Խաղաղութեան խաչմերուկ -2/2 – Մասիս Արարատեան-ի յիշատակին

Վահէ Յ Աբէլեան

Մասիս Արարատեանը՝ - (29.12.1929-18.1.2023) - իր քաղաքական ծաղրանկարներով եղաւ խիզախ ձայն մը երբ Հայաստանի հանրապետութեան երկրորդ եւ երրորդ տասնամեակները՝ 1998-2018, եղան հայ հասարակութիւնը թմբիրի մէջ պահող populism-ի տասնամեակներ։

Populism-ին Հայերէն իմաստը ժողովրդականութիւն է։ Բայց ժողովրդականութիւն հնչականութեամբ եւ ուղղագրութեանբ նման է ժողովրդավարութեան (democracy), հետեւաբար կրնայ շբոթ ստեղծել մանաւանդ որ ժողովրական ըլլալը, այսինք ժողովուրդին կողմէ լայն ընդունելութիւն ունենալը կամ ալ ժողովուրդին մէջ անուն ունենալը, populism-ին նման անպայմանօրէն քաղաքական խաբուսիկ երեւոյթ մը չէ։

Այդ երկու տասնամեակներուն Հայաստանի քաղաքական ղեկաւարութիւնը ոչ թէ միայն բացառձակապէս անգիտացաւ տիրող ծանր վիճակը, թէեւ Հայաստանի յաղթանակով դադրած էր Ղարաբաղի մարտը, բայց հաշտութեան պայմանագրութիւն չկար։ Յաղթանակը իրականացաւ Հայաստանի առաջին նախագահ՝ Լեւոն Տէր Պէտրոսեանին՝ ԼՏՊ-ին նախագահութեան շրջանին, բայց ինքն էր որ փոխանակ քաղաքականօրէն տարուելու յաղթանակէն՝  ահազանք հնչեցուցած էր եւ փոխ զիճողութեան անհրաժեշտութեան կոչ ըրաւ։

Փոխանակ նախագահին հնչեցուցած ահազանքին անսալու՝ փառատենչ մարդիկ յաջողածեցան պարտադրել նախագահ Լեւոն Տէր Պէտրոսեանին հրաժարիլ։ Հոս ճշդեն populism-ի այդ քսան տարինրերը. սկսաւ 9 Ապրիլ1998 թուականին Ռոպէրթ Քոչարեանին նախագահ ընտրուելով եւ տեւեց մինչեւ Մայիս 8, 2018-ը, երբ Թաւշեայ յեղափոխութիւնը հիմնովին շրջեց այդ երկու տասնամեակներուն ամրացած իշխանութեան դասակարգը։ Չկասկածիք որ Սէրժ Սարգսյանին Ապրիլ 22, 2018 յայտարարութիւնը որ ինքը սխալ է եւ Նիկոլ Փաշինեանը ճիշդ,  populist յայտարարութիւն մըն չէր։ Երեւութապէս կը  միտէր երեւնալ որպէս վեհանձն քայլ մը որ այլասիրաբար կը միտէր երկիրը խնայելու  ներքին պառակտումէ։ Բայց խորքին մէջ իշխանութիւնը կրկին ձեռք ձգելու քաղաքական քայլ  մըն  էր, քանի որ պատերազմը անխուսափելի դարձած էր՝ որ պիտի պատահէր Փաշինեանի օրով եւ Հայաստանի անխուսափելի պարտութիւնը պիտի վերագրուէր  վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանին, ընթացք տալով իր՝ Սէրժ Սարգյանին եւ իր համախոհ վերնախաւին վէրջնականօրէն ձեռք ձգել Հայաստանի իշխանութիւնը։ Պատահարներուն եւ քաղաքական հոլովոյթին ծանօթ էք արդէն։

Այդ քսան տարիներուն ընթացքին ես ալ զոհը դարձայ այդ populism-ին, հաւատալով որ ԼՏՊ-ի զիջողական քաղաքանութեան զոհը պիտի ըլլայ Ղարաբաղի մելիքներէն ժառանգ մնացած  ազատագրուած Լեռնային Ղարաբաղի Ինքաւար Մարզը։ Ընդունիմ որ այդ շրջանին  ԼՏՊ-ին դէմ տրամադրուած էի սփիւռքի հանդէպ եւ  մանաւանդ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան դէմ  իր վարած քաղաքականութեանը համար։ Հետեւաբար անտեսած էի իր «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն․ լրջանալու պահը» տեսութիւնը կառեւորելէ երբ պէտք է որ կարդացած եւ ընկալած ըլլայի, ինչպէս որ կարդացած եւ ընկալած պէտք էր որ ըլլար հայ հասարակութիւնը եւ ոչ թէ բացառձակապէս անգիտանար անոր չոր իրողութիւնը եւ տարուիլ իշխանութեան populism-էն։

Այդ երկու տասնամեակներուն հայ հանրութիւնը ապրեցաւ թնբիրի մը մէջ իսկ ԼՏՊ դարձաւ քաղաքական պարիա մը՝ pariah։ Այդ շրջանին պատահարները՝ ինչպէս 27.10.1999-ին սպանութիւնները Ազգային ժողովասրահին մէջ (Նախագահ Քոչարեանին շրջանին), 1.3.2008-ին տասը քաղաքացիներուն սպանութիւնը, Սէրժ Սարգսյանին ըինտրութիւնէն ետք, եւ նոյնիսկ 1.4.2016-ին Ազրպէյճանի յարձակումը, որուն ծալքերը մնացին անստոյգ, պատճառ չհանդիսացան որ Հայ ընտրողական հասարակութիւնը սթափի եւ չընտրէ Սէրժ Սարգսյանը վարչապետ, տաս տարուայ նախագահութիւնէն ետք։ 

