Ամուրի Դաստիարակներ՝ Ղազար Չարըգ - 2/2

 Վահէ Յ. Աբէլեան

Ղազար Զարըգa

«Ղազար Չարըգը պէտք է հալածեն
Պէտք է ազատիլ այդ անիծածէն
Իր գործերն իր պէս, միշտ առեղծուած են,
Կ’արժէ որ խածնեն ու միշտ հալածեն:»

Մէջբերումը ըրած եմ Թուրիկէն՝ «Ծիծաղ Ազգային Միջազգային» գիրքէն, որ լոյս տեսած է Պէյրութ, 1982ին (էջ 190). «քառեակ»ը նախ լոյս տեսած է Լիբանանի «Ազդակ» օրաթերթին մէջ 1 Յունուար 1938ին: Թուրիկը նման ակնարկներ ըրած է նախորդող տարիներուն ալ, նմանապէս «Ազդակ» օրաթերթին մէջ, ուր ստորագրած է, Եդուարդ Տարօնեանին բառերով՝ «Հանրային առօրեայ հարցեր, սրամիտ խորհրդածութիւններով եւ զուարթ քաշքշուքներով համեմուած» գրութիւններ:

Ղազար Չարըգին մասին իմ տպաւորութիւններս, սակայն, կը սկսին այդ թուականէն շուրջ եռեսուն եւ աւելի տարիներ ետք, երբ արդէն շատ ջուրեր հոսած պիտի ըլլար իր կեանքին կամուրջին տակէն: Շատ բան փոխուած պիտի ըլլար իր կեանքին մէջ: Որպէս մնայուն իրողութիւն, շատ հաւանաբար, հետեւեալ երեք բաները մնացած էին իրեն համար՝ իր բնակավայրը, Օթել Լիւքս պանդոկը եւ անոր պանդոկատէր՝ տէր եւ տիկին Յովհաննէս եւ Զուարթ Աբէլեանները իրենց ընտանիքով:

Առեղծուածային բան մը միշտ ընկերացած էր Պրն. Ղազար Չարըգին: Արդէն անունն ալ արտասովոր էր որպէս հայկական մականուն: Գիտէի, քանի որ իր մասին ընտանեկան խօսակցութիւններէն իմացած էի, որ Էրզրումէն էր: Բայց ոչ ոք գիտէր եւ չգիտցաւ՝ ուրկէ՞ ո՛ւր եւ ինչպէ՞ս Կարնեցի այս մարդը հասած էր Լիբանան եւ դարձած էր ազգային իշխանութենէն ներս հեղինակութիւն մը եւ տնօրէնը Էշրէֆիէի ազգային վարժարանին, որ երկար ժամանակ ճանչցուած էր իր անունով, ինչպէս կը վկայէ իրնախկին աշակերտներէն Պօղոս Շահմելիքեանը իր մէկ յուշագրութեան մէջ:

Հայկազուն Եափուճեան իր «Տառապանքի եւ Յոյսի ապրումներ» (Պէյրութ, 2015) յուշապատումին մէջ, հետեւեալը կը յուշագրէ. «Ղազար Չարըգ ճանչցայ 1939 թուին, երբ ստանձնած էրարդէն Էշրէֆիէի ազգային վարժարանին տնօրէնութիւնը: …Շատերու ծանօթ է Էշրէֆիէի նախկին տխուրեւ խեղճ վիճակը: Կիսաւեր տախտակաշէն վարժարան, խարխուլ եկեղեցի, աղքատ ժողովուրդ, ցնցոտիապատ աշակերտութիւն: Այս պայմաններուն մէջ ստանձնել տնօրէնի պաշտօն կը պահանջէրանհատում կորով եւ ուժ» (էջ 190):

