politician, a member of the Armenian Revolutionary Federation. He served as Defense Minister of Armenia in 1920.” (Wikipedia). The chapter is titled,  “The Stinging Bee and the Tiger” ( Խայթող Մեղուն եւ Վագրը), pages 173 to 227..

- Hamo Ohanjanian and Vahan Papazian (Goms).  The former, Hamo Ohanjanian, “was a member of the Armenian Revolutionary Federation. He served as the third Prime Minister of the First Republicl of Armenia from May 5 to November 20, 1920.” (Wikipedia). The latter, Vahan Papazian, “also known by his pseudonym Goms, was an Armenian political activist and a community leader in Van, a member of the Armenian Revolutionary Federation.” He was also an author. The chapter is titled “ Man Picture and Picture Man” (Մարդ Պատկերը եւ Պատկեր Մարդը), pages 231 to 257.

- Gostan Zarian, was “an Armenian writer, who produced short lyric poems, long narrative poems of an epic cast, manifestos, essays, travel impression, criticism and fiction” (Wikipedia).  The chapter is titled “The Passenger and his Roads” (Անցորդը եւ իր Ճամբանները), pages 264 to 301.

- Shavarsh Missakian, was a poet, critic, translator and the founding eminent editor of “Haratch Daily” of Paris. In his youth he was one of those who occupied the “Ottoman Bank”. The title of the chapter is “The Triumph of the Ordinary” (Պարզին Յաղթանակը), pages 305 to 316.

- “They Were, (and) are No More” (Կային Չկան), is the last chapter. It is a reminiscing of persons who, in one way or another, have remained etched in Zarougian’s memory for their devotion to things Armenian. The chapter is tilted “ Travel Notes” (Ճամբու Նօթեր), pages 319 to 351.

Note: To be continued

MY STEP, My take

 Vahe H. Apelian

I owe my introduction to Nikol Pachinyan to Keghart.com. In fact, I can pinpoint the day. It was on November 27, 2010, when Keghart.com sent an appeal to its readers to sign a petition to “Free Journalist Nikol Pachinyan”.  The appeal read: “we are deeply concerned in the imprisonment of Nikol Pachinyan, the editor-in-chief of Haykakan Zhamank (“Armenian Time”) daily in Armenia, and his treatment in jail.  While Mr. Pachinya’s voluntary surrender to law enforcement agencies should have been duly noted by the Armenian authorities, the veteran journalist has experienced coercion behind bars. We attest that these reprehensible acts of the authorities – aimed at silencing Mr. Pachinyan and punishing him for his political views – will have the opposite outcome, making the editor’s voice heard more forcefully in Armenia and in the Diaspora.”

The appeal arose my interest and I found out that that Serzh Sargsyan government had found the thirty-five years old journalist, who had founded his popular journal at the age of 24, menacing enough to have issued an arrest warrant and the journalist, surely aided by his friends, had gone into hiding in Armenia. After almost a year and a half in hiding, he had surfaced on July 1, 2009, and voluntarily presented himself to the authorities and was convicted with imprisonment for seven years but was released from prison on May 27, 2011, after remaining in prison for a year and ten months. Keghart.con's appeal had been posted some six month's before his release.

Several years later, on April 2. 2017, the alliance he had formed named Yelk – Way Out, participated in the 2017 parliamentary election and won 9 seats out of 105-member National Assembly (NA). The Republican Party of Armenia, headed by Serzh Sargsyan had the majority seats, 58. The other two parties in the NA were the Tsarukyan alliance that had secured 31 seats with the ARF having 9 seats. Subsequently the ARF allied itself with the Republican Party and became part of the governance of Armenia. What impressed me most was the vocal and passionate deliberations Nikol Pachinyan put forth during the NA sessions. But, little one could have imagined that a year later the journalist would make history by becoming the second PM of the fourth republic, the parliamentary republic of Armenia by being elected its PM on May 8, 2018, by securing 58 votes, well beyond the 53 votes he needed, in a snap National Assembly session.

This historic change of governance came about when Nikol Pachinyan started his MY STEP protest march from Gumri on March 31, 2018, against the PM Sargyan. There was little evidence that the march of the journalist would result in change of governance.