Ահա, այդ ատեն Մասիս Արարատեանը եղաւ խիզախ խօսնակը մանաւանդ իր այս ծաղրանկարով։ Բայց ոչ մէկ Սփիւռքահայ մամուլ համարձակեցաւ սփռել այդ չոր ծաղրանակարը եւ ոչ ալ ընկերային սանցերուն վրայ երեւցաւ այնպէս ինչպէս կըլլայ ներկայիս Նիկոլ Փաշինեանին եւ իր կառաւարութեանը դէմ։ Ընդհակառակը՝ բազմաթիւ նկատողութիւններ եղան Մասիս Արարատեանին դէմ։

կը դելադրեմ որ այս պլակին ընթեզողները կարդան ԼՏՊ-ի այդ պատմական պատգամը որպէսզի հիմնաւորեն իրենց թեր կամ դէմ քաղաքական դիրքաւորոշումը «Խաղաղութեան Խաչմերուկը» քաղաքանութեան հանդէպ։ ԼՏՊ-ի «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն․ լրջանալու պահը» իր ատենին անտեսուած մնաց։ Ներքեւը կցած եմ օղակը (link)։

 Կը մէջբերեմ կարգ նկատումները որ ըրաւ ԼՏՊ-ը։ 

«Թող չփորձեն ժողովրդին մոլորեցնել, ասելով, թե փոխզիջումն այլընտրանք ունի. փոխզիջման այլընտրանքը պատերազմն է։»

«Փոխզիջման մերժումը եւ մաքսիմալիզմը (առավելագույնը եւ ոչ թե հնարավորը ձեռքբերելու ձգտումը) Ղարաբաղի իսպառ կործանման եւ Հայաստանի վիճակի վատթարացման ամենակարճ ճանապարհն է։»

«Փոխզիջման էությունից բացի կարեւոր է նաեւ փոխզիջման պահը։»

«Պետք է իրատես լինել եւ հասկանալ, որ միջազգային հանրությունը երկար չի հանդուրժելու.»

«Փոխզիջումն ընտրություն չէ լավի ու վատի միջեւ, այլ վատի ու վատթարի միջեւ, այսինքն՝ փոխզիջումն ընդամենը վատթարից խուսափելու միջոց է,»

Ղարաբաղի պարաքային պատահեցաւ վատթարագոյնը՝ Ղարաբաղի մելիքներուն պատմական երկիրը ամբողջովին դատարկուեցաւ հայութիւնէ, այնպէս ինչպէս դատարկուեցան «Սասուն, Մուշ ու վանը՝ Հայկական հողը», ինչպէս նաեւ Հայկական Կիլիկեան, եւ մնաց միայն վտանգուած այս հողամասը՝  

Link: Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն․ լրջանալու պահը»              https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4,_%D5%A9%D5%A5%D5%9E_%D5%AD%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%E2%80%A4_%D5%AC%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AC%D5%B8%D6%82_%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D5%A8

 

Խաղաղութեան խաչմերուկի քաղաքականութիւն - 1/2 - կամ ոչ

Խաղաղութեան ցանկութիւնը քաղաքականութիւն չէ, այլ փաղձանք մըն է որ տեղ չունի երկիրներու փոխյարաբերութեան մէջ։  «Խաղաութեան խաչմերուկ» քաղաքականութիւնը անկասկած որ յամեցող հարց մըն է՝  պարզապէս քանի որ ճակատագրական է։  Իւրաքանչիւրը կ՚ընկալէ այդ քաղաքականութիւնը իր հայեցողութեամբը՝ «Իւրաքանչիւրին ընկալումը՝ իրը»՝ ինչպէս կ՚ըսէ Ամերիկեան ընթացիկ խօսք մը՝ «to each its own»։  Բայց անպայմանօրէն գէթ կարդացած եւ խոկացած պէտք է ըլլալ այն ինչ որ առաջակեց Հայաստանի նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանը իր 1 նոյեմբերի, 1997 թ.-ի «Պատերազմ, թէ՞ խաղաղութիւն» քաղաքական տեսութեանբը երբ հարցը կը վերաբերէր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնաւար Մարզին, եւ ինչ բանի յանգեցաւ ԼՏՊ  ընդիմադիրներուն վարած քաղաքականութիւնը երբ անոնք յաջողեցան վար առնել ԼՏՊ-ը քանի մը ամիս ետք, 3 Փետրուար, 1998-ին։

Կցած եմ առաջին քանի յատուածնէրը ԼՏՊ-ի «ՊԱՏԵՐԱԶՄ, ԹԵ՞ ԽԱՂԱՂՈՒԹՅՈՒՆ. ԼՐՋԱՆԱԼՈՒ ՊԱՀԸ» տեսութիւնէն քանի որ շատ բան փոխուած չի թուիր այսօրույ ընդիմադրութեան գործելակերպէն, « Ընդդիմության արձագանքը դուրս չեկավ հայհոյանքի, վերագրումների, պիտակավորումների ու խեղաթյուրումների շրջանակից։ Չարվեց ոչ մի բանական առաջարկ, չներկայացվեց ոչ մի այլընտրանքային ծրագիր, չբերվեց ոչ մի հիմնավոր հակափաստարկ»։ 

Այն օրերուն ընդիմադիր քաղաքական ճարտարագէտերը, որոնք վճռեցին այդ օրերու Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնաւար Մարզին ճակատագրական կնճիռը՝ այս օրերուն կը ջանան վճռել Հայաստանի Հանրպպետութեան քաղաքական ճակատագրական կնճիռը՝ «սրբազան պայքար»ով իսկ այդ շարժումին սփիւռքէն ալ կը մասնակցին։ 

 Պատմական Արցախը ամբողջովին դատարկուաեցաւ երբ հիմնահարցը՝ մէջբերելով ԼՊՏ-ը «Խոսքը չի վերաբերում Ղարաբաղը տալուն կամ չտալուն։ Խոսքը վերաբերում է Ղարաբաղը հայկական պահելուն. 3000 տարի այն բնակեցված է եղել հայերով եւ 3000 տարի հետո էլ պետք է բնակեցված լինի հայերով։” Իրաւացիօրէն՝ ինչպէս Ամերիկեան այլ մէկ առածը կ՚ըսէ՝ «you can never go home again”՝ «դուն երբէք կրկին անգամ տուն չես երթար», անկէ հեռանալէդ ետք։ Կը մնայ Հայաստանի քաղաքազիներուն լրջախօհութեամբ վարել Հայաստանի քաղաքական ճակատագիրը։

ինչպէս յիշեցի կցած եմ Կցած եմ ԼՏՊ-ի «ՊԱՏԵՐԱԶՄ, ԹԵ՞ ԽԱՂԱՂՈՒԹՅՈՒՆ. ԼՐՋԱՆԱԼՈՒ ՊԱՀԸ» տեսութութեան առաջին յատուածները հետաքրքրուող ընթերցողներուն համար։ 

Վահէ Յ Աբէլեան 

***

 «ՊԱՏԵՐԱԶՄ, ԹԵ՞ ԽԱՂԱՂՈՒԹՅՈՒՆ. ԼՐՋԱՆԱԼՈՒ ՊԱՀԸ»

(1 նոյեմբերի, 1997 թ7.)

“Սեպտեմբերի 26-ի իմ մամլո ասուլիսը, ավելի ճիշտ՝ ասուլիսի Ղարաբաղին նվիրված հատվածը մամուլում եւ ընդդիմության կազմակերպած հավաքներում բուռն կրքերի բորբոքման առիթ տվեց։ Ինձ համար դա անակնկալ չէր, եւ ինչ-որ չափով ես նույնիսկ ավելի խիստ հակազդեցություն էի սպասում։

Անակնկալը բանավեճի որակն էր, իսկ պարզ ասած՝ բանավեճի իսպառ բացակայությունը։ Խոստովանում եմ, ես չհասա իմ նպատակին, այն է՝ մամուլում եւ հրապարակային ժողովներում լուրջ բանավեճ ծավալել հայ ժողովրդի առջեւ ծառացած ամենակնճռոտ խնդրի՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հնարավոր ուղիների շուրջ։

Ընդդիմության արձագանքը դուրս չեկավ հայհոյանքի, վերագրումների, պիտակավորումների ու խեղաթյուրումների շրջանակից։ Չարվեց ոչ մի բանական առաջարկ, չներկայացվեց ոչ մի այլընտրանքային ծրագիր, չբերվեց ոչ մի հիմնավոր հակափաստարկ։ Սրանից կարելի է անել երկու հետեւություն. կա՛մ ընդդիմությունը չունի ղարաբաղյան կարգավորման որեւէ ծրագիր, կա՛մ եթե ունի, բայց թաքցնում է, այնքան էլ ազգանպաստ գործով չի զբաղված. ավելի խիստ որակումից ես զերծ եմ մնում։

Ի՞նչ հասկացավ ժողովուրդն ընդդիմության հանած աղմուկից. Որ Արցախի համար մենք արյուն ենք թափել, որ գրավված տարածքները վերադարձնելով վտանգվում է Արցախի գոյությունը, որ հանուն Արցախի հայ ժողովուրդը նորից պատրաստ է արյուն թափելու, որ մենք թքած ունենք համաշխարհային կարծիքի վրա, որ մենք ծնկի կբերենք ե՛ւ Ադրբեջանը, ե՛ւ միջազգային հանրությունը, որ մենք «ազգովի կդառնանք ֆիդայի»։

Իսկ հետո՞։ Ոչ ոք չփորձեց պատասխանել հետեւյալ պարզ հարցերին. այս ամենն անելուց հետո մենք կհասնե՞նք մեր բաղձալի նպատակին, թե ոչ. - երբ մենք թքենք աշխարհի երեսին, նա մեզ ինչո՞վ կպատասխանի. - թափվելու է Կինոյի տանը հավաքված 500 հոգու, թե՞ մեր ժողովրդի անմեղ արյունը։

Առնվազն վերջին հարցին կարելի է միանշանակ պատասխան տալ. հինգհարյուրի գլխից մի մազ անգամ չի պակասի, անկախ այն բանից, թե նրանք այսօր ինչպիսի զոհողությունների գնալու պատրաստակամություն են հայտնում։ Երբ Արցախը վտանգի մեջ էր, երբ հակառակորդն ընդհուպ մոտեցել էր Գանձասարին, նրանցից ոչ ոք չարձագանքեց Վազգեն Սարգսյանի կոչին ու չմիացավ մահապարտների գնդին։ Ուրիշի արյան գնով փառք որոնողներից ու հերոս ձեւացողներից մեր ժողովուրդը պետք է որ կուշտ լինի։

Ընդդիմության շփոթը, բացի քաղաքական նկատառումներից, գուցեեւ մասամբ բացատրվում է անտեղյակությամբ, որ բնական է, քանի որ Ղարաբաղում եւ Հայաստանում հակամարտության կարգավորման գործընթացին փորձագիտական մակարդակով տիրապետում են ընդամենը վեց հոգի՝ Արկադի Ղուկասյանը, Ռոբերտ Քոչարյանը, Ալեքսանդր Արզումանյանը, Վարդան Օսկանյանը, Ժիրայր Լիպարիտյանը եւ ես։

Բանավեճի առարկան

Ինչեւէ, բանավեճ չստացվեց, բայց դա ոչ ինձ, ոչ էլ մեր հասարակությանը չպետք է հիասթափեցնի։ Միեւնույն է, ազգի ճակատագիրը տնօրինելու հավակնող ցանկացած քաղաքական գործիչ կամ մտավորական վաղ թե ուշ ստիպված է լինելու հրաժարվել հայհոյախոսությունից (խոսքս հոգեկան հիվանդների մասին չէ) եւ ժողովրդի առջեւ հանդես գալ կոնկրետ հաշվարկված ծրագրով։

Չսպասելով դրան, ես այսօր էլ պատրաստ եմ լրջորեն քննարկել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման ցանկացած բանական առաջարկ, համաձայն եմ ցանկացած մակարդակի հրապարակային բանավեճի։

 

Սակայն բանավեճը կարող է առարկայական լինել միայն նախապես կողմնորոշվելով մի քանի ելակետային դրույթների շուրջ, այն է.

- Լեռնային Ղարաբաղի հարցը պետք է լուծվի պատերազմի, թե՞ խաղաղ բանակցությունների միջոցով.

- հնարավո՞ր է, արդյոք, հավերժորեն կամ թեկուզ երկար ժամանակով պահպանել ստատուս-քվոն եւ Ղարաբաղի խնդրի չկարգավորված վիճակը.

- Ղարաբաղին եւ Հայաստանին ձեռնտու է հարցի կարգավորված, թե՞ չկարգավորված վիճակը.

- հարցը պետք է լուծվի փոխզիջումով, թե՞ կողմերից մեկի պարտությամբ, եւ այդ դեպքում ո՞վ է լինելու պարտվող կողմը։

Այս դրույթների շուրջ ես հստակ կերպով արտահայտվել եմ բազմիցս եւ այսօր էլ պնդում եմ, որ՝

- պատերազմը պետք է բացառվի, ուստի եւ Ղարաբաղի հարցը պետք է լուծվի միայնումիայն խաղաղ բանակցությունների միջոցով. ստատուս-քվոն երկար ժամանակով պահպանել հնարավոր չէ, որովհետեւ դա թույլ չեն տա ո՛չ միջազգային հանրությունը, ո՛չ էլ Հայաստանի տնտեսական կարողությունները.

- Ղարաբաղին եւ Հայաստանին ձեռնտու չէ հարցի չկարգավորված վիճակը, որովհետեւ դա զգալիորեն խոչընդոտում է Հայաստանի, հետեւաբար նաեւ Ղարաբաղի տնտեսական զարգացմանը, բարդություններ ստեղծում միջազգային հանրության եւ մանավանդ հարեւան երկրների հետ հարաբերություններում, որոնք կարող են ճակատագրական նշանակություն ունենալ.

- Ղարաբաղի հարցի լուծման միակ տարբերակը փոխզիջումն է, որը նշանակում է ոչ թե մի կողմի հաղթանակ եւ մյուսի պար տություն, այլ հակամարտության հագեցման վիճակում ձեռքբերված հնարավոր համաձայնություն։ Թող չփորձեն ժողովրդին մոլորեցնել, ասելով, թե փոխզիջումն այլընտրանք ունի. փոխզիջման այլընտրանքը պատերազմն է։

Փոխզիջման մերժումը եւ մաքսիմալիզմը (առավելագույնը եւ ոչ թե հնարավորը ձեռքբերելու ձգտումը) Ղարաբաղի իսպառ կործանման եւ Հայաստանի վիճակի վատթարացման ամենակարճ ճանապարհն է։

Խոսքը չի վերաբերում Ղարաբաղը տալուն կամ չտալուն։ Խոսքը վերաբերում է Ղարաբաղը հայկական պահելուն. 3000 տարի այն բնակեցված է եղել հայերով եւ 3000 տարի հետո էլ պետք է բնակեցված լինի հայերով։”

                                                                   ***

Հետաքրքրուողները կրնան ամբղջը կարդալ սեղմելով հետեւալ կապը (https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4,_%D5%A9%D5%A5%D5%9E_%D5%AD%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%E2%80%A4_%D5%AC%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AC%D5%B8%D6%82_%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D5%A8)։ Բայց պատմական Արցախը դատարկուած է։……….

 

 

Love and unity for the martyrs

 Vahe H Apelian

I owe this blog mostly to Krikor Kradjian who, in an email to friends, said that it has been his experience when returning to Lebanon after visiting his son in England or in Switzerland, he finds the Lebanese passengers, irrespective of their denomination, very friendly, talking to each other, asking each other’s ancestry, and at times finding relations and promise to keep in touch with each other after arriving to Lebanon. But he concludes saying that, as soon as the airplane hits the Lebanese airport grounds, and after applauding the captain for safely flighting the aircraft, each take off never to see the other or inquire about each other again. Each goes to its own community cocoon in the social and political sectarian make up of Lebanon.

Krikor Kradjian then pointed out to the following passage from Robert Fisk’s book “The Age of the Worrior” (page  252).

Robert Fisk wrote: “And of course I was moved to find out how little Lebanon- the child of France – treated her hounored dead, the Muslims and Christians hanged by the Turks in 1915 and 1916 for demanding independence from the Ottoman Empire. They went to the gallows in what is now called Martyrs’ Square less than a mile from where my home stands, shouting their defiance against Turkish occupation as the hangman set about his work. The Turks threw their corpses into a common grave on the Beirut beach. Surely, they should be given an horoured reburial. Ah yes, but it turned out that the Christian Church would not let the Muslim Martyrs lie in their cemeteries. And the Muslim clergy would not contemplate allowing Christian martyrs to be interred in their cemeteries. So, the mythical Druze allowed them to find their resting place on land they owned in central Beirut.

And that’s where I found them last week, beside a ravine of traffic, locked away behind an iron gate, their graves covered with tree branches and surrounded by nettles, a cockerel croaking away between them. The Mahmessani brothers lie together in one concrete tomb, the others- there are nineteen in all – have graves on which their names and places of birth can just be identified. Omar Mustafa Hamad, born Beirut 1802, Price Said al-Chalabi, born Hasbaya 1889……..The cemetery of the Lebanese Martyrs’, it says on a plaque beside the rusting gate, was renovated under the auspices of Prime Minister Rafiq Harriri, March 6, 1994. But since 14 February last year, the murdered Harriri has been a Lebanese martyr.”

"Al-Amine mosque, which, with its four high minarets, dominates over the center of Beirut. It is often referred to as the “Hariri Mosque”

As an added note let me say that May 6 is the Lebanese Martyrs Day. It used to be commemorated with much solemnity at the Martyrs’ Square. All the parliamentarians would attend it dressed in white, which was the official attire for the season.  But Lebanon has ceased to commemorate the Martyrs’ Day. A friend of mine from Lebanon told me that May 6 now is designated as Martyred Reporters’ Day. There is no official commemoration at the Martyrs’ Square. The statue signaling breaking of the chains still stands. It is obvious as to why Lebanon does not commemorate their honored martyrs,  “the Muslims and Christians hanged by the Turks in 1915 and 1916 for demanding independence from the Ottoman Empire.” The martyrs have found the common bond the living Lebanese, irrespective of their denomination seek when on a plane, but not on the ground. Love and unity among the long entered Christian and Muslim martyrs prevail, out of this world.

 On February 14th, 2005, Rafiq Hariri, the Prime Minister of Lebanon, was murdred. His remains were buried in the grounds of the huge Al-Amine mosque, which, with its four high minarets, dominates over the center of Beirut. It is often referred to as the “Hariri Mosque”, which was constructed of Lebanese stones and was financed by the ex-Prime Minister himself. The mosque is considered a marvel of Islamic architecture.

 

"History of Armenia” or "Armenian History "- Հայոց Պատմութիւն

Vahe H Apelian

        On July 11, 2024, PM Nikol Pashinyan summed up his views about the difference in the “History of Armenia” and “Armenian History”. I dutifully jotted down what he said, which I understood to mean that “History of Armenia” is the history and development of the state of Armenia drawn from history when there was no Armenian state. “Armenian History”, on the other, is history for having an Armenian state, when there was no Armenian state. The PM considers that there is vital difference between the two and stated that “this is a very important and conceptual logic, it is key for us, the strategy to ensure the sustainability of the state” and that, “in the social and psychological spheres, this change must take place first.” He further noted and said; “allow me to say that these changes are taking place today in the Republic of Armenia”. I have attached his statement below (see note 1). I do not want to translate it. Let us face it, we are Armenians separated by the widening gap of  the Armenian language both in orthography and in the nuances of the meaning. Those who are interested, may copy it and post it on Google translate and share their views.

The PM is not a lone crusader. He is the spokesperson of a mindset. If any doubt, I invite readers to check the Wikipedia. “History of Armenia” is the English title of the text that is titled in Armenian “Հայոց Պատմութիւն – Hayots Badmoutyoun” - “Armenian History”. I do not know why Wikipedia titled the same text as “History of Armenia” in its English language version and “Hayots Badmoutiun” that is to say "Armenian History" in its Armenian version. Neither title is the translation of the other. It gives the impression that two camps wrote about the history of Armenian people. Each camp wore a different set of goggles. The English language camp opted to call it History of Armenia and view the Armenian history through history of Armenia. The Armenian language camp opted to title it Hayots Badmoutiun – Armenian History, and view the State of Armenia as an evolution of the Armenian history. 

Contextually, “History of Armenia” in the Wikipedia is not different than “Հայոց Պատմութիւն – Hayots Badmoutiun» - "History of Armenia", which I quote: “covers the topic related to the history of the Republic of Armenia, as well as the Armenian people, the Armenian language, and the regions of Eurasia historically and geographically considered Armenia.” In the Armenian version of the same text - Հայոց Պատմութիւն – Hayots Badmoutiun -"Armenian History" - I quote in translation: “Armenian history or the history of the Armenian people, is the history of the Armenian ethnos (people of the same race or nationality who share distinctive culture), which is chronologically divided into several centuries.” (see note 1)      

Obviously, the undertone is political. I do not mean to imply that there is a political undertone by the PM and the politically like-minded segment of the citizens of Armenia that support him. There is an equal political undertone in the Diaspora by those who politically have positioned themselves against the PM. It’s the two sides of the same coin. I do not think the issue is academic and can be resolved academically. 

The problem I see is that there is no one playing field where a game is played under the same rules. It is the same game but the playing fields are different. One is in Armenia and the other is in Diaspora and each has its own sets of rules. The buzz word in the Diaspora is Պահանջատիրութիւն – claimant – of that was taken from us because of the genocide. The Diaspora has moral duty to remain the righful claimant of what was taken away.  But understandably  the political connotation is different for the State of Armenia. Of course it is not the lack of patriotism or the lack of historical knowledge that has the leaders of Armenia claim that Armenia has no territorial claim from Turkey, and when it came to the Republic of Artsakh, Armenia did not recognize it as a state nor annexed it as part of Armenia. And when it comes to the Genocide, Armenia's position has been «no precondition», which means don't ask and don't tell. Turkey does not ask, and Armenia does not tell.  Such are the realities of state relations.

Furthermore, it is a debate that accomplishes nothing, other than political bickering. both in Armenia and in the Diaspora. In Armenia, understandingly its expected political course and has its recourse. But in Diaspora, it has no recourse other than to fragment Diaspora further when,  let us face it, save a few pockets here and there, the overwhelming Armenians in the Diaspora are not schooled in Armenian schools, let alone in Armenian history to split hair whether its history of Armenia or Armenian history. Most in Diaspora attend their state schools and many are doing in the Middle East as well. I was surprised to meet two young Armenian persons in Aleppo who spoke fluent Armenian but could read and write in Armenian because they attended local state schools. That would have been unheard of in my days for an Armenian student growing in Beirut and in Aleppo. 

I studied Armenian history in my elementary years and maybe early middle schools years. Whenever I hear Armenian history, I am reminded of Simon Simonian's Armenian History textbooks I read with fascination. 

Note 1:

“Հայաստանի Պատմութիւնը» պետութեան գոյութեան զարգացման պատմութիւնն է պետութեան չգոյութեան դրուագներով։ իսկ «Հայոց Պատմութիւնը» պետութեան չգոյութեան պատմութիւնն է, պետութեան գոյութեան դրուագներով։ Սա, շատ կառեւոր եւ հայեցակարգային տրամաբանութիւն է, մեզ համար առանցքային է՝ պետութեան յարատեւողութիւնը ապահովելու ռազմաւարութիւնը , նախ դա պէտք է տեղի ունենայ սոցեալ հոգեբանակակ պայմաններում։  Սոցեալ հոգեբանական մէջ պէքտ է  նախ ե առաջ այդ փոփոխութիւնը տեղի ունենայ։ եւ թոյլ տուէք ասեմ որ այդ փոփոխու՚թիւնը տեղի է ՚ունենում  այսօր Հայաստան Հանրապետութեան մէջ։ Վերջին շրջանի իրադարձութիւնները տարբեր կողմերից հենց այդ են ցոյց տալիս։»

Note 2:

«Հայոց պատմություն կամ Հայ Ժողովրդի պատմություն, հայ էթնոսի պատմություն, որը  ժամանակագրական առումով  բաժանվում է մի քանի դարաշջրանների։ »

՚

 

Անդրշիրիմեան Սէր եւ Միութիւն

 Գրիգոր Գրաճեանէն ստացած երկու տեղադրութիւնները միացնելով կազմած եմ այս պլակը։ Ակնարկը Լիբանանին է, բայց անոր իրողութիւնէն կարելի չէ զանց առնել որեւէ երկիր՝ երբ անոր քաղաքացիները իրենց ողջութեան կը մնան պառակտուած, բայց յետ մահու «փարած եւ շաղախուած հողին անոնք կը դառնան մէկ ու միակամ” եւ կ՚արժանան փառաց պսակին։ Վերնագիրը ես է որ յարմարացուցած եմ նկարին հետ։ Վահէ Յ Աբէլեան

Լիբանան ժամանող օդանաւին մէջ, լիբանանցիներ, - բոլոր համայնքներէ, - իրարու կը բարեկամանան, կը մտերմանան, կ՚եղբայրանան, մինչեւ իսկ, ազգականական կապեր կը փնտռեն ու կը գտնեն. հեռուէն-հեռու ազգական կ՚ելլեն, եւ կը խոստանան անպայման հանդիպիլ երբ հասնին Լիբանան։

Սակայն՝ երբ օդանաւը վայրէջք կը կատարէ, հազիւ անիւները գետին հպած՝ տակաւին վերջնական կանգ չառած, (գէփթընին ծափերով շնորհակալութիւն յայտնելէ ետք) արդէն իսկ ամէն մարդ ոտքի է պայուսակ-մայուսակ առնելու եւ վայրկեան առաջ օդանաւէն եւ օդակայանէն դուրս նետուելու, եւ առանց իսկ «մնաք բարով» ըսելու նոր բարեկամացած ճամբորդին, ամէն մէկը կ՚երթայ իր գիւղը, թաղը, շրջանը եւ իր համայնքին ոչ իսկ անգամ մըն ալ հանդիպելու իրարու։

1915-16 թուականներուն, օսմանցի թուրքերը մօտաւորապէս երկու տասնեակ լիբանանցի հայրենասէրներ, - քրիստոնեայ եւ մահմետական, - կախաղան հանեցին Օսմանեան Կայսրութենէն անկախանալու ձգտումին համար:

Անոնք խրոխտաբար կախաղան բարձրացան «Պուրճի» հրապարակին վրայ, որ յետագային կոչուեցաւ «նահատակաց հրապարակ»:

Թուրքերը նահատակներուն դիակները Պէյրութի ծովեզերքը, հաւաքական փոսի մը մէջ նետեցին:

1918-ին, երբ ֆրանսական բանակը Լիբանանը ազատագրեց, մտածուեցաւ արժանապատիւ կերպով թաղել երկրի անկախութեան համար զոհուած ազատամարտիկները:

Սակայն, լուրջ հարց մը ծագեցաւ. քրիստոնեայ եկեղեցին չփափաքեցաւ իր գերեզմանատան մէջ ընդունիլ իսլամ դիակները, մահմետական կրօնաւորները նոյնպէս չուզեցին իրենց գերեզմանատան մէջ տեղ տալ քրիստոնեայ մարտիկներուն:

Հարցին բարւօք լուծում տրուեցաւ երբ տիւրզիներու համայնքին պատկանող գերեզմանատան մէջ տեղ տրամադրուեցաւ քրիստոնեայ եւ իսլամ ազատամարտիկներուն:

Այժմ Պէյրութի «Վէրտէն» շրջանին մէջ՝ մուտքին երկաթէ կղպուած դռներու ետին, տիւրզի համայնքին պատկանող գերեզմանատան մէջ՝ բարտի ծառերու հովանիին տակ կը հանգչին Լիբանանի անկախութեան համար զոհուած 19 ազատամարտիկները: Մահմասանի եղբայրները քարէ դամբարանի մը տակ, քիչ մը անդին Օմար Մուսթաֆա Համատ՝ 1892-ի ծնունդ, 1889-ին Հասպայա ծնած Սաիտ էլ Շէհապի ...

Մուտքի երկաթէ դռան վրայ արձանագրուած է՝ «Լիբանանցի նահատակներու գերեզմանատուն»:

1994 թուականին Վարչապետ Ռաֆիք Հարիրի նուիրատուութեամբ գերեզմանատուն նորոգուած է:

Այդ թուականէն 10 տարի ետք Հարիրի ինք դարձաւ Լիբանանի նահատակներէն մէկը:

Երկար փնտռտուքէ ետք, ասդին-անդին հարցնելով դժուարաւ կրցայ գտնել՝ մուտքին կղպանքներով ամրացուած գերեզմանատունը: 

Լիբանան ծնած ու հասակ առած, բոլոր համայնքներէն անձնազոհներ՝ երկրի անկախութեան համար նահատակութեան ու զոհողութեան իրենց բառինը տուած եւ տակաւին կը շարունակեն տալ: 

Եթէ քաղաքացիներ, իրենց կեանքի տեւողութեան ընթացքին՝ համայնքային եւ յարանուանական տարբերութիւններով կը մնան բաժնուած, յետ մահու, փարած եւ շաղախուած հողին անոնք կը դառնան մէկ ու միակամ:

 

ՅԳ

Յիշեալ Գերեզմանատան մասին տեղեկութիւններու աղբիւրը  լրագրող Robert Fisk-ն է( 12 յուլիս 1946- 20 հոկտեմբեր 2020):

 

Memorable July dates - 4/4 - July 9, 1976 - Westward Crossing the Atlantic

 Vahe H Apelian

CROSSING THE ATLANTIC: This is the fourth and last installment of my “Memorable July dates” blog. The dates I had in mind are July 1, 1846, July 2, 1972, July 4, 1776, and July 9, 1976. 

The July 2 and July 9 dates are personal memorable days. Today, July 9, 2024, marks the 48th anniversary of my having arrived to this hospitable shore in 1976, as another immigrant. A few years earlier I had been at the western most point I thought I would ever be. But it did not turn to be that way and I ended up crossing the Atlantic Ocean as well. 

One thousand nine hundred and seventy-two – 1972 - was a momentous year for me. I was a graduate student in the Bacteriology-Virology Department of the American University of Beirut, School of Medicine. A year before I had graduated from the school of pharmacy. It was a tumultuous year and hence the traditional commencement ceremony was not held in the athletic field, where it is customarily held. 

My years as pre-pharmacy and then as a pharmacy student in AUB were memorable as well, mostly thanks to the scholarship Calouste Gulbenkian Foundation granted me. The scholarship not only covered the tuition, but every semester left enough money to buy the textbooks, a shirt, a pair of pants and a pair of shoes from the upscale "Red Shoe" store. Unburdened from financial worries, and knowing that my schooling did not financially burden my parental family, I became involved both in student organizations and extracurricular activities. I was elected as the class representative to the school of pharmacy student board. I was also elected to chair arguably the oldest Armenian student association in the Diaspora, the A.R.F. Zavarian Student Association.

It was Dr. Garabed Garabedian, the chairman of the Bacteriology-Virology Department who had accepted me into the graduate program. Edward Barsoumian, was a former graduate student and had become an adjunct member of the faculty, told that me that Dr. Garabedian, during the faculty meeting, had made it known in no uncertain terms that I was to be the student who would be accepted into the graduate program that offered not only free education towards a masters in science degree, but also a stipend as a laboratory instructor.