Ղազար Չարըգի մասին միակ յուշագրութիւնն է որ կարդացած եմ՝ Հայկազուն Եափուճեանին վերոյիշեալ գիրքին մէջ: «Չկայ շինութիւն մը Էշրէֆիէի ազգապատկան կալուածներուն մէջ որուն հիմերուն մէջ Ղազար Չարըգ քրտինք թափած չըլլայ: Ժողովուրդը արդարօրէն վարժարանը կը կոչէր Ղազար Չարըգի դպրոցը» (նոյն): Այդ ամբողջը տակաւին հոն է: Եթէ բան մը չկայ, այն ալ Պրն. Ղազար Չարըգին անունին յիշատակութիւնն է տեղ մը: Այդ դպրոցը հետագային նորոգուեցաւ եւ կը ճանչցուի որպէս Չաթալպաշեան Ազգային Վարժարան:

Արտաքինով գեղադէմ մարդ մըն էր: Միշտ կոկիկ հագուած անխուսափելի իր բաճկոնակով եւ փողկապով: Միակ փոփոխութիւնը իր վերարկուն էր, ձմրան պաղ օրերուն համար: Իր առօրեայ շարժումներն իսկ ծանրաբարոյ էին, բայց խոժոր չէր: Ընդհակառակը՝ զուարթախօս էր, գէթ պանդոկի ընկերային շրջապատէն ներս: Կը յիշեմ որ զինք պատահմամբ ակնարկով մը տեսայ երջանկայիշատակ Զարեհ Կաթողիկոսին յուղարկաւորութեան դագաղին հետեւող բազմութեան մէջէն: Իր սովորական ծանրքայլերով եւ գլխարկով կը հետեւէր դագաղին: Նոյն այդ հեղինակութեամբ կը գործածէր հեռաձայնը, երբ պատահէր որ հեռաձայն ընելու կարիքը ըլլար Պանդոկէն: Հիմա իսկ կը պատկերացնեմ զինք՝ ուղիղ կանգած, ընկալուչը ձեռքը: Իսկ հեռաձայնելէն ետք նոյն բացականչութիւնը շուրջին՝ «Եղբա՛յր, հրաշալիք մըն է այս գործիքը»:

Այսպէս տարիներ անցան: Ծառուկեանի յիշած երբեմնի երրորդութենէն ինք մնացած էր միայն կարծես որպէս մնացորդ մը: Իր կեցութեան առեղծուածը, բայց տակաւին կը շարունակուէր: Նոյնիսկ Տէյզին, որ Եգիպտոսէն ամուսնանալով Հրաչին հետ հարս եղած էր Թուրիկեաններուն, կը քաշքշէր Պրն. Ղազարը, երբ Պանդոկը եղած ըլլար հաւաքական ճաշի մը:

Ձախէն աջ՝ կայնած Վահէ Աբէլեան, Ճոզէֆ Աբէլեան (հորեղբայրս). Նստած՝ Անդրանիկ Չէլէպեան (մօրեղբայրս), Ղազար Զարըգ, Յովհաննէս Աբէլեան (հայրս)

Պատահեցաւ անխուսափելին եւ հօրս պէտք եղաւ ընկերակցիլ իրեն հիւանդանոց: Ի յայտ եկաւ որ կ’ապրէր նաւահանգիստին մօտերը, ուր կը գտնուէր նաեւ Պանդոկը, արաբ ընտանիքի մը տան մէջ, սենեակի մը մէջ: Ունեցածը եղած են անկողին մը եւ պահարան մը: Իր գրած գիրքէն, որ«Կարինապատում» կը կոչուէր, մնացած օրինակները պահ դրուած էին պանդոկը տեղ մը: Հիւանդանոցէն ետք եկաւ Պանդոկը բնակելու մեր ընանիքին համար վերապահուած բաժնէն ներս, բայց շատ տկար էր: Մայրս միշտ մտահոգ էր իրմով: Իր սենեակին պատուհանը ներսէն պատուած էր անթափանց թուղթով: Մայրս պզտիկ մը քերեց որ ճեղք մը բացուի, որ կարենայ հետեւիլ Պրն. Ղազարին:

Հակառակ իր ուժասպառ վիճակին ամէն ջանք կ’ընէր եւ հագուած կու գար պանդոկի ճաշարանը, դիտելու համար նարտ խաղցողները: Անգամ մը հոն որոշ ժամանակ անցընելէ ետք վերադարձած էր իր սենեակը: Մայրս եկաւ ըսելու մեզի. «Պրն. Ղազարը առանց ճաքէթը կարենալ հանելու փռուած է անկողնին վրայ»:

Կիրակի օր մըն էր ճաշին հազիւ կրնար մասնակցիլ: Մայրս հարցուց իրեն, թէ սիրտը որեւէ ճաշ կ’ուզէ՞: «Չե՞ս կարծեր որ ալ անիմաստ է, Զուա՛րթ», ըսաւ: Մայրս երկար տարիներ պատեհ առիթներու կը յիշէր Պրն. Ղազարին այդ խօսքը:

Չեմ յիշեր յուղարկաւորութիւնը: Ըսուեցաւ որ պզտիկ ալ խնայողութիւն մը ունեցած է որ նուիրած է Կաթողիկոսարանին: Թաղուած է Հայ ազգային գերեզմանատան Հ․Յ․Դ․ Պանթէոնին մէջ։

Տարիներու ընթացքին պարբերաբար մօրս հետ յիշած ենք երկու ամուրիները՝ Պրն. Եդուարդ Տարօնեանը եւ Պրն. Ղազար Չարըգը: Մայրս կշտամբած, չըսելու համար այպանած է զիրենք, որ անձնակեդրոն եղան եւ ընտանիք չկազմեցին: Ուսուցչուհիին համար ընտանիք ունենալն էր որ կ’արդարացնէր ամէն բան իսկ ընտանիքը նախաձեռնողը այրն է: Ես չէի համաձայներ իրեն: Վերջ ի վերջոյ երկուքն ալ հանրութեան մէջ ծանօթ եւ յարգուած մարդիկ էին: Բայց իրենց դիրքը նուազագոյն իսկ տարողութեամբ արդարացնող ընտանիք պահելու նիւթական կարելիութիւնը չունէին:

Պիտի չզարմանամ որ Պրն. Ղազարին եւ Պրն. Տարօնեանին   գլխաւոր  պարտականութիւնը եղած է ապահովել դպրոցին պիւտճէն։ Արդէն Պրն. Ղազարին հեղինակութիւնը որպէս տնօրէն կարծես աւելի շատ շուկային մէջ ունեցած իր վարկին շնորհիւ էր ապահովելու համար իր դպրոցի պիւտճէն։

 Այս կը հաստատեմ քանի որ Սուրբ Նշան աւարտելէս անմիջապէս ետք ծնողքիս առաջարկեց որ ես աշկերտութեան մտնեմ հանրածանօթ վաճառականի մը քով որուն ինքը բարեխօսած եղած է։ Արդէն մեր ընտանիքին անդամը կը նկատէր ինքզինք եւ ուզած եղած է բարեխօսել իմ ապագայիս մտահոգութեամբ տարուած։ Բայց մայրս զիս լաւ կը ճանչնար եւ գիտեր որ իմ սէրս գիտութիւնն էր եւ ընթերցանութիւնը։ Մայրս բացառձակապէս եւ կտրուկ մերժեց Պրն. Ղազարին առաջարկը։ Յաճախ կը մտաբերեմ այդ խօսակցութիւնը եւ ես ինծի հարց կուտամ, հապա եթէ մայրս այդպէս չի մտածեր……. 

