Armenag Yeghiayan
Translated and abridged by Vahe H. Apelian
Հայերէն բնագիրը կցուած է ներքեւը։
During one of my visits to Armenia in the last decades, I took a taxicab from Yerevan’s Republic Square to go to Kanaker and visit Khatchadour Apovian’s (see note 1) house and museum complex. On the way, it did not take long for me to strike a friendship with the driver.
Kanaker had remained etched in my memory as a suburb of Yerevan some 3 to 4 miles away from the city. But this was not the Kanaker I had in mind we were heading to because the taxicab never left Yerevan which has expanded so much that it has engulfed the distant village Kanaker of one time where Apovian was born.
“We reached our destination.” Said the driver.
I asked him to wait for me to take me back to the Yerevan center square.
- “It would not last more than half an hour,” I told him as I got out of the taxicab.
- “Feel free, stay as long as you want,” told me the driver with a supreme indifference.
* * *
The complex, the driver pointed out to me, was a secluded beautiful structure with a pleasant surrounding, a bit far from buildings and had a statue of Apovian on a pedestal. The driver accompanied me to the entrance. We had to climb a floor because the museum was sitting on bare columns, something that would look odd to a visitor at first glance. Soon I would find out why the museum was constructed the way it was.
I went up the floor and paid the 500 Drams entrance fee, that is to say around a dollar that would also provide me the company of a museum attendant to show me around. She appeared to be a calm, composed, cordial and a very pleasant young lady. I admit that the thought crossed my mind wondering how the museum, with such a modest entrance fee, managed to keep such tidy grounds with trees and flowers attended by a gardener, more likely by gardeners and also employ a staff inside the museum with attendants to accompany visitors.
* * *
The actual museum is a rather small U-shaped hall some 50 feet long and around 15 feet wide. Its three walls had class enclosed shelves mounted on them some 5 feet above the floor that displayed the many editions of the Apovian’s literary works from 1858 (see note 2) and onward. The works of his literary critics, letters, journals, and many artifacts that belonged to him or were characteristic of the times he lived and many other such items, I do not remember them all, also were placed for display.
I was thus roaming around leisurely with the attendant in an atmosphere that exuded intimacy, as she pointed to me article after article, whether they were on the display shelf, or in a drawer, giving detailed information about each. We were almost done with our tour when she pulled out a book I was familiar with from a drawer.
- “This one,” she added saying, “is the Western Armenian edition of the Khatchadour Apovian’s famous “Wounds of Armenia” that was printed lately in Diaspora, in Lebanon.”
- “Yes, I know,” I said.
- “It appears that you value Apovian’s literary work highly,” she said.
- “Appreciation aside,” I said, “I am the translator.”
Suddenly she stood still. Her demeanor changed, her brows contracted, and she started staring at me long as if she was just seeing me. And then, with graceful movements of a hopping deer, she took off and stood next to a corridor not far from where we were, and screamed, “the person who translated Apovian’s work to Western Armenian is here!”
Suddenly doors opened whose presence I was just realizing. Out came a staff of a good number of people. Apparently they were all employed there. But what were they actually doing working there? I wondered. They surrounded me.
That was the first time in my life I found myself surrounded like that.
It was a completely unexpected situation for me to find myself in such a crowd. I felt uneasy.
At that very moment, the last door opened and there came the director, who, in turn, much like I, appeared to be a bit astonished and a bit bewildered. Could it be that he was also skeptical? He invited me to his small office. From a little bit afar, I could hear someone shouting, I don’t know to whom, to return the guest’s admission fee.
All the attention I was getting made me feel a little bit more stressed out.
The director invited me to be seated at his desk. Facing me, in a class enclosed shelf on the wall, I could see two more copies of the “Wounds of Armenia” I had translated while at the door stood the curious staff of the museum looking in.
Coffee was offered. But I excused myself letting them know that I have the driver of the taxicab waiting for me and I needed to hurry up as I also wanted to visit Apovian’s home as well.
* * *
The museum is constructed over Apovian’s house to preserve it intact.