Dr. Garabed Garabedian with the graduate students, January, 1973

Dr. Garabed Garabedian was orphaned survivor of the Armenian genocide. He had started working in the department as a technician but also had pursued his education and getting up in the ranks and  after receiving his PhD degree from a university in the U.S., he had returned to assume the chair of the department he was a laboratory technician. He commanded much respect in the AUB medical community both as an academician and as a scientist. Engrossed in his work, he remained marginal at best in the Armenian community, if not totally uninvolved. But he took a particular liking of me and it was him that upon my completion of my masters in science degree, had me accepted for fellowship in Clinical Pathology program, a highly competitive program especially in the sectarian makeup of Lebanon. To this day I have kept the recommendation he gave when we departed ways and I was on my way to the U.S. as another immigrant. I quote, “I take distinct pleasure in giving him this letter of recommendation.  G. A. Garabedian, Ph.D., Professor and Chairman, Department of Bacteriology and Virology.”

And now, a year into my graduate study, he was giving me permission to take off with pay, to go to Portugal at the invitation of the Calouste Gulbenkian Foundation to attend a summer long study at its science institute. Along with me were Arpi Darakjian, the sister of Nazareth Darakjian, M.D, the president of AMAA, Ara Hovanessian who earned a Ph.D. and charted an internationally reputable career as a research director in the Institute of Pasteur. I do not remember the names of the other two, other than the first name of one of them, Sirvart.

We were immersed in our tasks in the Institute for the five days of the week and had the weekends off to do sightseeing. During one of these weekends, I visited the westernmost point of Europe and Eurasia, a place called Capo Da Roca that overlooked the turbulent and seemingly endless Atlantic Ocean below. The place is said to symbolize the sea faring spirit of the Portuguese. At that moment I became reflective. In my small world I thought, I had come far, shouldered by my parents, many teachers in the Sourp Nshan school and then at the Armenian Evangelical College-High School,  Dr. Garabed Garabedian, and of course the Calouste Gulbenkian Foundation. Dr. Garabedian was one of the earliest graduates of the A.E.C, which was founded in 1923 as the first Armenian post genocide high school. 

With students at the Gulbenkian science institute

Students and Staff

I purchased a certificate attesting my visit there. I still keep it as a cherished remembrance. It reads that on July 2, 1972, I was at Cabo da Roca-Portugal, the westernmost point in Europe "where the land ends and the sea begins and where the spirit of faith and adventure reigns, which took the caravels of Portugal in search of new worlds for the world.” (note: a caravel is a small, fast Spanish or Portuguese sailing ship of the 15th–17th centuries)

Little did I envision that in a few years the world I knew would turn upside down. Not July 2, 1972 but on July 9, 1976, I would make my most westerly journey when I ended up crossing the Atlantic Ocean on my way further west to the U.S. Civil war broke in Lebanon in 1975. The hotel my father ran was sacked and for a long time stood on the battle line between East and West Beirut. The work plans I had for setting up the most advanced medical diagnostic lab in Lebanon became an impossible dream in the city divided in itself along its sectarian make up. But, the education the Calouste Foundation had enabled me to receive qualified me for a preferential immigration visa. On July 9, 1976, I landed at the JFK Airport. The Egyptian Armenian Noubar Manougian family had sponsored me and was to receive me at the airport. But they were not there. Noubar had stayed in Hotel Lux on his way to the U.S. with his mother, and met his wife there, also from Egypt and also on her way to the U.S. They had forged a family friendship. But they were not there. My phone calls from the pay phone remained unanswered falsely letting me assume that they were on their way.  But the wait was getting long, too long.

Hours went by. I got hungry. I ordered a club sandwich. It was the first time that I ate a sandwich where the layered cold cuts were thicker than the bread that sandwiched it. A single slice of mortadella, with a slice of pickle in a half baguette bread, is what I was used to. It was also very, very expensive. But it was the wait that was getting agonizing and concerning. It turned out hey had left the country for a visit to Egypt and thus had not received my Western Union telegrams from Cyprus and then Athens. Communication from East Lebanon where we lived was impossible. It was a different era and communication was a challenge, especially from war torn Lebanon. 

Fortunately, my former pharmacy school classmate Movses Hovsepian had also sent me his phone number to contact him after getting to the U.S.  We were close friends. A year before, the day before his departure, I had attended the family get together wishing him well. He was utterly surprised to hear me calling him instead from the airport. Fortunately, he and his wife had a last-minute change for the weekend. Instead of visiting relatives for overnight weekend stay, as they usually did, they were at home on that Friday evening. New in the country and with no GPS, it took him a few hours to get to the airport, having missed an exit or two on his way from New Jersey. With no cell phones to be in touch, it was another long agonizing wait and an excruciating long, long, long day. 

Those were hectic days. I had embarked on my immigrant's journey on a yacht from Bay of Jounieh in Beirut to Cyprus, from there to I caught a plane to Athens and to the U.S. That was the only route available for leaving worn-torn Lebanon, where I was born and raised.  After all these years whenever I think of those days, I see my mother waving a white handkerchief as the boat left the shore and sailed into the  Mediterranean Sea and she gradually disappeared form my my view while the mountains of Lebanon came in a majestic full view. 

And, as of July 9, 1976, an altogether new life awaited me in the new world…………..

" "where the land ends and the sea begin" and where 
the spirit of faith and adventure reigns, which took 
the caravels of Portugal in search of 
new worlds for the world.”