Այսպէս Կը կասկածիմ որ ամսէ ամիս ամսական մը ստանալու հաւաստիութեան պերճանքը ունեցած եղած ըլլան այս երկու ամուրի տնօրէնները՝ Եդուարդ Տարօնեանը եւ Ղազար Չարըգը: Թերեւս եթէ այդպէս բացատրէի մօրս, չբաժնէր կարծիքս, բայց կը հաւատամ որ ինքն իր ըսածին իրողութիւնը ապրած չէր եւ եթէ, այսպէս ըսուած, իրենց կօշիկներուն մէջ ըլլար՝ տարբեր պիտի չընէր:

Պատմեմ հետեւեալը՝

Ամերիկա գաղթելէն ետք 1976ին, մայրս յաջորդ քանի մը տարիներուն եկաւ այցելութեան, մինչեւ որ դասաւորուի իր ալ գաղթը: Տարի մը միասնաբար հեռատեսիլը կը դիտէինք, որ ցոյց կուտար ցոյց մը: Մայրս հարց տուաւ, որ որո՞նք էին ցուցարաները եւ ի՞նչ էր որ կ’ուզէին: Ուսուցիչ եւ ուսուցչուհիներ էին, որոնք ամսականի յաւելում կը պահանջէին, բացատրեցի իրեն: Մօրս անմիջական եւ բնազդային պատասխանը եղաւ, տառացիօրէն՝ «անօթի կը սատկիմ, բայց աշակերտներուս առջեւ դրամի համար ասանկ ցոյց չեմ ըներ»:

Հապա ի՞նչ պիտի ընէին ազգային վարժարանի տնօրէններ Պրն. Եդուարդ Տարօնեանը եւ Պրն. Ղազար Չարըգը։ Որմէ ի՞նչ պիտի պահանջէին: Պատահած է որ, զուարթախօսութեամբ, Պրն.Ղազարը իր մականունը նման ձայնահնչութիւնը ունեցող թրքերէն բառին նմանցնէ դիւրացնելու համար սեղանակիցի մը իր մականունը յիշելը: Կատա՞կ էր: Ֆրէօյտեան վրիպում մը չէ՞ր արդեօք: 

Սփիւռքը կառուցելու համար մատաղի պէտք կար: Երկուքը դարձան ինքնակամ պարարտ խոյերը այդ զոհասեղանին:

Յարգանք եւ ակնածանք իրենց յիշատակին:

Ձախէն աջ - Մինաս Թէօլոլեան, Զուարթ եւ Յովհաննէս Աբէլեան, Մօհամատ Զաման, Ղազար Չարըք

Ամուրի Դաստիարակներ՝ Եդուարդ Տարօնեան, Ղազար Չարըք

 

1. Եդոաւրդ Տարօնեան:

http://vhapelian.blogspot.com/2024/05/12_23.html

2. Ղազար Չարըք:

http://vhapelian.blogspot.com/2024/05/22.html

The need for PRAGMATISM

Attached is my abridged translation of a segment of an article Avo G Boghossian posted in Asbarez Daily on. May 13, 2024. He titled his article “The Need for Pragmatism” (Գործնապաշտութեան Անհրաժեշտութիւնը). The title attracted my attention. Rarely have I encountered an article in Armenian press about pragmatism, let alone the need for pragmatism that by its nature, subordinates ideology and ingrained historical aspirations to test their practical implications. I attached the original text in its entirety below. Vahe H Apelian

PRAGMTISM

 “an American movement in philosophy founded by C. S. Peirce and William James and marked by the doctrines that the meaning of conceptions is to be sought in their practical bearings, that the function of thought is to guide action, and that truth is preeminently to be tested by the practical consequences of belief.” (Merriam-Webster Diction

 

“If we were to closely observe the progress of a developing country, the daily life of its cities, the smooth daily running of people and the organization for a future full of hopes, behind that picture we will definitely see three main factors that will outline the road map of that development: natural growth comprising of  birth rate, death rate, and migration. Together, those three are the invisible architects of the country, that shape its destiny, leading it to development and prosperity or destruction and annihilation.

Unfortunately, those three factors present a sad picture in the Republic of Armenia. Natural growth has been in decline for the past three decades and according to the data of 2021, instead of the necessary 2.1 for reproduction, it is only 1.58. a very sad number. This becomes more dire when we consider the high mortality rates, which are the result of the indifferent attitude of the population towards health care, the high level of poverty, the loss of life brought about by war, and finally the human outflow created by the same: war and economic stagnation. Masses of young men migrate, which breaks the natural pairing of the males and females, negatively impacting on the formation of new families and for raising a younger generation.