The house was a rectangular and a modest unit on ground level.
To enter it I had to bow because the entrance door was very low and narrow.
In front of us came a modest room that was sunny, clean, and tidy. It had been Khatchadour Apovian’s grandfather’s living room. On the righthand side wall there was a big mirror and right across it a chimney.
- “During Apovian’s time, only the well to do could afford a mirror and chimney.” Explained to me my companion, (see note 3).
There was a relatively large table and at the foot of the table there was a small rocker.
- “That was Apovian’s cradle,” explained the lady.
A door on the left-hand side of the living room opened into a bedroom. From there another door opened to another room. The three rooms stood next to each other.
- “This is the pantry,” said the lady.
In that room there were clay receptacles of various sizes, farming tools such as spade, pickaxe, hoe, sickle, garden-fork, plow, and other farming implements.
- “Apovian was born in this room, right at this corner,” explained the lady who had continued accompanying me pointing out the location.
* * *
- “Why is the door so narrow and especially so low?” I asked my companion.
- “Because” she explained, “the Persian khan’s horsemen, sitting on their horses had the habit of entering into the houses of their subjects. Making the doors low and narrow, people protected themselves from that unwanted intrusion.”
Later on, I saw many such doors, especially in the churches, which the Persians and before them the other conquerors, would otherwise have also not spared.
***
Note 1. Khachatur Abovian or Abovyan in Eastern transliteration and Khatchadour Apovian in Western transliteration, was an educator, poet and an advocate of modernization. He was born on October 15, 1809 in Kanaker, Armenia. He mysteriously vanished in 1848 and was eventually presumed dead.
Note 2. There came a time when Khatchadour Apovian’s literary works were published in Soviet Armenia in 10 volumes. Some of which was written in elegant krapar (classical Armenian), while others, such as “Wounds of Armenia,” in the local Kanaker vernacular. He also had literary works in German as well. During his lifetime he had none of his literary works published, most likely because of poverty, he was poor, save a small pedagogical book he had published with assistance of royal funds but all the copies of the book were collected and destroyed. His first literary work “Wounds of Armenia” because of censorship was printed ten years after his death (note: disappearance) and twenty years after he wrote it.
Note 3. Khatchadour Apovian, had therefore lived in his paternal grandfather Apov’s house. Apov was a well-to-do benefactor and a daring activist during the Persian reign, defending Kanaker from Turks and other unruly elements. Aghasi, the protagonist of the “Wounds of Armenia” novel was a descendent of Apov.