Previously attempts to bring about change of governance had failed. On March 30, 2011, the third Armenian Republic’s first Foreign Minister, Raffi Hovannisian, who had raised the tricolor at the United Nations heralding the entry of the free and independent Republic of Armenia onto the fold of the nations, declared the end of his solo hunger protest. During the previous fifteen days long fast, seated in Yerevan’s Liberty Square, he drank only water and had remained seated there in a silent protest. His family and many of his Jarangutyun (Heritage) party attended the event. Nothing came out of the hunger strike and it was soon forgotten and governing continued as it did.

But Nikol Pachinyan’s march hit a dormant nerve in Armenia and others joined his march towards Yerevan demanding the ouster of the PM Sargsyan. The multitude protesters against Serzh Sargyan reached the Liberty square in Yerevan on April 13, after having marched for 195 Km (126 miles). The rest is history. Suffice to say that on May 1, 2018, Nikol Pachinyan presented to the National Assembly his vision should he take the helm of the nation. It was apparent that the vision he laid down was directed against internal excesses of the ruling during the previous quarter of century and that no change in foreign policy matters would be anticipated. He only received 48 votes during that session and hence was not elected but was elected during the snap National Assembly session a week later, on May 8, 2018, as was noted above after securing 58 votes when he only needed 53 votes out of the 105 members strong National Assembly.

This was not the first such grass route national movement Armenians had engaged in during our recent history and in all of them the Armenian Revolutionary Federation has played a role. I leave up to the interested reader to gauge the magnitude of the role the ARF played as on May 1, 2018, ARF broke rank from the Republican Party of Armenia and voted in favor of Nikol Pachinyan and continued supporting him during May 8, 2018, snap National Assembly session. Without the nine ARF votes in the NA in Nikol Pachinyan’s favor, he would not have been elected as the second PM of the forth republic, the parliamentary Republic of Armenia. 

The PM Pachinyan led turn of events was called the Velvet Revolution. Most likely it was Nikol Pachinyan who coined the term. Many, in a false narrative, argued that it was not a revolution but that it was a regime change. Revolution is a means and change of regime is its goal. Their comparison is much like an apple to an orange comparison.  In fact, revolution is defined as “the forcible overthrow of a government or social order, in favor of a new system.” Indeed, it was a revolution that brought about a regime change in Armenia in a bloodless revolution and by constitutional order.

The My Step led Velvet Revolution became a high point in my life. But, did it fail?

Three tumultuous years have passed since April and May 2018. Those three years are way too premature to render a judgement. Lenin led Russian Communist revolution imploded and failed after seven decades. Mao Zedung led Chinese Communist revolution morphed into quasi capitalism decades later; Kim Il Sung led Korean Communist Revolution became a dynastic autocratic rule, and Fidel Castro lead Cuban revolution morphed into a family rule of sorts. Nikol Pachinyan led Velvet Revolution presented the potential of lasting change. Unlike the other revolutions, all of which subordinated the existing order in favor of revolutionary tribunals the revolutionaries set and took over the command of the armed forces, the Velvet Revolution upheld the existing institutions and the constitution although amending it through legislation was one of its goals. That to me, was the beauty and the Achilles heel of this unique Armenian brand revolution, named Velvet for being peaceful for a revolution and was bloodless.

The many the political parties vying for power in the upcoming June 20, 2021, election, and the apparent loss of influence of the former strong men presidents of Armenia, who also independently of each other are vying for power  as well, attest to me that the Velvet Revolution did not fail and that it brought about substantial social changes in Armenia by empowering the people,  although its path was hampered for reasons we know too well.

It remains up to the citizens of Armenia to make their choice for post war governance in an orderly election.

 

 

Aram Manougian tombstone

Nigol Aghpalian, Aram Manougian and Njdeh Njdeh. The attached is my translation of Dr. Armenag Yeghiyan’s ongoing remembrances (numbered 19) - (Հայրենի Յուշեր 19) - that are being reproduced in the Diaspora newspapers and journals. In this segment he recalled meeting in Yerevan the eminent scholar Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան) and the conversation he had with him about Nigol, Aram and Njdeh. The original is attached. Vahe H. Apelian  Ծանօթ՝ Բնագիրը կցուած է։

Aram Manougian's gravesite.
Courtesy Harout Kalaydjian
LtoR: Apo Boghigian, Harout Kalaydjian

 

_ "Did you know Aghpalian?" He asked, confusing me a little, because it was the last question, I could expect from him given the state of mind he was in, recalling the years of exile and executions.

- "No," I replied. “It is unlikely that anyone else in my place could have remembered him. I did not even have the slightest idea about him.  My age nor the environment in which I lived allowed me to get to know him.”

- "I remember him very well," he said, and immediately the gloom on his face disappeared. The tense muscles of his face loosened, and a peaceful gaze came in its place, probably in his soul as well. A faint smile appeared on his lips. “We were next door neighbors. Our backyards were separated by a low fence, and we could communicate freely with one another.”

He particularly remembered the day when Aghpalian was released from prison due to the February Uprising and returned home. "It was an event of indescribable joy but alas it lasted for a very short period, after which I never saw him.”

He talked about Aghpalian’s wife and children, with whom he continued communicating until he moved to another district and into another set of circumstances. But I could not confirm where their neighborhood was since he was born in the province of Kotayk whose largest city is Apovian. In his advanced age he continued to live there.

Encouraged by his sudden change of mood, I asked him to tell me how the installation of the cross stone (khatchkar) at Aram Manoogian's grave site came about. I had heard about it from others, but I wanted to hear from the very source. He did not disappoint me. 

*****

"I had discovered Aram’s grave a long time ago,” he started telling me. “And I would visit it whenever we had a funeral in the same cemetery. One day, I thought of making the grave more presentable. The tomb could not be touched, but a khachkar could be added to it. Those were impossible dreams in those days, but times changed a lot, and I dared to get in touch with the cemetery administration. They asked me what authority I had to make such an addition to the grave and whether I had any valid connection with the deceased?" 

"We learned that Aram's daughter Seta lived in Moscow, and that she could give us permission to place a khachkar at her father’s gravesite. So, we wrote to her. Seta sent us an officially notarized permission, along with warm words of thanksgiving, authorizing us to renovate her father's gravesite.”

He continued telling the story in plural that led me to believe that there were others of the same ideology who collaborated. 

“We contacted the best sculptor of the day. When the sculpting was over, he refused to be paid. The day the monument was erected, a priest also accompanied our small group. As the carriage carrying the khachkar was about to enter the cemetery, several young men stopped the carriage and placed the khachkar on their shoulders and carried it to the gravesite."

         Note: The sculptor was Garnik Amirjanian (Գառնիկ Ամիրջանեան). The khachkar procession had been carried out with few people and as far as possible away from the public’s attention, in almost secret conditions. The placement had taken place in 1982. This monument memorializing Aram Manougian was the first erected that came about during the Soviet Armenia era. Other monuments and memorials were erected after the independence.

A pleasant relief had come upon my interlocutor. He appeared to be pleased to have had the opportunity to tell all this to an attentive audience who appreciatively listened to him.

Encouraged by my perception of the change in his demeanor, I asked him to also tell the story of reinterment of Njdeh's remains in Armenia.

"You must be forgiving," I said to justify my request, “times are not good, and God knows when another opportunity may present itself."

*****

- “If Aram was an almost forgotten name, Njdeh was like a painful wound that had many who remembered him and still do. Only 25 years had passed since his death, and there were people here who knew him by name. One could even meet his comrades-in-arms. After Stalin's death, there were those who hoped that he would be released from prison. He even had a relative from Bulgaria visiting him. However, for unknown reasons, he was not released. His deteriorating health exacerbated his condition and Njhdeh died and was buried in the Vladimir prison near Moscow." The prison is located about 175 kms, east of Moscow, in European Russia. During the last years of his life Njdeh was moved there from Yerevan.

As was the case with Aram, the same group of people undertook salvaging the remains of Njdeh. They sent a young man to visit the prison for a special mission, to locate Njdeh's prison grave, which, thanks to his brother had a wooden cross on it with an inscription. Bribing the warden the person succeeded in having Njdeh’s grave opened and had his remains placed in an urn.  The warden also handed the person some of Njdeh’s personal belongings which were kept on a shelf. All these were then brought to Yerevan.

This is what Varag Arakelian told me. I later learned from another source that Njdeh's brother rushed to Vladimir's prison right after Njdeh's death and arranged for his brother’s burial or possibly reburial.

With the remains in Yerevan, the question arouse as to where  the remains were to be buried.

"We appealed Catholicos Vazgen I, asking him to allocate a burial site in the courtyard of the temple of Saint Gayane in Etchmiadzin, next to General Torgom's tomb. But he did not respond. He avoided assuming responsibility. "

Eventually, the remains were divided. Part of the which were buried in an inaccessible side of one of the hills surrounding Yerevan. The other half, in a military urn, was taken and buried in Syunik, on Mount Khustup (Խուստուփ), some 10 kms from Kapan, next to a spring.

- “Henceforth, every year, with three friends, on a mutually agreed day, we would visit the gravesite. We avoided going out together. In order not to arouse any suspicions we even stayed in different hotels, and each one of us took a separate route and met around the spring.”

George Azad Apelian at Njdeh's gravesite in the Syunik Region.
Courtesy his widow Chake Apelian

*****

Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան ) was also very concerned about the dilapidated condition of Aram's residence.  Could he have planned to renovate it as well? Not likely. He had neither the time nor the stamina. He was no more physically as active and appeared exhausted. He also lacked the financial resources. After all, he lived on the modest monthly salary of a government official, part of which he devoted to transportation, as he lived in Apovian, Kotayk, where he had a decent detached house with an orchard which he tended in his old age and did not hesitate to share the fruits with his colleagues. 

All that remained for me was to say thank you and take leave of him.

He got up and followed me taking with him an envelope.

As soon as we got out of the door, we found ourselves in a narrow hallway.  He turned to me and said:

- “Is it possible to have this article published in the Diaspora?”

- "Yes, of course," I answered immediately. I thought I surprised him not so much for my willingness but with my self-confidence for having the article published.

Unfortunately, I was wrong

.                                            *****

It was a rather a large envelope that I handed over to Varand Papazian who was the director of "Azdak" Daily in those days. He promised to "do something" with it and placed the envelope in the drawer of his desk.

A few weeks passed and the article remained not published, so I felt I needed to meet Varand and ask him why he was holding on to the envelope I gave him. Surprisingly, he did not remember that I had given him such a thing. I showed him the drawer where he had placed it. He opened it, searched it, and found nothing there that pertained to the envelope I gave him. He promised to look further, but the article was not published and was forgotten.

Assuming that its contents were about the placement of the cross stone (khachkar) at Aram Manougian’s gravesite and about the burial of the remains of Njhdeh, I wrote about them in a short article and sent it to the journals of the day promising to write in more detail in the future.

Later I read stories about the erection of the cross stone at Aram’s gravesite and the reinterment of Njdeh’s remains. In broad terms they were identical to what I knew, but there were also small differences, all of which, as far as my memory allows me, I have now shared  here." 

Armenag Yeghiyan

George Azad Apelian on pilgrimage to
Njdeh's gravesite in the Syunik region.
Courtesy his widow, Chake Apelian

 Բնագիրը՝ Հայրենի յուշեր (19)

 

           --Աղբալեանին  ճանաչե՞լ ես,-- հարցուց՝ քիչ մը շփոթի մատնելով զիս, որովհետեւ վերջին հարցումն է, որ կրնայի ակնկալել իրմէ՝ այն հոգեվիճակին մէջ, ուր կը գտնուէր՝ յիշելով աքսորի ու գնդակահարութեան  տարիները:

           --Ո՛չ,-- պատասխանեցի,-- դժուար թէ իմ տեղս ուրիշ մը կարենար յիշել զինք.  նուազագոյն գաղափարն իսկ  չեմ  ունեցած  իր մասին. ոչ տարիքս կը ներէր, ոչ ալ այն միջավայրը, ուր ես կ’ապրէի անոր ողջութեան կը թոյլատրէր, որ հանդիպէի իրեն:

           --Ես նրան շատ լաւ եմ յիշում,-- ըսաւ ու  իսկոյն դէմքին մռայլը փարատեցաււ, պրկուած մկանները թուլցան,   խաղաղութիւն մը իջաւ  նայուածքին (հաւանաբար ՝ հոգիին եւս), կարելի է ըսել՝ մինչեւ թեթեւ ժպիտ մը գծագրուեցաւ  շուրթերուն,-- մենք այն ատեն դռկից էինք: Մեր բակերը բաժնուած էին ցած ցանկապատով մը, եւ մերոնք  ազատօրէն կը հաղորդակցէին իրարու հետ:

           Ու յիշեց մասնաւորաբար այն օրը, ուր Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ Աղբալեան ազատեցաւ  բանտէն ու տուն դարձաւ. «Աննկարագրելի ցնծութեան առիթ էր այդ, որ,  աւա՜ղ, շատ կարճ տեւեց, ու այնուհետեւ այլեւս չտեսայ նրան»:

           Ու պատմեց անոր կնոջ ու զաւակներուն մասին, որոնց հետ  յարաբերութիւնը  շարունակուած էր, մինչեւ տեղափոխուիլը ուրիշ շրջան եւ ուրիշ միջավայր:

           Ծանօթ.--Չկրցայ հաստատել, թէ այս դրացնութիւնը ո՛ւր տեղի ունեցած էր,  քանի ինք  ծնած էր  Կոտայք  (այժմու Աբովեան քաղաքը),− որ պարսկական տիրապետութեան տարիներուն  մաս կազմած էր Երեւանի խանութեան,− եւ յառաջացած տարիքին ալ կը շարունակէր ապրիլ այնտեղ:

           Քաջալերուելով տրամադրութեան այս յանկարծակի փոփոխութենէն՝ խնդրեցի, որ  պատմէ  Արամ Մանուկեանի խաչքարի զետեղումի հանգամանքներուն մասին, որ տարտամօրէն իմացեր էի ուրիշներէ:  

           --Կ’ուզեմ ջուրը ակէն խմել:

           Եւ յուսախաբ չըրաւ զիս:

                                                                             *   *   * 

           «Վաղուց գիւտը ըրեր էի իր շիրիմին,-- սկսաւ պատմել ան,-- որուն կ’այցելէի ամէն անգամ որ ննջեցեալ մը ունենայինք:   Օր մըն ալ ցանկութիւն արթնցաւ մէջս քիչ մը աւելի շուք տալու  անոր: Շիրիմին կարելի չէր դպչիլ, սակայն կարելի էր...խաչքար մը աւելցնել անոր վրայ: Այն օրերուն  անկարելի երազներ էին ասոնք, սակայն ժամանակնրը բաւական փոխուեցան, ու համարձակեցայ կապի մէջ մտնել  գերեզմանի տնօրէնութեան հետ, ուր հարց տուին, թէ ի՛նչ հանգամանքով  պիտի փոփոխութեան ենթարկեմ շիրիմ մը:  Որեւէ  վաւերական  կապ մը  ունէի՞ ննջեցեալին հետ»: 

           «Բայց ահա իմացանք , որ Արամ ունէր աղջիկ մը,  որ կ’ապրէր Մոսկուա, եւ այդ աղջկան  գրաւոր թոյլտւութեամբ կարելի էր խաչքար զետեղել գերեզմանին վրայ: Ուստի գրեցինք աղջկանը՝ Սեդային, ու ստացանք անոր՝ նոտարի ձեռքով հաստատուած  պաշտօնական   արտօնութիւնը՝  երախտագիտական ջերմ  բառերովը մէկտեղ, որով կը լիազօրուէինք բարեփոխելու հօրը գերեզմանը»: 

           «Դիմեցինք օրուան լաւագոյն  քանդակագործին : Ու երբ գործը աւարտին հասաւ, ան մերժեց վարձքը գանձել: Կոթողի հաստատման օրը քահանայ մըն ալ կ’ընկերանար մեր փոքրիկ խումբին:  Երբ խաչքարը փոխադրող կառքը կը պատրաստուէր գերեզմանատուն մտնել, քանի մը երիտասարդներ կանգնեցուցին զայն,  իրենց ուսերուն վրայ  դրած տարին խաչքարը մինչեւ շիրիմը »:

           Զրուցակիցիս վրայ հաճելի թեթեւութիւն մը եկած էր, կարծես գոհ էր, որ այս  բոլորը պատմելու առիթ ներկայացած էր եւ ունեցած էր  խելօք ունկնդիր մըն ալ, որ յափշտակութեամբ մտիկ կ’ընէր իրեն: 

           Եւ ճիշդ այդ տպաւորութենէս ալ քաջալերուած՝ խնդրեցի, որ պատմէ  Նժդեհի աճիւնին՝ Հայաստան վերադարձի ու հայրենի հողին յանձնումի պատմութիւնը եւս:

           --Պիտի ներող ըլլաք,-- արդարացայ,--  որովհետեւ ժամանակները լաւ չեն,  եւ Աստուած գիտէ, թէ մէյ մըն ալ ե՛րբ  առիթը  կրնայ ներկայանալ: 

                                                               *   *   *    

           --Եթէ Արամը գրեթէ մոռացուած անուն  էր, ապա Նժդեհը կոտտացող վէրքի նման էր, որ շատ յիշողներ ունէր եւ ունի մինչեւ հիմա: Նրա մահից անցել է ընդամէնը 25  տարի,  եւ նրան  էստեղ յականէ-յանուանէ  ճանաչողներ կային, կարելի էր հանդիպել  նրա զինակիցներին:  Ստալինի մահից յետոյ կային ակնկալողներ, որ ազատ արձակուէր, մինչեւ անգամ իրեն այցելող հարազատ ունեցաւ Պուլկարիայից.  սակայն անծանօթ պատճառներով էդ ազատութիւնը չստացուեց, քայքայուած առողջութիւնն էլ իր կարգին, եւ Նժդեհ մահացաւ  ու թաղուեց Մոսկուայի մերձակայքը՝  Վլադիմիրի  բանտում»:

           Ինչպէս Արամի պարագային էր, ուրեմն Նժդեհի յիշատակի փրկութեան կը լծուի նոյն խմբակը: Անոնք յատուկ  առաքելութեամբ Վլադիմիր կը ղրկեն երիտասարդ մը, որ կը գտնէ Նժդեհի բանտն ու գերեզմանը,-- որ եղբօրը  շնորհիւ արժանացած էր  փայտէ խաչի ու արձանագրութեան եւս,-- ապա սակարկութեան  կը մտնէ բանտապահին հետ եւ փոխան կաշառքի՝ կը յաջողի բանալ տալ գերեզմանը ու անկէ վերցնել սափոր մը աճիւն: Բանտապահը, դարակէ մը հանելով,  անոր կը յանձնէ Նժդեհի անձնական քանի մը իրերը՝ մախաղի մը մէջ ամփոփուած : Այս բոլորը կը բերուին Երեւան:

           Հիմա հարց կը ծագի, թէ  ո՛ւր պիտի թաղեն այդ սափորը:

           «Դիմեցինք Վազգէն Ա-ին՝ խնդրելով որ տեղ յատկացնի  ս. Գայիանէի տաճարի բակի մէջ՝ զօր. Թորգոմի շիրիմին կից փոքրիկ տարածութեան վրայ: Սակայն  չընդունեց. խուսափում էր  պատասխնատւութիւնից»:

           Ասոր վրայ՝ աճիւնը կը բաժնեն երկուքի. մէկ մասը կը թաղեն Երեւանը եզերող  բլուրներէն մէկուն մէկ անմատչելի կողին: Իսկ միւս կէսը՝ զինգէ սափորով միասին, կը տանին թաղելու Սիւնիք, Խուստուփ լեռան  վրայ,  Կապանէն  մօտ 10 քմ հեռու,  վարար ակի մը կից:

           --Եւ այնուհետեւ ամէն տարի երեք ընկերով, որոշուած օրը,  ուխտի կը գնայինք  աճիւնին: Կը խուսափէինք միասին ճամբայ ելլելէ, մինչեւ անգամ կ’իջեւանէինք տարբեր հիւրանոցներ, որպէսզի որեւէ կասկած չարթնցնենք, եւ  անջատ ճամբաներէ զիրար կը գտնէինք ակի շուրջը:

                                                                                *   *   *

           Վարագ Առաքելեան շատ մտահոգ էր նաեւ Արամի բնակարանին պարզած կիսաւեր վիճակով,  բայց կրնա՞ր ըլլալ, որ ծրագրէր  անոր բարեկարգումը եւս: Դժուար թէ.  նախ ժամանակ չունեցաւ, սպառած էին ուժերն ալ, բայց մանաւանդ իրեն   կը պակսէին նիւթական միջոցները: Ան, վերջին հաշուով, ապրած էր պետական պաշտօնեայի համեստ  ամսականովը, որուն մէկ մասն ալ կը յատկացնէր փոխադրութեան, քանի կը բնակէր Աբովեան,  Կոտայքի մէջ, ուր ունէր առանձնատուն մը՝ օժտուած  կոկիկ տնամերձով մը, որուն մշակումը ինք կը կատարէր մինչեւ յառաջացած տարիքը եւ չէր վարաներ անոր պտուղներէն բաժին հանելու  պաշտօնակիցներուն եւս:

           Կը մնար, ուրեմն,  շնորհակալութիւն յայտնել եւ հրաժեշտ առնել:

           Տեղէն ելաւ եւ դարանէն ծրար մը առնելով հետեւեցաւ ինծի:

           Հազիւ դռնէն դուրս ելած՝ գտնուեցանք նեղ անցքի մը մէջ: Այստեղ ալ դիմեց ինծի.

           --Կարելի՞ է այս յօդուածը արտասահմանի մէջ տպել:

           --Այո, ի հարկէ--  պատասխանեցի իսկոյն՝ կարծեմ զարմացնելով զինք ոչ այնքան  ցուցաբերած պատրաստակամութեամբս, որքան ինքնավստահութեամբս:

           Դժբախտաբար կը սխալէի:

                                                                     *   *   *

           Բաւական պարարտ ծրար մըն էր, որ քանի մը օր ետք յանձնեցի Վարանդ Փափազեանին՝ «Ազդակ»-ի այն օրերու  տնօրէնին: Խոստացաւ «բան մը ընել» եւ սահեցուց զայն  գրասեղանի դարակին մէջ:

           Քանի մը շաբաթ անց յօդուածը տակաւին լոյս տեսած չէր, ուստի  ստիպուեցայ  հանդիպիլ անոր եւ հարցնել պատճառը: Զարմանալիօրէն չյիշեց, թէ նման բան մը յանձնած եմ իրեն: Ցոյց տուի այն դարակը, ուր դրած էր: Բացաւ զայն, փնտռեց ու ոչինչ գտաւ:  Խոստացաւ աւելի փնտռել...եւ այնպէս ալ այդ յօդուածը լոյս չտեսաւ ու մոռցուեցաւ:

           Ենթադրելով, թէ անոր բովանդակութիւնը կը վերաբերէր նոյն ինքն Արամի խաչքարին ու Նժդեհի աճիւններուն, ինքս  պատմեցի զանոնք  հակիրճ յօդուածով  մը ու ցրուեցի օրուան մամուլին՝ հետագային քիչ մը աւելի մանրամասն գրելու  հեռանկարով: Աւելի ուշ  հայրենի մամուլին մէջ քանի մը անգամ կարդացի զոյգ պատումները, որոնք լայն գիծերու մէջ կը նոյնանային իմ գիտցածովս, սակայն  կը գտնուէին  մանր-մունր տարբերութիւններ եւս, որոնց բոլորը  հարազատօրէն, որքան յիշողութիւնս կը թոյլատրէր,  տուած եղայ ներկայովս: 

 

1. Իր պատումը յոգնակի դէմքով շարունակեց, ենթադրելի է, որ գաղափարակիցներ ունէր:

2. Գառնիկ Ամիրջանեանն է ան: Խաչքարի զետեղումը, որքան կարելի է՝ աչքերէ հեռու, գրեթէ գաղտնի պայմաններու մէջ, տեղի կ’ունենայ 1982-ին, հինգ-վեց հոգիի ներկայութեան:

 3. Խորհրդային կարգերու օրով սա առաջին յիշատակութիւնն էր: Յետանկախութեան ան արժանացաւ ուրիշ արձաններու ու կոթողներու  եւ այլ յիշատակութեանց:

 4. Մոսկուայէն  մօտ 175 քմ   արեւելք,  Եւրոպական Ռուսիոյ մէջ, ուր Նժդեհ Երեւանէն փոխադրուեցաւ  կեանքի վերջին քանի մը տարիներուն:

5.  Ինծի այսպէս ալ պատմած է Վարագ Առաքելեան: Այլ աղբիւրէ իմացայ հետագային, որ այդ մախաղը ստացած է Նժդեհի եղբայրը, որ անոր մահէն անմիջապէս ետք փութաց Վլադիմիրի բանտը եւ կազմակերպեց  անոր թաղումը  կամ հաւանաբար վերաթաղումը:

armenag@gmail.com

Արմենակ Եղիայեան