Pragmatism is needed to reform this sad demographic picture. Importantly, we need a period of peace and a normal daily work to strengthen our state in Armenia. But, how to strengthen the state and the economy, with such a small population and limited labor force potential? After all, we need human working hands to develop the various sectors of the economy. But alas, these working hands are no longer available enough to reverse the decline.

Earlier we noted the need for pragmatism. For an example,  why don't we consider attracting the influx of foreign immigrants, as has been done by all the countries of the West? Let's admit that over the centuries, the Armenian nation has definitely assimilated other nations. According to Khorenatsi, even Chinese, Jews, etc. Surely, representatives of many nations that have come onto our midst, including Georgians, Kurds, Russians and Ukrainians, can still be seen in our republic and who are already productive Armenians. What is the harm if, for example, we make provision to have foreign nationals to the extent of comprising ten percent or the population of Armenia? Foreigners who find the pay scale in Armenia is higher compared to the salaries of their countries, such as Indians, Persians, Christians of Iraq and Syria, Assyrians, and in the future, along with the prospering economy, also  also Russians, Georgians, etc. which could total to approximately 300,000 people.

This policy will certainly revitalize our economy, encourage competition, innovation and rejuvenate our nation, and contribute to its prosperity. Economy is the most important guarantee for our youth to stay in the homeland and provides more incentive for Diaspora Armenians to repatriate. We need people.  As Mao Tse Tung said, the person is the most valuable asset.”

****

Բնագիրը՝ 

Եթէ մօտէն դիտելու ըլլանք զարգացող երկրի մը ընթացքը, անոր քաղաքներուն կեանքով եռունառօրեան, մարդոց հեւքոտ ամէնօրեայ վազքը եւ յոյսերով լեցուն ապագայի մը կազմակերպումը, այդ պատկերին ետին անպայման պիտի տեսնենք երեք հիմնական գործօններ, որոնքկ՛ուրուագծեն այդ զարգացման ճանապարհային քարտէզը․ բնական աճի՝ ծնելութեանմակարդակը, մահացութեան մակարդակը եւ գաղթը: Այդ երեքը միասին, երկրին անտեսանելիճարտարապետներն են, որոնք կը ձեւաւորեն անոր ճակատագիրը առաջնորդելով զայն դէպիզարգացում եւ բարգաւաճում կամ կործանում եւ անէացում:

 

Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ դժբախտաբար այդ երեք գործօնները տխուր պատկեր մը կըներկայացնեն: Բնական աճը երեք տասնամեակէ ի վեր բացասական է եւ 2021 ի տուեալներովվերարտադրման անհրաժեշտ 2.1 ի փոխարէն կը կազմէ միայն 1.58. շատ տխուր թիւ մը: Այս մէկըաւելի աղէտալի կը դառնայ, երբ նկատի առնենք մահացութեան բարձր տուեալները, որոնքհետեւանք են, առողջապահութեան նկատմամբ ազգաբնակչութեան անտարբեր վերաբերմունքին,աղքատութեան բարձր մակարդակին, երկարատեւ պատերազմական դրութեան պատճառովմարդկային կորուստներուն եւ վերջապէս նոյն պատերազմին եւ տնտեսական թուլութեանստեղծած մարդկային արտահոսքին, որուն մէջ կարեւոր բաժին ունին երիտասարդտղամարդկանց զանգուածները, որ ինքնին կը խախտէ արական եւ իգական սեռի միջեւհաւասարակշռութեան բացը, որ բնականաբար պիտի ունենայ իր բացասական ազդեցութիւնը նորընտանիքներու հետագայ կազմաւորման վրայ:

 

Ժողովրդագրական այս տխուր պատկերը բարեփոխելու համար, անհրաժեշտ է սառըդատողութիւն եւ գործնապաշտութիւն (pragmatism)։ Ի վերջոյ, մեզի խիստ պէտք է խաղաղութեանժամանակաշրջան եւ ամէնօրեայ աշխատանք, մեր պետութիւնը հզօրացնելու համար: Սակայնինչպէ՞ս հզօրացնել պետութիւնը եւ տնտեսութիւնը, այսքան փոքրաթիւ բնակչութեամբ եւաշխատուժի սահմանափակ ներուժով: Չէ՞ որ մարդկային աշխատող ձեռքերու պէտք ունինքտնտեսութեան տարբեր բնագաւառները զարգացնելու համար, որոնք աւաղ չկան այլեւս:

 

Վերը յիշեցինք գործնապաշտութեան ազդակը: Իսկ ինչո՞ւ չմտածենք, մեր կարգին, ներգրաւելօտար գաղթականներու ներհոսքը, ինչպէս իրագործուած է Արեւմուտքի բոլոր երկիրներուն կողմէ:Եկէք ընդունինք, որ հայ ազգը դարերու ընթացքին վստահաբար իր մէջ ձուլած է այլ ազգեր՝ ինչպէս,ըստ Խորենացիի, նոյնիսկ չինացիներ, հրեաներ, եւայլն։ Վստահաբար մեր աշխարհ թափանցածշատ ազգերու ներկայացուցիչներ, որոնց շարքին վրացիներ, քիւրտեր, ռուսեր եւ յոյներ մինչեւայսօր ալ կարելի է տեսնել մեր հանրապետութեան մէջ, որոնք արդէն հայացած են: Ի՞նչ վնաս կայ,եթէ օրինակ մեր բնակչութեան համեմատ մինչեւ տաս առ հարիւրի չափով օտարներ հրաւիրենք:Օտարներ, որոնց երկիրներուն աշխատավարձերուն համեմատ Հայաստանի վճարունակութիւնըաւելի բարձր է, ինչպէս հնդիկներ, պարսիկներ, Իրաքի եւ Սուրիոյ քրիստոնեաներ, ասորիներ, իսկապագային, տնտեսութեան բարգաւաճման զուգահեռ նաեւ՝ ռուսեր, վրացիներ եւայլն.ընդհանուրը, մօտաւորապէս 300,000 հոգի:

 

Այս քաղաքականութիւնը վստահաբար պիտի աշխուժացնէ մեր տնտեսութիւնը, քաջալերէմրցակցութիւնը, նորարարութիւնը եւ երիտասարդացնէ մեր ցեղը, իսկ տնտեսութեանբարգաւաճումը ամէնէն կարեւոր գրաւականն է մեր երիտասարդութեան հայրենիքի մէջ մնալու եւաւելին՝ սփիւռքահայութեան ներհոսքին: Մենք մարդոց պէտք ունինք, իսկ մարդը, ինչպէս Մաօ ՑէԹունկ կ՛ըսէ, գերագոյն արժէք է:

 

 

Եթէ մօտէն դիտելու ըլլանք զարգացող երկրի մը ընթացքը, անոր քաղաքներուն կեանքով եռունառօրեան, մարդոց հեւքոտ ամէնօրեայ վազքը եւ յոյսերով լեցուն ապագայի մը կազմակերպումը, այդ պատկերին ետին անպայման պիտի տեսնենք երեք հիմնական գործօններ, որոնքկ՛ուրուագծեն այդ զարգացման ճանապարհային քարտէզը․ բնական աճի՝ ծնելութեանմակարդակը, մահացութեան մակարդակը եւ գաղթը: Այդ երեքը միասին, երկրին անտեսանելիճարտարապետներն են, որոնք կը ձեւաւորեն անոր ճակատագիրը առաջնորդելով զայն դէպիզարգացում եւ բարգաւաճում կամ կործանում եւ անէացում:

 

Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ դժբախտաբար այդ երեք գործօնները տխուր պատկեր մը կըներկայացնեն: Բնական աճը երեք տասնամեակէ ի վեր բացասական է եւ 2021 ի տուեալներովվերարտադրման անհրաժեշտ 2.1 ի փոխարէն կը կազմէ միայն 1.58. շատ տխուր թիւ մը: Այս մէկըաւելի աղէտալի կը դառնայ, երբ նկատի առնենք մահացութեան բարձր տուեալները, որոնքհետեւանք են, առողջապահութեան նկատմամբ ազգաբնակչութեան անտարբեր վերաբերմունքին,աղքատութեան բարձր մակարդակին, երկարատեւ պատերազմական դրութեան պատճառովմարդկային կորուստներուն եւ վերջապէս նոյն պատերազմին եւ տնտեսական թուլութեանստեղծած մարդկային արտահոսքին, որուն մէջ կարեւոր բաժին ունին երիտասարդտղամարդկանց զանգուածները, որ ինքնին կը խախտէ արական եւ իգական սեռի միջեւհաւասարակշռութեան բացը, որ բնականաբար պիտի ունենայ իր բացասական ազդեցութիւնը նորընտանիքներու հետագայ կազմաւորման վրայ:

 

Ժողովրդագրական այս տխուր պատկերը բարեփոխելու համար, անհրաժեշտ է սառըդատողութիւն եւ գործնապաշտութիւն (pragmatism)։ Ի վերջոյ, մեզի խիստ պէտք է խաղաղութեանժամանակաշրջան եւ ամէնօրեայ աշխատանք, մեր պետութիւնը հզօրացնելու համար: Սակայնինչպէ՞ս հզօրացնել պետութիւնը եւ տնտեսութիւնը, այսքան փոքրաթիւ բնակչութեամբ եւաշխատուժի սահմանափակ ներուժով: Չէ՞ որ մարդկային աշխատող ձեռքերու պէտք ունինքտնտեսութեան տարբեր բնագաւառները զարգացնելու համար, որոնք աւաղ չկան այլեւս:

 

Վերը յիշեցինք գործնապաշտութեան ազդակը: Իսկ ինչո՞ւ չմտածենք, մեր կարգին, ներգրաւելօտար գաղթականներու ներհոսքը, ինչպէս իրագործուած է Արեւմուտքի բոլոր երկիրներուն կողմէ:Եկէք ընդունինք, որ հայ ազգը դարերու ընթացքին վստահաբար իր մէջ ձուլած է այլ ազգեր՝ ինչպէս,ըստ Խորենացիի, նոյնիսկ չինացիներ, հրեաներ, եւայլն։ Վստահաբար մեր աշխարհ թափանցածշատ ազգերու ներկայացուցիչներ, որոնց շարքին վրացիներ, քիւրտեր, ռուսեր եւ յոյներ մինչեւայսօր ալ կարելի է տեսնել մեր հանրապետութեան մէջ, որոնք արդէն հայացած են: Ի՞նչ վնաս կայ,եթէ օրինակ մեր բնակչութեան համեմատ մինչեւ տաս առ հարիւրի չափով օտարներ հրաւիրենք:Օտարներ, որոնց երկիրներուն աշխատավարձերուն համեմատ Հայաստանի վճարունակութիւնըաւելի բարձր է, ինչպէս հնդիկներ, պարսիկներ, Իրաքի եւ Սուրիոյ քրիստոնեաներ, ասորիներ, իսկապագային, տնտեսութեան բարգաւաճման զուգահեռ նաեւ՝ ռուսեր, վրացիներ եւայլն.ընդհանուրը, մօտաւորապէս 300,000 հոգի:

 

Այս քաղաքականութիւնը վստահաբար պիտի աշխուժացնէ մեր տնտեսութիւնը, քաջալերէմրցակցութիւնը, նորարարութիւնը եւ երիտասարդացնէ մեր ցեղը, իսկ տնտեսութեանբարգաւաճումը ամէնէն կարեւոր գրաւականն է մեր երիտասարդութեան հայրենիքի մէջ մնալու եւաւելին՝ սփիւռքահայութեան ներհոսքին: Մենք մարդոց պէտք ունինք, իսկ մարդը, ինչպէս Մաօ ՑէԹունկ կ՛ըսէ, գերագոյն արժէք է: