Unraveling: The first and the most recent president of Artsakh

Vahe H. Apelian

LtoR: Artur Mkrtchyan, Mountainous Republic of Nagorno Karabagh Coat-of-Arms, 
Arayik Harutunyan. Courtesy Garo Konyalian

In his thought provoking yet sober analysis of the unfolding situation in Artsakh, Vahan Zanoyan wrote: “. Nagorno Karabakh is a democratic country, and the people of Nagorno Karabakh have a deep-rooted tradition of living freely. Freedom and dignified living are not only a way of life, but an essential national value. Azerbaijan, on the other hand, is a dictatorship which has been ruled by the same family for three decades. By contrast, in the past 29 years, Nagorno Karabakh has had 4 different democratically elected Presidents.”

In stating the 4 different democratically elected presidents of Artsakh, Vahan Zanoyan has the following in mind Robert Kocharian (1994-1997), Arkady A. Ghoukassian (1997-2007), Bako S. Sahakyan (2007-2020), and Arayik Harutyunyan (21 May 2020 - 1 September 2023).

Before the designating a person as the president of the Mountainous Republic of Nagorno Karabagh, there was the Chairman of the Supreme Council who de facto  occupied the office that came to be the presidency of the republic. The first to be elected to that position of responsibility was a promising young man whose name was Artur Mkrtchyan. He was elected to that position in 1992, at the age of thirty-three.

Artur Mkrtchyan was born in 1959 in the village of Ukhtadzor in the Hadrut District of the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast.  After graduating from the village secondary school in 1976, he furthered his education, in Yerevan, Moscow and in 1988 defended his PhD thesis. He was a member of ARF. His untimely death is moured with a profound sense of loss as the first de facto president of Artsakh.

“Mkrtchyan was killed in his apartment in Stepanakert under mysterious circumstances on 14 April 1992. While an initial report by the NKR's interior minister, Armen Isagulov, stated that Mkrtchyan had been killed by unknown "gunmen," a later official report described his death as accidental. In 2019, former commander of the NKR's army, Samvel Babayan, claimed that Mkrtchyan's death was a suicide․ No one has ever been prosecuted in connection with his death. He was succeeded by Georgy Petrosyan as acting chairman of the Supreme Council. Mkrtchyan had two children. In 2020, Mkrtchyan was posthumously awarded the title of Hero of Artsakh.” (Wikipedia) 

The most recent president of Republic of Artsakh is Arayik Harutunyan. I quote Wikipedia: “Harutyunyan was born in 1973 in Stepanakert, then capital of the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast, part of the Azerbaijani SSR in the Soviet Union. He became a student at the Yerevan State Institute of Economy in 1990. Two years later, in 1992, he joined the armed forces of the Nagorno-Karabakh Republic (the Republic of Artsakh) and took part in the First Nagorno-Karabakh War.[3] His older brother, Samvel, died in combat during the war. After the war, he transferred from the Yerevan State Institute of Economy to the Artsakh State University Faculty of Economics and graduated in 1995. Three years later, in 1998, he completed his post-graduate studies at Artsakh State University…. Harutyunyan participated in and won the 2020 Artsakhian general election, thereby becoming the fourth President of Artsakh……. On 31 August, Harutyunyan announced his resignation as president of the Republic of Artsakh.”

At this crucial junction, President Arayik Harutunyan should not have resigned. I also mean to say that the National Assembly of the Republic of Artsakh, not only should not have accepted his resignation but should have rallied in support of Arayik Harutunyan to continue on remaining as the president the people of Artsakh elected, until the clarification of the status of Nagorno Karabagh / Artsakh. Apparently burdened by the tremendous weight of the inhumane blockade, the government of the Artsakh is wobbling. 

Prior to his resignation, Arayik Harutunyan passed a legislation, whereby authorizing the National Assembly appoint the next president. Consequently, with a stroke of pen, the presidential system of governance in Artsakh was changed to a half-baked parliamentary system, impeding the possibility of holding the presidential election which was to take place in 2025.

What was also disturbing to me was the welcoming reaction to his resignation from some in the Diaspora in the Armenian social media, and particularly reading it in the ARF press - in Hairenik and in Aztag Daily - in a posting of an article on the very same day -  August 31, 2023 – Arayki Harutunyan announced his decision to resign. The article heralding Arayik Harutunyan’s resignation, likened it to a snow ball that the author expects will roll down the hill and take with it Nikol Pachynian’ government and  hold  the principles “accountable”, but surely sparing him The title of the article is “THE NEW SNOWBALL SHOULD NOT MELT - ՆՈՐ ՁԻՒՆԱԳՆԴԱԿԸ ՊԷՏՔ ՉԷ ՀԱԼԻ).  The author is Sarkis Mahserejian, a feature in theArmenian ARF press. The editor of the Hairenik daily has made it clear to the readers that that article is one of the Hairenik Weekly’s principal articles -   Գլխաւոր Յօդուածներ. The editor has capitalized the notification but I chose not. 

It is disturbing indeed that the editors of Hairenik Weekly and Aztag Daily made room to this article at this time from Sarkis Masherejian, who is a well-known voice that almost every week colors the Armenian ARF press with his relentless attacks on the prime minster Nikol Pachinyan and his government from his abode in Los Angeles he rarely leaves, or should I say steps out. Sarkis is wondering whether Arayik Harutunyan and his associates will remain in Artakh or will find a door to leave Arstakh packing - “Ա. Յարութիւնեան եւ գործակիցներ պիտի մնա՞ն Արցախ, թէ դուռ մը պիտի գտնեն հեռանալու անկէ….

Arayik Harutunyan noted that he will be staying in his birthplace. He was on the front line in Artsakh but not in Los Angeles.

In this modern age, we are indeed witnessing the unraveling of the tumultuous Republic of Mountainous Karabakh / Artsakh, regrettably to the apparent rejoicing of the misconstrued. 

A Language Beehive: Bourj Hammoud (7) – Two agglutinative languages.

Courtesy Garo Konylian

Introduction

This blog is my abridged translation of Dr. Armenag Yeghiayan’s last Sunday weekly mailing as an addendum to his sequel tilted “Language Beehive: Bourj Hamoud” (Լեզուական Փեթակ՝Պուրճ Համուտ). It is number 32. He had mailed it yesterday on Sunday September 3, 2023. He has been mailing such articles, along with his Wednesday weekly mailings that tend to be criterial of the quality and correctness of the Armenian language, the pundits be they editors, columnists, use. Along with the critic, he has a weekly Armenian language test. He has been doing both with an astonishing regularity for several years. 

I noted earlier that he has titled his last Sunday mailing as “Addendum – Մնացորդած). It will be my seventh, and probably the last translation from his “Language Beehive: Bourj Hamoud” sequel. Subsequently he had another where he expanded on the Turkish language. The latter sequel constituted 20, if not more, weekly mailings. I did not translate any of the segments he mailed weekly from that sequel. It is linguistic and it did not lend itself for translation. However, the sequel made more than ever evident that Dr. Armenag Yeghiayan is a master linguist not only of the Armenian but also of the Turkish language, although he is a dentist by profession and was my math teacher during my last year in Sourp Nshan Armenian school, in 1962 when he was studying dentistry in the French St. Joseph University in Lebanon.

His last mailing is about agglutination and he may expand on that aspect of the Armenian and Turkish languages further, but I will not attempt to translate. 

What are agglutinative languages?

“Agglutinative languages form words through the combination of smaller morphemes to express compound ideas. Each of these morphemes generally has one meaning or function and retains its original form and meaning during the combination process.”  (Wikipedia)

In Armenian such languages are called Gtsagan (կցական). The word is derived from the verb “Gtsel – Կցել», which means: “To join, to joint, to attach, to unite, to stitch, to tie, to bind, to fasten, to annex.” (Source: Mesrob G. Kouyoumdjian, A Comprehensive Dictionary Armenian-English. Beirut: Atlas Press (1970): p. 383).

 An example of such a word would be Mary Poppins’ famous “supercalifragilisticexpialidocious”. That word is nonsensical word because the European or Western languages do not agglutinate, claims Dr. Yeghiayan. But in languages that can agglutinate, such as Armenian and Turkish, such long words, made of distinct words can be formed. Each component of the word retains its original meaning and come together to form a word that expresses each, culminating in the agglutinated word that gives their cumulative meaning, such as in Armenian, “Եւրոպականացածներուններով-Yevrobaganantsnerov”, which means “with those who have been  Europeanized”. The two words in the attached display are from examples Dr. Armenag Yehgiayan gave in a letter to me explaining agglutinative languages. In Armenian Gtsagan (կցական) languages.

*****

The text: Armenian and Turkish languages.

“Armenian and Turkish languages, having coexisted for more than 800 years, would have inevitably influenced each other. In this segment, we will refer to two phenomena.

a) Those that seem to have been developed in Armenian at the instigation of Turkish,

b) Those that have come about by the copying Turkish.

And it seems that the harvest is aplenty.

Arsen Aydinian wrote: “As far as we know, there is no language among the known languages ​​that had surrendered to foreigners so much, transformed, and ultimately denied of itself so much, as was the Armenian of our last centuries. A language that has exhibited this level insensitivity would have been considered a crime." (Arsen Aydinian, Examining Grammar, "Nakhashavigh", 1866, p. 232

Arsen Aydinian and Hrachia Acharian equally emphasize, in particular, about borrowing words, which had greatly affected Armenian. According to Acharian, there came a time when their number reached 4,000. Borrowing this number of words, implied a completely self-destructive language, and that's how Armenian had become. The Turks easily understood the Armenian spoken around them.

However, the situation has not always remained the same. Favorable national and political conditions, changed that. Particularly the birth of the Mkhitarian Order, and also the establishment of the Western Armenian schools and the press from the end of the 18th century and the first years of the 19th century, gave rise to an awakening. They made possible the gradual shaking off the terrible rust that had darkened the Armenian language through the centuries.

Acharian confirms that this massive dust was polished and cites the few such words that continued lingering in the second volume of his study titled “The History of the Armenian Language”.

We can proudly cite Arsen Ardinian, who also wrote: “As far as we know, there is no other language among the known languages ​​that rid itself of foreign language to keep it pristine and cares about its national character as much as the Armenian.”

In stating that, we have in mind especially the Western Armenian that shaped itself by our classical educators such as Garabed  Utudjian, Arpiar Arpiarian, Krikor Zohrab, Taniel Varoujan, as well as contemporary educators such as Vahe Vahian, Vahan Tekeyan, Shavarsh Nartouni, Vazken Shoushanian, Peniamin Tashjian and others. 

Of course, I have in mind the literary language in the press, in dictionaries, in schools, from where the Turkish language was expelled so consistently. But the situation was different among the masses who settled in Middle Eastern countries and elsewhere after the genocide. Their spoken language paid tribute to Turkish for a long time.

*   *   *

During the review (in reference to the sequel about the Turkish language), we saw styles and constructions of Turkish language that we emphasized are strikingly similar to the Armenian. From the first glance it becomes evident that the two languages are agglutinative languages.

The Turkish remains unequaled in agglutinating, but the remarkable ability of the Armenian to construct such words, has pushed linguists to confirm that our language is the only Indo-European language that agglutinates. We do not refer to the classical (biblical-Krapar) Armenian that had little resources to agglutinate. but to the vernacular Armenian’s extraordinary flexibility to form agglutinated words.

The question arises. what is the role of the Turkish in agglutination in the Armenian language?  Can it be said that Armenian language owes its agglutination to the Turkish? The Turks interacted with other peoples, such as Arabs, Greeks, Assyrians, as much as with the Armenians. Why is it that their languages did not keep pace with the Turkish language while the Armenian did?  This speaks of some kind of ingenuity that was hidden in Armenian language that manifested itself and evolved, baited by the Turkish and with the aim of imitating it. The tolerance of the Armenian language was the fertile soil for the ability of the Armenian language to agglutinate.

Բնագիրը՝

 

Հայերէնն ու թրքերէնը (ա)

         Այս երկու լեզուները գոյակցած ըլլալով աւելի քան 800 տարի անխուսափելիօրէն պիտի ներգործէին իրար վրայ: Զանց ընելով այս փոխադարձութեան մէջ թրքերէնի կրած ազդեցութիւնները՝ հայերէնէն, այստեղ պիտի անդրադառնանք երկու  երեւոյթներու.

         ա) այնպիսիներուն, որոնք հայերէնի մէջ զարգացած ըլլալ կը թուին թրքերէնի դրդումով,

         բ)  եւ այնպիսիներուն, որոնք յառաջացած են թրքեէնի  պատճենումով: 

         Եւ կը թուի, թէ բաւական  փարթամ է  բերքը:

         «Չկայ , որչափ գիտենք , ծանօթ լեզուաց մէջ լեզու մը ՝ որ այնչափ օտարութեանց անձնատուր, այնչափ կերպարանափոխ եղած, վերջապէս այնչափ ինք զինքն ուրացած ըլլայ, ինչպէս մեր վերջին դարերուն Հայերէնը... լեզուի մը այս աստիճան Հասնիլը՝ ճաշակագէտ զգացողութեան առջեւ անզգայութիւն եւ բանականութեան ատեանին առջեւն անտարակոյս ոճի՜ր մը համարուելու է» (Արսէն Այտընեան, Քննական քերականութիւն, «Նախաշաւիղ», 1866,  էջ 232):

                                                                    *   *   *

         Այտընեան եւ Աճառեան հաւասարապէս կը շեշտեն մասնաւորաբար բառային փոխառումնրը, որոնք շնչահեղձ ըրած են հայերէնը: Ըստ Աճառեանի՝ եղած  է պահ մը, ուր անոնց թիւը հասած է մինչեւ 4.000-ի. արդ, այս թիւով փոխառութիւնը կ’ենթադրէ բոլորովին ինքնակորոյս լեզու մը, եւ այդպէս ալ եղած է հայերէնը իր կարգ մը կիրարկութեանց մէջ, քանի   թուրքերը դիւրաւ հասկցած են իրենց շուրջ խօուող հայերէնը:

         Սակայն իրերու վիճակը   միշտ նոյնը չէ մնացած. ազգային ու քաղաքական պայմաններու  նպաստաւոր դասաւորումով յառաջացած  զարթօնքը, որ կը բնորոշուէր մասնաւորաբար  Մխիթարեան ուխտի ծնունդով ,  այլեւ արեւմտահայ դպրոցի  ու մամուլի հաստատումով  18-րդ դարու վերջերէն եւ 19-րդ դարու առաջին տարիներէն սկսեալ, կարելի եղած է հայերէնի վրայէն հետզհետէ թօթափել այն ահաւոր ժանգը, որ խաւար դարերը կուտակեր էին մեր ազգային լեզուի վրայ:

         Եւ Աճառեան կը հաստատէ, որ այդ ահարկու ժառանգը,  հետզհետէ տեղի տալով, իր  օրերուն կը հաշուէր մօտաւորապէս  170 բառ, որոնց ցուցակը կը գտնենք  անոր «Հայոց լեզուի պատմութիւն»-ի բ. հատորի մէջ (էջեր 275−279):

         Սակայն այս ցանկը եւս վերջնական չէ. ուշի-ուշով կարդալով զայն՝ կը նկատենք, որ ներկայ տուեալներով անկէ մնացած են ընդամէնը հետեւեալները՝ ալոճ, բուխերիկ, դդմաճ, ելակ, երշիկ, զիլ, թաղար, խամաճիկ, խոզակ, տոպրակ, տրմուղ, քութէշ, − եւ այսքան միայն. ութ-ինը դարու տէր եւ ստրուկի համակեցութենէն ժառանգ մնացած են  ընդամէնը տասնեակ մը բառեր. այս պատուաւոր արդիւնքին առթիւ մենք կրնանք հպարտութեամբ նմանակել  Այտընեանի խօսքը եւ ըսել.  

         − Չկայ, որչափ գիտենք, ծանօթ լեզուներու մէջ լեզու մը, որ այնքան օտարաբանութիւնը թօթափած ըլլայ, այնքան անաղարտ պահէ իր դիմագիծը եւ գուրգգուրայ իր ազգային հարազատութեան վրայ, որքան հայերէնը:

         Առ այս նկատի ունիմ մասնաւորաբար այն արեւմտահայերէնը, որ  ձեւաւորուեցաւ մեր դասականներով՝ Կարապետ Իւթիւճեաններով, Արփիար Արփիարեաններով, Գրիգոր Զոհրապներով, Դանիէլ Վարուժաններով, այլեւ բիւրեղացաւ նորագոյններով՝ Վահէ-Վահեանով, Վահան Թէքէեանով, Շաւարշ Նարդունիով, Վազգէն Շուշանեանով, Բենիամին Թաշեանով եւ ուրիշներով:

         Անշուշտ  նկատի ունիմ գեղարուեստական գրականութիւնը, մամուլը, բառարանները, դպրոցները, ուրկէ թրքերէնը այնքան հետեւողականութեամբ վտարուեցաւ:  Քիչ մը  տարբեր էր պարագան այն զանգուածներուն, որոնք Եղեռնէն ճողոպրած հաստատուեցան մերձարեւելեան երկիրներու մէջ եւ այլուր, եւ որոնց խօսակցական լեզուն երկար տուրք տուաւ թրքերէնին, սակայն ժամանակին հետ այնտեղ եւս փոխուեցաւ եւ շատ փոխուեցաւ  կացութիւնը:

         Այսքանը... բառապաշարի մակարդակին:

         Կացութիւնը  տարբեր է լեզուական ՝ ձեւաբանութեան, ոճաբանութեան  ու շարահիւսութեան  մակարդակներուն վրայ:

                                                                      *   *   *

         Մենք յընթացս այս յօդուածաշարքին տեսանք թրքրերէնի այնպիսի ոճեր ու կառոյցներ, որոնց առթիւ շեշտեցինք ցայտուն նմանութիւններ հայերէնին հետ:

         Առաջին գծի վրայ կու գայ երկու լեզուներու ցուցաբերած կցականութիւնը:

         Թրքերէնը ըստ ինքեան անհաւասարելի կը մնայ, սակայն հայերէնն ալ  իր կարգ մը ուշագրաւ  կցումներով  մղած է լեզուագէտները հաստատելու, որ մեր լեզուն հնդեւրոպական միակ   կցական լեզուն է: Այստեղ կ’ակնարկուի ոչ այնքան գրաբարին, որ կցական շատ խեղճ միջոցներ ունէր, որքան աշխարհաբարի մէջ անոր ցուցաբերած արտակարգ ճկունութեան:

         Հիմա հարց կը ծագի. ի՞նչ է դերը թրքերէնի՝ հայերէնի ցուցաբերած  կցականութեան մէջ: Կարելի՞ է ըսել, որ հայերէնը թրքերէնին կը պարտի  իր այս յատկութիւնը: Սակայն թրքերէնը ուրիշ ժողովուրդներու՝ արաբներու, յոյներու, ասորիներու հետ ալ շփուեցաւ այնքան, որքան հայերու հետ, ինչո՞ւ անոնք կցականութեան ոչ մէկ յատկանիշ վաստակեցան, եւ միայն հայերէնն է, որ  քայլ պահեց թրքերէնի հետ:  Այս  կը խօսի ինչ-որ ներունակութեան մը մասին, որ թաքնուած ունէր հայերէնը եւ ի յայտ եկաւ ու  զարգացաւ թրքական խայծով, թրքերէնին  նմանելու մարմաջով: Առանց  նման ներունակութեան ստեղծած պարարտ հողին՝ այդ կցականութիւնը չէր կրնար ինքնակոչ պատուաստուիլ հայերէնին:

armenag@gmail.com                                  Արմենակ Եղիայեան  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                           

                           

                           

 

White checkmates in three moves

 

I saw the above chess set up. Both players have positioned themselves well. Both have the same number of pieces on the board, 13. The blacks have lost a bishop for a pawn but have positioned themselves strategically. But it's the whites term and it checkmates the blacks in three moves. This is how it goes

Move  1: The white Queen at H3 takes the black Pon at H7. Check !

Move 2: The black Queen at G8 takes the white King at H7. 

Move 3: The white Knight at E4 goes to F6, Check! Black Queen H6 or H8

Move 4: White Rook E3 to H3, check mate !

Lachin Corridor, Zankezur Corridor and Russia

Vahe H. Apelian

Լաչինի միջանցք, Զանկեզուրի միջանցք և Ռուսաստան

(Հայերէն Google-ի թարգմանութիւնը կցուած է ներքեւը) – Վահէ Յ. Աբէլեան

Since the end of the Second Nagorno-Karabakh War, Azerbaijan and “Turkey have been promoting the concept of “Zangezur corridor”, which, if implemented, would connect Azerbijan to Nakhchivan and Turkey to the rest of Turkic world through Armenia’s Syunik Province.” Wikipedia.

Today, September 2, is Artsakh Independence Day. On September 2, 1991, the Nakorno Karabagh Oblast declared its independence from the Soviet Union and formed the Republic of Mountainous Karabagh. In 2017 or 2018, the republic named itself the Republic of Artsakh, which suffered a devastating loss when a coalition of forces led by Turkey, assisted Azerbaijan attacking the fledgling republic on September 27, 2020, aided by Israel, Pakistan, and mercenaries.

Presently Artsakh is in an existential state. Its only natural ally is Armenia, which in turn is in a precarious state. Recently Dan Donabedian, in a comment, summed up Armenia’s position regarding Artsakh. I quote him:

“Armenia has never signed a piece of paper recognizing Artsakh as Azerbaijan.

Instead, it said it would be willing to do so if and only if the rights and securities of Armenians had guarantees and protections under international assurances.

An if statement is a conditional. Russia is opting not to tell the truth in service of their collaboration and strategic alliance with Turkey, via Azerbaijan, its satellite and client state.

Instead of preserving the freedom of movement through the Lachin corridor as stipulated in the November 9 agreement, Russia has opted to allow NK’s Armenians to starve so that Armenia, in a hypothetical exchange for Lachin’s opening, would be forced to give Azerbaijan a Syunik corridor (note: in Azerbaijan parlance Zankezur). In other words, Russia permitted, if not directed, the Lachin corridor to be closed to punish Armenia for refusing to give the Russia and Azerbaijan full control of one of Armenia’s sovereign roads.

The promise of a Syunik corridor surely wasn’t free. We can suspect it was promised to Aliyev in exchange for billions of manats.”

I leave it to the reader to conceptualize the consequences to Armenia ceding a corridor of what constitutes its sovereignty in the historic Syunik region of Armenia. The Azerbaijanis refer to the region as  Zankezur and hence Zankezur corridor. The Armenian refer to the southernmost region of Armenia as  Meghri, meaning honey and the issue as the Meghri corridor (Մեղրիի Միջանցք).

 ****

“Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմի ավարտից հետո Ադրբեջանը և «Թուրքիան առաջ են քաշում «Զանգեզուրի միջանցք» հայեցակարգը, որը կյանքի կոչելու դեպքում Հայաստանի Սյունիքի մարզով Ադրբեջանը կմիացնի Նախիջևանին, իսկ Թուրքիան՝ մնացած թյուրքական աշխարհին։” Վիքիպեդիա

Այսօր՝ սեպտեմբերի 2-ին, Արցախի անկախության օրն է։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի մարզը հռչակեց իր անկախությունը Խորհրդային Միությունից և ստեղծեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։ 2017 կամ 2018 թվականներին հանրապետությունն իրեն անվանեց Արցախի Հանրապետություն, որը ավերիչ կորուստ կրեց, երբ Թուրքիայի գլխավորած ուժերի կոալիցիան աջակցեց Ադրբեջանին 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Իսրայելի, Պակիստանի և վարձկանների աջակցությամբ հարձակվելով նոր հանրապետության վրա։

Արցախը ներկայումս գտնվում է էկզիստենցիալ վիճակում։ Նրա միակ բնական դաշնակիցը Հայաստանն է, որն իր հերթին գտնվում է անորոշ վիճակում։ Օրերս Դեն Դոնաբեդյանը մեկնաբանության մեջ ամփոփել է Հայաստանի դիրքորոշումը Արցախի վերաբերյալ։ Ես մեջբերում եմ նրան.

«Հայաստանը երբեք մի թղթի տակ չի ստորագրել Արցախը որպես Ադրբեջան ճանաչող.

Փոխարենը նա ասաց, որ պատրաստ կլինի դա անել, եթե և միայն այն դեպքում, եթե հայերի իրավունքները և արժեթղթերը երաշխիքներ և պաշտպանություն ունենան միջազգային երաշխիքների ներքո:

Եթե հայտարարությունը պայմանական է: Ռուսաստանը նախընտրում է չասել ճշմարտությունը՝ ծառայելով Թուրքիայի հետ իրենց համագործակցությանը և ռազմավարական դաշինքին՝ Ադրբեջանի, նրա արբանյակի և պատվիրատու պետության միջոցով:

Նոյեմբերի 9-ի պայմանագրով նախատեսված Լաչինի միջանցքով տեղաշարժի ազատությունը պահպանելու փոխարեն՝ Ռուսաստանը նախընտրեց թույլ տալ Լեռնային Ղարաբաղի հայերին սովամահ լինել, որպեսզի Հայաստանը, Լաչինի բացման հիպոթետիկ փոխանակման դիմաց, ստիպված լինի Ադրբեջանին տալ Սյունիքի միջանցք։ Այլ կերպ ասած, Ռուսաստանը թույլատրել է, եթե ոչ ուղղորդել, փակել Լաչինի միջանցքը՝ պատժելու Հայաստանին՝ Ռուսաստանին և Ադրբեջանին Հայաստանի ինքնիշխան ճանապարհներից մեկի ամբողջական վերահսկողությունը տալուց հրաժարվելու համար:

Սյունիքի միջանցքի խոստումը, անշուշտ, անվճար չէր. Կարելի է կասկածել, որ դա խոստացվել է Ալիևին միլիարդավոր մանաթների դիմաց։»

Ընթերցողին թողնում եմ հայեցակարգել Հայաստանի պատմական Սյունիքի մարզում իր ինքնիշխանության միջանցքը զիջելու հետևանքները: Ադրբեջանցիները տարածաշրջանը անվանում են Զանկեզուր և հետևաբար՝ Զանկեզուր միջանցք, Հայերը Հայաստանի ամենահարավային շրջանը անվանում են Մեղրի, որը նշանակում է մեղր, իսկ հարցը՝ Մեղրիի միջանցք (Մեղրիի Միջանցք):

 

Թրքական Առած մը

Վահէ Յ Աբէլեան

See my note in English below

«Կէաւուրուն սոն ախլը՝ պենիմ օլայտը»՝ Թրքական առած մըն է որ չէի լսած։ Իմ լսածս հետեւեալն է, կամ անոր նման բան մըն է, որ կ՚ըսէ «Կէաւուրուն սոն ախլը»։ Այսինքն անհաւատին խելքը ուշատցած կը հասնի գլուխը։ 

Հարգուցի իմ նախկին ուսուցչիս՝ ատամնաբոյժ - լեզուագէտ  եւ Թրքագետ Արմենակ Եղեայեանին։ Հետեւալ բացատրութիւնը տուաւ։

«Առածը կ'ըսէ՝ «Կէաւուրուն սոն ախլը՝ պենիմ օլայտը»:

Ուրեմն կէաւուր-ը անհաւատն է, սակայն հաւանաբար նկատի ունի յատկապէս հայը:

Այսինքն՝ «Անհաւատին վերջին խելքը իմաս ըլլար»:

Ինչպէ՞ս ծագած է այս ասոյթը կամ ինչի՞ վրայ կը հիմնուի ան:

Ուրեմն նկատուած է,-- թուրքը նկատած է,-- որ կէաւուրը ճիշդ ոդոշումը  իր ժամանակին չի տար, երբ հարկն է, առիթը կը փախցնէ, դէպքերը «կէաւուրին» համար աննպաստ կը դասաւորուին եւ միայն այդ բոլորէն ետք է, որ «կէաւուրը» կ'անդրադառնայ,  թէ ճիշդ ի՞նչ պէտք էր ընէր, ի՞նչ որոշում պէտք էրտար, ի՞նչ ընտրութիւն պէտք էր կատարէր: Այլ խօսքով, խելքը գլուխը կու գայ, երբ արդէն առիթը անցած է:

Թուրքը ահա այդ մտածումը գնահատելով կ'ըսէ՝ «երանի իմս ըլլար ան, քանի ճիշդ մտածում մըն էր, որ սակայն «կէաւուրը»  առիթէն չօգտուեցաւ:»

Հետաքրքրական է եւ կարելի չէ ըսել որ ճշմարտութիւն չկայ այդ խօսքին մէջ։ Հետեւալ երեւոյթը մտահան չեմ կրնար ընել

Նոյեմբեր 10, 2020-ին, խուլիկաններ աւերեցին Հայաստանի Ազգային Ժողովի սրահը, ինչպէս նեաւ վարչապետին գրասենեակը եւ Ազգային Ժողովի նախագահը՝ Արարատ Միզոյեանը խոշտանգեցին մեռցնելու աստիճան։ Իսկ մեր բանիմացները, գրիչով զրահաւորուած, վարչապետը դաւաճան, հողատու կոչելու արշաւ մը սկսան քանի որ մեր հազարաւոր երիտասարդներու կեանքերուն գինով ստացած պայմանագիրին տակ  վարչապետը դրած էր իր ստորագրութիւնը, որու մելանը տակաւին չէր իսկ չորցած։ Այդ խուլիկանները ներկայիս Երեւանի փողոցներուն վրայ կը շարունակեն վայելել իրենց պատկան կուսակցութիւններուն եւ իրենց հուանաւորող անձերուն անվերապահ աջակցութիւնը։ Բայց նոյն այդ բանիմացները ներկայիս կը դատապարտեն Ազրպէյճանը որ իր ստորագրած պայմանագիրը,- այդ մեւնոյն պայմանագիրը որ իրենք մերժած էին,- չի յարգեր։ Ես զիս չեմ կրնար հաւաստիացնել որ Ալիէւը նկատի առած չէր այդ ներքին պառակտումը։

Այս մէկը` «Կէաւուրուն սոն ախլը՝ պենիմ օլայտը»-ի ձայտուն մէկ օրինակը չէ՞ արդեօք։ Անկասկած որ hեգնութեամբ է որ՝ «Թուրքը ահա այդ մտածումը գնահատելով կ'ըսէ՝ «երանի իմս ըլլար ան,.....»։

Ծուռ նստինք եւ շիտակ խօսինք՝ հապա ի՞նչ էր։

*****

The attached post is relevant to the matter discussed above. I had posted it on  on May 26, 2023

“I CAN'T JUST DISMISS - Today I read that Oath Keepers leader Stewart Rhodes was sentenced to 18 years of imprisonment for his role in the U.S. Capitol riot on January 6. That is one hefty, life altering price to pay. Over 1000 persons were sentenced for taking part in that riot, but his is the harshest by far. I just cannot dismiss from my mind that on November 10, 2020, unruly Armenians sacked the National Assembly Hall, the PM’s office in Yerevan for having signed the Novemeber 9, 2023 agreement between Armenia and Azerbaijan brokered by Russia. The hudloom also gave the speaker Ararat Merzoyan a beating. However, they now roam free in Yerevan and may even enjoy the appreciation of the organizations they belonged to and the storng men who supported them. To top it, our pundits joined the crowd from their offices with their pens and resorted to calling the PM traitor. Sad Armenia and poor Armenians…….”

Nowadays the same Armenian pundits decry Azerbaijan for reneging the agreement it signed, the same agreement the same pundits rejected! I cannot dismiss from my mind that the Azerbaijani cunning strong man Aliev became aware of the internal division and took advantage.

 

 

 

 

Արմենակ Եղիայեան՝ Ի պէտս զարգացելոց մանկանցն Թորգոմայ

 Հայերէնը կը զուարճանայ (135) և Մրցոյթ 134.

       Հայերէնը կը զուարճանայ (135) և Մրցոյթ 134.

         Կրակվառիչ  

              Կրակը կարելի՞ է վառել...

              Կարելի է վառել/այրել մատը,  լեզուն,  վրան-գլուխը, տուն մը, թէկուզ ամբողջ քաղաք մը՝  Հռոմի Ներոնին հետեւողութեամբ, բայց վառել  կրակը... ահա այս է, որ ըմբռնելի չէ հոսհոսներուս, սակայն ըմբռնելի է արեւելահայուն:

               Եթէ ծխախոտ մը ծխելու համար  յանկարծ նկատեցիր, թէ լուցկի չունիս, ապա կրնաս դիմել արեւելահայ անցորդի մը եւ հարց տալ, թէ «կրակվառիչ» ունի՞ արդեօք: 

               − Խնդրեմ,− պիտի փութայ ան եւ գրպանէն  հանէ քու գիտցած... հրահանդ: 

               Եւ այսպէս, այն սարքը, որ քեզի համար  «կրակ կը հանէ», արեւելահայուն համար  «կրակ կը վառէ», որքան ալ  տրամաբանութիւնդ մերժէ... այս այսպէս է:

                                                                     *   *   *

                Կը թուի, թէ բառս ունի ժողովրդախօսակցական   կիրարկութիւն միայն, քանի ան չէ մտած բառարաններու մէջ.

                 --Մալխասեանն ու Ակադեմիայի բացատրականները ընդմիշտ չունին զայն:

                 --Աղայեան ունի «կրակվառիչ. տե՛ս լուցիչ»: 

                 --Լուցիչ-ին կը յղեն նաեւ Սուքիասեանի հոմանիշներու բառարանն ու Բարսեղեանի ուղղագրական-ուղղախօսական բառարանը, որ եղածներուն մէջ  ամենածաւալունն է:  

                 Իսկ այդ լուցիչ-ը հազիւ թէ ընդհանրանայ  կամ կարենայ թէկուզ մասնակի ժողովրդականանալ, վասնզի շատ գրաբար կը բուրէ (լուցանել-լուցիչ), իսկ արեւելահայը լեզուական/բառային  բծախնդրութեան համար նման յանձնառութեան տակ մտնողն ու քունը կորսնցնողը չէ.  ան «կը վառէ իր կրակը», − դուն հազար  ըսես, որ կրակը վառելու պէտք չունի:    

                 Շատ հետաքրքրական պիտի ըլլար, որ լրագրող մը Ազգային ժողովի  լուսապսակ պատգամաւորին հարցնէր, թէ  «ի՞նչ կը հասկնայ լուցիչ ըսելով»: Նայինք թէ  մէկն ու մէկը պիտի բան մը գիտնա՞ր, թէ՞ գայթակղած հարցնէր.

                  −Էդ ինչ ա՜՜՜...        

                                                                               *   *   *

         Ափսոս է:

         Մեր երկու բարբառներու բառապաշառի  օժիտի յղացքը ակնկալուած  ներդաշնակութեամբ չէ ընթացած. եւ թերացողը արեւելահայն էր, որ ծուէն-ծուէն զոհեց  աշխարհաբարի  այնքան զոհողութիւններով առկայացող պատուաբեր բառագանձը, շնորհիւ մասնաւորաբար Մխիթարեաններու նպաստին, առանց անտեսելու պոլսահայ բառակերտիչներու  ու բառարանագիրներու այնքան փայլուն արգասիքը:

         Արեւելահայը աչքին մէկ անկիւնով միայն դիտած է այս բոլորը, շատ աւելի ականջալուր մնալով ժողովրդախօսակցական  հայերէնին՝ անյագուրդ իւրացնելով այնտեղ առկայ  թրքաբանութիւններն ու մնացեալ օտարաբանութիւնները:

         Մինչդեռ բոլոր կարելիութիւնները կային, որ  զուգահեռ ընթանային մեր ճիգերը եւ միաձեւ բարեկարգուէին  մեր զոյգ բարբառները: 

         Այսօր արդէն կը խօսուի «արեւմտահայերէնի բառարան»-ի մասին, եւ աւելի քան երեսնամեակ մըն է շրջանառութեան մէջ են Արտեմ Սարգսեանի  եւ Ռուբէն Սաքապետոյեանի «Արեւմտահայերէնի  բառարան»-ները, ուր  կ’ակնարկուի աւելի քան 20.000 բառի, որոնք... «արեւմտահայերէն են», այսինքն՝ մուտք չեն գործած արեւելահայ բառարաններու մէջ: Ուղղակի շշմեցուցիչ է. մեր լեզուները ուրեմն այսքա՞ն հեռացած են իրարմէ հոն,  ուր մենք միշտ ալ դաւանած ենք՝ ըլլալ նոյն ժողովուրդը եւ  ունենալ նոյն լեզուն:

         Ինչպէ՞ս ու ե՞րբ յառաջացաւ այս հրէշային անջրպետը:

         Ո՞ւր փնտռել պատասխանատուները այս պատկերին:

         Շատ պարզ է. արեւելահայ մտաւորականութեան մէջ,  քանզի ա՛ն է հիմնական բաժանարարը՝ իր  ռուսամոլութեամբ, օտարապաշտութեամբ եւ ասոնցմէ բխող այլասերութեամբ: Եւ նման ախտագին կացութեան մը լուծում բերելու նուազագոյն ճիգը չթափեց Տերմինաբանական կոմիտէն, որ արեւելահայերէնի բառապաշարը տնտեսող  մեծագոյն հեղինակութիւնն էր:

         Այս մտայնութեան զոհերէն մէկն ալ հրահանն է:

                                                                  *  *  *

Հազարամեակներու հնութիւն ունի  հրահան   բառը: 

Զայն զուգահեր գործածած ենք երկար դարեր ու հազարամեակներ:

Կը բնորոշէր  նախնական սարք մը, որ կը բաղկանար  դիւրավառ նիւթէ մը, որ աբեթ կը կոչուէր: Իբրեւ աբեթ կը ծառայէին զանազան սունկեր, այլազան  բոյսերու դիւրավառ կեղեւներ, բայց  նաեւ տնայնագործական կծիկներ, որոնց նախանիւթը քուրջն ու բամպակն էր: Աբեթը բռնկեցնելու համար կը գործածուէր կայծքարը, որ պողպատի շերտի մը հարուածներու տակ կ’արձակէր կայծեր, որոնք կը բռնկեցնէին աբեթը:

         Այս սարքը մեր բարքերուն մէջ գոյութիւն ունեցած է հազարամեակներէ իվեր. «Նոր հայկազեան»-ը կը թուէ զայն, կու տայ բազմաթիւ  օրինակներ  ու կը սահմանէ այսպէս. 

         --որ հանէ յիւրմէ հուր (թրք.  çakmak “չաքմաք”) 

         --պողպատ եւ գայլախազ

         Գայլախազ-ը՝ կայծքարն է:

         Անշուշտ լուցկիի երեւումին հետ ան կամաց-կամաց նահանջեց, իսկ կազային այնքան կոկիկ ու գործնական սարքերու  հետզհետէ ճոխացող տեսականիի երեւումով բոլորովին անհետացաւ:

         Արեւմտահայը շատ բնական հակումով մը հրահան եզրը հետզհետէ փոխադրեց նոյն այս արդիական սարքերուն  վրայ , եւ այնքան բնական ընթացք մըն էր այս, մանաւանդ որ շփոթի տեղիք ալ չէր մնար, քանի  հին սարքը այլեւս անհետացած է մեր բարքերէն՝ ձգելով  միայն իր անունը, որ  իրերու բոլորովին բնական բերումով յատկացուած է նորին:

         Թրքերէնը յաջողեցաւ ընել նոյն բանը. երբեմնի  çakmak անունով  բնորոշեց  արդի սարքերը եւս ու վերջ:

         Այս բնական քայլը չառաւ արեւելահայը:

         Հրահան  եզրը անոր լեզուական բարքերուն մէջ շարունակած է մնալ  ու կը մնայ առ այսօր բառարաններու դիարանին մէջ՝ բնորոշելու համար միայն հին սարքը՝ պողպատ-կայծքար-աբեթ  համոյթը, իսկ նորերուն յատկացուցած է լուցիչ՝ մերժուած եւ ճոռոմ եզրը,  մինչ հանրութիւնը կը ճանչնայ կրակվառիչ այլանդակութիւնը՝ բոլորովին անհաղորդ մնալով  այնքան կիրթ ու բարեհունչ հրահան-ին, որուն հաղորդ է յետին արեւմտահայը:               

          Մրցոյթ 133. 

         ***Կէտերը փոխարինէ չորս բառերէն մէկով՝ 

                                     կարիք,  պատճառ, տեղիք, պարագայ.

         ---Ապահովական կացութիւնը մտահոգիչ չէ, եւ իրարանցումի տեղիք չկայ:

         ***Դի՛ր պակսող ստորակէտը.

         ---Տղայ թէ աղջիկ կը պարէին:

             Տղայ, թէ աղջիկ էր պարողը:

         ---Կէսօրին մեզի եկուր կամ ճաշարան մը  գնա-ճաշէ:

              Կէսօրին մեզի եկուր, կամ ճաշարան մը երթանք-ճաշենք:     

         ***Վերաշարադրէ՛ արեւմտահայ մտքի հետեւեալ գոհարները.

         --- Հայրենի իշխանութիւններուն այս վարուելակերպը  ձախող քայլ մըն է:

         ---Ռ. Դաշնութիւնը  կը ցանկայ վերահսկել մի՛այն  իր  սեփական տարածքները:

         Ճիշդ պատասխանած են՝ Լիւսի Տէoքմեճեան (9), Գէորգ եազըճեան (7), Վարդի Դանիէլեան (4), Ցոլակ Ապտալեան (5),  Պերճ Տէր Սահակեան (3), Համբարձում Յարթունեան (3), Եփրեմ Թոքճեան (7), Գեղամ Խաչատրեան(4):

         Մրցոյթ 134.

         ***Վերաշարադրէ՛ արեւմտահայ մտքի հետեւեալ գոհարները.

         ---Հրամանատարութիւնը կոչ ուղղեց միայն հետեւելու  իր կողմէ հրապարակուած հաղորդագրութեան:

         ---Սուրիացի տեղահանուածներու թղթածրարը ամէնէն վտանգաւոր թղթածրար-ներէն է:

         ---Նամակին բովանդակութիւնը, ո՛չ միայն կ’ապշեցնէ մեզի, այլ չափազանց վտանգաւոր երեւոյթ մը կը պարզէ:

         ***Ո՞ր,  թէ՞ որպէսզի.

         ---Միջազգային քայլերը կրնան նպաստել, .......... վերացուի միջանցքին  փակումը:

         ---Պէտք է ստիպել Ազրպեյճանը, ..........  վերջ տայ Արցախի շրջափակման: 

         armenag@gmail.com                                                                               Արմենակ Եղիայեան