The Original Text in Armenian.
Հայրենի յուշեր
(Աբովեանի հետքերով)
Անցող տասնամեակին Հայաստան այցելութիւններէս մէկուն էր, երբ առիթով մը որոշեցի ելլել Քանաքեռ՝Խաչատուր Աբովեանի տուն-թանգարանը տեսնելու: Առ այդ վարձակառք նստայ Հանրապետութեանհրապարակէն: Հանդիպեցայ հանգչուկ վարորդի մը, որ առաջին վայրկեանէն շահեցաւ վստահութիւնս:
Ուրեմն երբեմնի,-- Աբովեանի օրերու,-- իմ գիտցած կամ պատկերացուցած, Երեւանէն 5-6 քմ հեռու՝ անկէանջատ Քանաքեռը չէր այս, վասնզի կառքը ոչ մէկ ատեն խզուեցաւ Երեւանէն, որ հիմա այնքան ընդարձակուածէր, որ ընկլուզած էր երբեմնի հեռաւոր գիւղը՝ Աբովեանի ծննդավայրը:
Եւ ահա մէկ ալ «հասանք» ըսաւ վարորդը:
Խնդրեցի, որ սպասէ ու վերադարձնէ զիս հրապարակ:
--Կէս ժամ չի տեւեր,-- ըսի կառքէն իջնելով:
--Ազատ զգա, ուզածիդ չափ մնա,-- հանդարտ թելադրեց վարորդը:
* * *
Շատ գեղեցիկ ու հաճելի շրջապատով, յարակից , շինութիւններէ բաւական կտրուած, գողտրիկ համալիրմըն էր վարորդին ցոյց տուածը՝ Աբովեանի բարձրադիր արձանով: Ան ընկերացաւ ինծի մինչեւ մուտքը: Ուրեմնպէտք է յարկ մը բարձրանայի, վասնզի թանգարանը կառուցուած էր մերկ սիւներու վրայ, ինչ-որ առաջինհայեացքով քիչ մը կը զարմացնէ այցելուն. քիչ անց պիտի ըմբռնէի այդ կարգադրութեան պատճառը:
Բարձրացայ, վճարեցի մուտքը՝ 500 դրամ, այսինքն ՝ մէկ դոլար, որ իրաւունք տուաւ տրամադրութեանստակ ունենալու ինծի ընկերացող զբօսավար մը, որ շատ համակրելի, ազնիւ ու հանդարտաբարոյ պարմանուհի մըըլլալ կը թուէր: Չվարանեցայ մտածելու, թէ այս աննշան գումարով՝ իբրեւ մուտքի վարձ, ինչպէ՞ս կը տնտեսուէրնման հաստատութիւն մը՝ իր անձնակազմով ու...զբօսավար(ներ)ով, չհաշուած շրջապատի բարետեսութիւնըապահովող մշակուած տարածքով՝ ծառերով ու վարդերով ու ասոնք խնամող պարտիզպան(ներ)ով:
* * *
Բուն թանգարանը փոքրիկ սրահ մըն էր, թերեւս տասնհինգ մեթր երկարութեամբ եւ հաւանաբար ութ-տասըմեթր լայնքով: Ան ունէր մեսրպեան Ս տառին դասաւորումը: Անոր երեք պատերը օժտուած էին մէկ-մէկուկէսմեթր բարձրութեամբ միակտուր ապակեդարանով, ուր ամփոփուած էր այլազան բնոյթի գրականութիւն մը՝Աբովեանի գործերուն զանազան հրատարակութիւնները 1858-էն[1] ի վեր, զայն սերտող բանասէրներուգործերը, նամակներ, թերթեր, Աբովեանին պատկանած կամ անոր ժամանակները բնութագրող առարկաներ եւ հազար ու մէկ այլ բաներ: Իսկ պատերը զարդարուած էին զանազան նկարներովը՝ Աբովեանի, անոր առնչակիցժամանակակիցներու, բայց նաեւ իր գործին վրայ վաստակ ունեցող անձնաւորութիւններու եւ այլ նիւթերով, որոնցբոլորը չեմ յիշեր այս պահուս:
Ուրեմն հանդարտօրէն կը շրջէինք այս հոգեպարար միջավայրի մտերմութեան մէջ, մինչ զբօսավարուհիսմանրամասն ու անձանձիր կը ներկայացնէր ամէն առարակայ՝ փակ դարանին մէջ թէ յարակից պատին վրայ, երբգրեթէ աւարտին կանգ առաւ դարանին մէջ՝ ինծի ծանօթ կողքին վրայ:
-- Այս էլ,-- աւելցուց,-- «Վէրք Հայաստան»-ի արեւմտահայերէն թարգմանութիւնն է, որ վերջերս առաջին անգամ լինելով կատարուել է սփիւռքում՝ Լիբանանում...
--Այո, ծանօթ եմ,-- ըսի:
--Թւում է Աբովեանին շատ էք գնահատում,-- վրայ բերաւ:
--Գնահատանքը իր կարգին,-- աւելցուցի,-- ես այս հատորի թարգմանիչն եմ...
Յանկարծ արձանացաւ, այլափոխուեցաւ, յօնքերը պռստած երկար դիտեց դէմքս, որ կարծես նոր կը տեսնէր: Ապա եղնիկի քայլերով սլացաւ դէպի ելքը, որ հեռու չէր, եւ «Աբովեանի արեւմտահայ թարգմանիչն էստեղ է» ճչաց նրբանցքի մը երկայնքին, որ նոր կը նկատէի:
Եւ ահա բացուեցան զանազան դռներ, որոնց գոյութեան նոր կ’անդրադառնայի, եւ դուրս եկաւ աձնակազմի ստուար խումբ մը,-- ուրեմն՝ ասոնք բոլորը այստե՞ղ կը ծառայէին եւ ճիշդ ի՞նչ կ’ընէին,-- ու շրջապատեց զիս:
Կեանքիս մէջ առաջին անգած ըլլալով կը շրջապատուէի այսպէս:
Սա այնպիսի կացութիւն մըն էր, որ երբեք նախատեսած չէի, ալ ո՛ւր մնաց որ...կարենայի հանգիստ դիմագրաւել զայն:
Նոյն պահուն բացուեցաւ վերջին դուռ մըն ալ, ուրկէ դուրս եկաւ «դիրեկտըրը», որ իր կարգին քիչ մը զարմացած, քիչ մը շուարած,-- արդեօք քիչ մըն ալ թերահաւա՞տ,-- զիս հրաւիրեց իր շատ փոքր գրասենեակը: Իսկ անդիէն մէկը ձայն կու տար՝ չեմ գիտեր որո՛ւ, որ վերադարձնէին... «հիւրի վճարած այցագինը»:
Այս բոլորը պատճառ դարձան քիչ մը աւելի տակնուվրայ ընելու զիս:
Տնօրէնը աթոռ առաջարկեց սեղանի մը շուրջ, որուն դիմաց կը գտնուէր ապակեպատ փոքրիկ գրադարան մը, ուր առաջին շարքի վրայ տեսայ «Վէրք Հայաստանի»-ի երկու օրինակ եւս, իսկ դռան մուտքին տակաւին կանգնած էին անձնակազմի հետաքրքիր անդամներէն ոմանք:
Հանգիստ չէի: Քիչ անց սուրճ ապսպրուեցաւ, իսկ ես պատռուակեցի, որ ժամանակ չունիմ, վարը սպասող ունիմ եւ պէտք է մեկնիմ: Եւ իջանք վար:
Հիմա հերթը Աբովեանի տունինն էր, որուն շուրջ բարձրացող սիւներու վրայ ալ կառուցուած էր թանգարանը՝ խնայելու համար բնակարանին:
* * *
Ան կը ներկայացնէր միակտուր ու կանոնաւոր, համեստ ուղղանկիւն մը:
Մտնելու համար՝ ստիպուեցայ բաւական ծռիլ, այնքան ցած էր դռան բարաւորը: Կողմերէն ալ նեղ էր ան:
Մեր առջեւ բացուեցաւ լուսաւոր, մաքուր ու կոկիկ, համեստ սենեակ մը, որ եղած էր մեծ հայր Աբովի հիւրասենեակը: Անոր աջ պատին վրայ կար մեծադիր հայելի մը, իսկ ճիշդ դիմացը բուխերիկ մը:
-- Աբովեանի օրով միայն մեծահարուստները[2] հայելի եւ բուխերիկ կարող էին ունենալ,-- բացատրեց զբօսավարուհիս:
Բուխերիկին առջեւ կը գտնուէր բաւական խոշոր սեղան մը, իսկ սեղանին ստորոտը, գետնին վրայ, դրուած էր կոնտոլաձեւ շատ փոքրիկ ճօճօրրան մը:
--Սա Աբովեանի մանկական օրօրոցն է,-- բացատրեց օրիորդը:
Հիւրասենեակի ձախէն կը բացուէր ներքին դուռ մը՝ դէպի յարակից տարածքը, որ ննջասենեակն էր, այս վերջինէն իր կարգին կը բացուէր այլ դուռ մը, որմէ անդին կը գտնուէր երրորդ սենեակ մը: Այս երեքը կարկանդակի պէս կցուած էին իրարու:
--Սա մառանն է,-- աւելցուց ան:
Այնտեղ կը գտնուէին կաւէ մեծ ու փոքր ընդունարաններ, երկրագործական առարկաներ՝ բահ, բրիչ, մանգաղ, գերանդի, եղան, խոփ եւ այլ իրեր:
--Աբովեանը հէնց այս սենեակի մէջ է ծնուել, ճիշդ այդ անկիւնը,-- բացատրեց՝ մատնացոյց ընելով մուտքի հանդիպակաց ուղղութինը:
* * *
--Ինչո՞ւ դուռը այսքան նեղ ու մանաւանդ ցած է,-- հարցուցի ուղեկցուհիիս:
--Որովհետեւ,-- բացատրեց ան,-- պարսիկ խանի ձիաւորները իրենց ձիերուն վրայ նստած սովորութիւնունէին մտնելու հպատակներու տուները: Դռները նեղ ու ցած շինելով կը յաջողուէր այդ յոռի սովորութեանառաջքը առնել:
Հետագային նման ուրիշ դռներ ալ տեսայ, յատկապէս եկեղեցիներ, որոնց նմանապէս չէին խնայեր պարսիկ, իսկ անոնցմէ առաջ միւս զաւթիչները։
Արմենակ Եղիայեան
[1] Հասաւ ժամանակ մը, ուր Աբովեանի երկերը Խորհրդային Հայաստանի մէջ հրատարակուեցան տասը հատորով: Ասոնց մէկ մասը գրուած է շատ ընտիր գրաբարով, ուրիշներ, ինչպէս՝ «Վէրք Հայաստանի»-ն, «Պարապ վախտի խաղալիք»-ը, գրուած են Քանաքեռի բարբառով: Ձգած է գերմաներէն գրութիւններ եւս: Իր ողջութեան՝ Աբովեան ոչ մէկ գործ կրցաւ հրատարակել, ենթադրելի է՝ խոր աղքատութեան պատճառով, որովհետեւ ան շատ աղքատ էր: Միայն մէկ վտիտ գրքոյկ՝ մանկավարժական բովանդակութեամբ, կրցաւ լոյս ընծայել Կովկասի փոխարքայի մանկավարժական հիմնադրամի օժանդակութեամբ, ան ալ շուտով ետ հաւաքուեցաւ ու փճացուեցաւ: Իսկ «Վէրք հայաստանի»-ն, առաջին գեղարուեստական երկը՝ կարգ մը յապաւումներով,-- գրաքննութեան բերումով,-- հրատարակուեցաւ գրելէն շուրջ քսան, իսկ մահէն տասը տարի ետք միայն: Հետագայ հրատարակութեանց մէջ կամաց-կամաց նուազեցան ու իսպառ չքացան յապաւումները: Խորհրդային կարգերու ամբողջ տեւողութեան յամառօրէն շրջեցաւ շշուկ մը, թէ «Վէրք Հայաստանի»-ի հրատարակութիւններէն զեղչուած են հակառուս տողերը. այս ենթադրութեան աննկուն քարոզիչը դարձաւԿարէն Սիմոնեան՝ յատկապէս Ֆրանսա հաստատուելէն ետք ու կեղծ այլախոհի իր դիրքեդրէն, մինչեւ որ դարուս սկիզբը՝ 2004-ին, Գուրգէն Գասպարեան վէպը հրատարակեց Աբովեանի ինքնագիրի հիմամբ, յորում,-- ինչպէս օրին վկայեցին աբովեանագէտներ,-- ոչ մէկ հակառուս տող կը գտնուի: Այլ հարց, թէ Սիմոնեան չդադրեցաւ պնդելէ իր «գիտցած»-ին վրայ:
[2] Խաչատուր Աբովեանը, ուրեմն, բնակած է տանը մէջ հօրենական մեծ հօրը՝ Աբովին: Սա եղած է բարեկեցիկ ու բարեգործ, այլեւ յանդուգն անձ մը, որ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած է իր ժամանակին, պարսկական տիրապետութեան օրով, Քանաքեռի պաշտպանութեան մէջ՝ ընդդէմ թուրք ու այլ պատահական աւազակներու: Աբովի մէկ շառաւիղն է Աղասին՝ «Վէրք Հայաստանի»- վէպի գլխաւոր հերոսը:
