Honing his Armenian was for the golden-haired girl’s sake.

Բնագիրը կցուած է։ Ara Mekhsian posted a heart wrenching and yet heart warming piece on his Facebook page titling it “My Friends Roupen and the Golden-Haired Girl” (Ընկերս՝ Ռուբէնը եւ ոսկեվարս աղջիկը). The piece reflects the times. I took the liberty of changing the title. Ara Mekhsian is a superbly expressive writer to claim this abridged translation does justice to the original. Nonetheless here goes my translation. Vahe H Apelian

Ara Mekhsian and his friends in Aleppo.
The first on the left was my late brother-in-law Krikor Hovsepian

Roupen was a handsome young man. With his blond, and abundant thick hair, bright and charming eyes, attractive face, he could compete with any Hollywood star. After finishing the primary school, because of his family’s financial modest means, instead of continuing his education, he started apparenticing in a furniture workshop of a well-known Armenian craftsman. With his innate artistic skills, and endowment of an artist’s imagination, and his innate skills for craftsmanship, not even three or four years in the craft, Roupen already enjoyed the reputation of a skilled craftsman in the Armenian-inhabited neighberhoods of Nor Giugh, Suleimaniya, Azizia and beyond in the city of Aleppo.

Roupen was one of my childhood friends.  He spent the evenings designing new types of furniture, as well as drawing portraits of family members and friends. One day he told me that he decided to temporarily put aside his interests in order to focus on honing his Armenian language skills and improving his knowledge of Armenian literature. He said that he chose me as his teacher. It was impossible to refuse my friend. I, who had barely begun to learn the nuances of our language, felt as if I had to take for a companion a young man of my age, in whom a dormant love for his native language was lately blossoming. We agreed on two evenings, including Saturday evenings, to "walk...in endless ways" in "the remnant palaces and ever green gardens of our language," and together “travel with unbound zest” onto our mother tongue and its literature. Nevertheless, I tried to convince him not to completely ignore his talent for designing new types of furniture. But he remained adamant about his decision to focus only on Armenian for some time.

After several months, Roupen, who was indifferent to Armenian in preschool, learned the rules of grammar well enough to start writing short stories and poems. At the same time, he memorized a bouquet of poems, including the few excerpts from the poems of the prince of Western Armenian poetry, Vahan Tekeyan, I quoted above. Among others, Roupen also memorized the Hovhannes Toumanian’s famed poem "Anoush", turned into the famed opera. He used to recite it at our social gatherings. We would listen to Roupen's recitations with great interest and encourage him to continue his Armenian lessons and expand the list of his recitations. But Roupen needed no one's encouragement.

Beside these occupations and interests, Roupen had another occupation, which was more a flight of his imagination than a hands-on occupation. On summer evenings, he loved to watch the sunset from the northwest corner of their balcony. He followed the mysterious movements of the sun, and the rays it cast on the eastern wall of Mrs. Vartanoush’s house and onto the roof of the adjoining house. It seemed that the sun was staging those movements on the eastern wall of Mrs. Vardanoush’s apartment, especially to fire his imagination and for his enjoyment. 

Roupen was a young man with a wild imagination. One summer afternoon, I went to see him. It happened to be a few minutes before the sunset. He was standing in his favorite corner of their balcony and watched the sun shining above Mrs. Vardanoush's apartment wall like a golden veil, which reminded him of the movie theatre Ugarit’s golden semi-arched curtain that the audience impatiently waited to see it pulled up to reveal the silver screen on which the film was to be projected. I greeted him, but instead of returning my greeting, he raised the index finger of his left hand a little, as a sign of waiting. He continued to watch the sun climbing over the wall without speaking for a whole second. After a moment, without taking his eyes off the scene, he began to speak. The accumulated dust over the fift-years have covered the words he used, but also at the same time I have retained their luster in my memory.

 At that time, Roupen and I had been "walking" in the "orchard" of the Armenian language for a year and had been "picking" its "words". Following the course of the receding sun with his eyes still affixed on its reflections it cast on Mrs. Vartanouh’s apartment wall. He likened the sun rays descending down the wall of Mrs. Vartanouh’s roof top, to a golden-haired girl gathering her skirts as she descended below.

I realized that standing in that the north-west corner of their balcony, Roupen would have spent a long time to compose what he was describing to me. For him it was both, a way to put into use the literary mother tongue he was learning and an opportunity to dream tenderly of his beloved golden-haired girl. Roupen had seen in the sun, the golden-haired girl with whom, over a year ago, he had fallen madly in love with the intense emotionality of a teenager.

On a rather wide and busy street lived the well-to-do family of Roupen’s love. Their house was on the opposite side or Roupen's master's workshop. The outcome of that happenstance had become Rouen falling madly in love with a girl he called the golden-haird girl, a name Roupen had given to the girl.

Roupen would not pass up an opportunity to see the golden-haired girl from afar. On the afternoons, after the school was over, he would always try to see from the office window at his workplace, whether the girl, who was unaware of his existence, had come out to the balcony after returning home from school. During the summer, the golden-haired girl almost never entered the house from the balcony, where she spent almost the whole day. It was customary in those days to spend time, during the summer, outdoor, either on the balcony or on the roof top, to escape the scortching heat of the Aleppo sun. In the afternoons, after reaching its zenith, the sun turned towards their house as if enflaming the golden-haired girl's hair and which in turn had ignited the heart of her beholder, my friend Roupen, who was having a hard time concentrating on his work during that summer.

The golden-haired girl was my classmate. One day Roupen asked me to deliver his love letter to her. I was not part of the girl's social circle of friends, but I undertook the task of giving her my friend Roupen’s letter. After reading the letter, the girl told me that she does not want to receive any letter from Roupen, nor does she want to communicate with him in any other way. The news of the rejection had a lasting impact on Rouen. He isolated himself and withdrew from his friends. Only, sometimes he would come to our house and tell us about the grief that tormented him. His love for his mother tonque seemed to have faded in his heart. I asked him why he didn't want to continue the lessons. He replied saying that one of the reasons, perhaps the biggest reason, for him to improve his Armenian was to make a favorable impression on the schooled golden-haired girl. Now that the plan had failed, he no longer had the heart to continue the lessons.

A week later after his last visit, Roupen visited us again. He had brought with him and showed me, the conscription order he had recieved from the office of compulsory military service. He asked to borrow some Armenian books so that he could continue reading Armenian in his free time during the military service. It seems that he quietly and submissively had come to terms with the reality of being rejected by the golden-haired girl and hoped to find an avenue of relief for his wounded heart in the pages of Armenian novels. I gave him four or five books. 

Roupen went to the army, but did not return. His brother Vartkes broke the news to us, Roupen’s friends - Garo, Hovhannes, George, Krikor, Zohrap, Mihran and I. The authorities said that he was accidentally fatally shot during military exercise.

As I mentioned above, I was not in the Roupen beloved golden-haired girl’s social circle, let alone being a close friend. None-the-less I took upon myself to tell her about Roupen’s unexpected death. Mind you, I did not want to break the news of Roupen’s death to her. One breaks the news to those who have been friends with the deceased.  For all indications she was not a friend of Roupen. After I told her, for a brief moment, and with expressionless eyes, she looked at me speechless. Then two drops of tears slipped down her beautiful cheeks. She said in a barely audible voice, "I'm sorry" and lowered her head and left. Although she had not given in to Roupen's request, but she seemed to have harboured a special place in her heart for Roupen.

Roupen himself had chosen the adverb golden-haired, which also served as a kind of pseudonym to hide the girl's identity in the presence of others. For privacy reason’s I changed my friend’s name and adopted the name Roupen. The names of the rest of my classmates are their personal names.

***

Personal Note: I found out that Ara and my late brother-in-law Krikor Hovsepian were classmates and friends in Aleppo and Ara has retained the names of all the members of my wife Marie’s parental family in Aleppo and kept the attached picture of Krikor in his files.

Krikor  Hovsepian

***

Բնագիրը՝

Ընկերս՝ Ռուբէնը եւ ոսկեվարս աղջիկը

Գեղադէմ պատանի մըն էր Ռուբէն։ Դեղնաթոյր, առատ մազերով եւ ծաւի, սիրազեղ աչքերով։ Իր առինքնող դիմագիծով կրնար մրցիլ Հոլիվուտեան ոեւէ դերասանի հետ։ Նախակրթարանը աւարտելէ ետք, ընտանիքին նիւթական անձուկ պայմաններուն բերումով, երկրորդական ուսումնարան արձանագրուելու տեղ՝ արուեստագէտի երեւակայութեամբ եւ արհեստագէտի հմտութեամբ՝ մետաղէ կարասիներ շինող հանրածանօթ հայ վարպետի մը կահագործարանին մէջ աշկերտութեան մտաւ։ Երեք- չորս տարին չբոլորած՝ արդէն ինք ալ հմուտ մետաղագործի համբաւ կը վայելէր Նոր Գիւղի, Սուլէյմանիայի, Ազիզիէի եւ քաղաքի հայաբնակ շրջաններուն մէջ։ 

Ռուբէնը պատանութեան ընկերներէս մէկն էր։ Երեկոները կ҆անցընէր կարասիներու նոր տեսակներու ձեւագրութիւններով, նաեւ ընտանեկան անդամներու եւ ընկերներու դիմանկարները գծելով։ Օր մը ինծի յայտնեց, որ որոշած է իր միւս հետաքրքրութիւնները ժամանակաւորապէս մէկ դի դնել՝ կեդրոնանալու համար հայերէն լեզուի եւ գրականութեան վրայ։ Ըսաւ, որ զիս ընտրած է իբրեւ ուսուցիչ։ Անկարելի էր ընկերս մերժել։ Ես որ հազիւ սկսեր էի մեր լեզուի անդաստաններուն մէջ վարանոտ դեգերիլ՝ իբր ուղեկից պէտք է առնէի տարեկից պատանի մը, որուն մէջ իր մայրենիին հանդէպ յապաղած բորբ սէր մը կը փթթէր։ Համաձայնեցանք շաբթուան մէջ երկու իրիկուն, ինչպէս նաեւ շաբաթ երեկոներ «մեր հայրենի պալատէն, պարտէզներէն մնացորդ՝ դալարագեղ... պուրակին» մէջ միասին «երթալ...խինդով մ՚անսահման»։ Այսուհանդերձ, փորձեցի զինք համոզել, որ բոլորովին չանտեսէ նոր կարասիներու տեսակներ յօրինելու տաղանդը, բայց ան անդրդուելի մնաց՝ որոշ ատեն մը միայն հայերէնի վրայ կեդրոնանալու իր որոշման վրայ։ 

Քանի մը ամիսէն Ռուբէն, որ նախակրթարանի մէջ հայերէնի հանդէպ անտարբեր գտնուած էր, քերականութեան օրէնքները բաւական իւրացուց եւ սկսաւ մի քանի հակիրճ պատմուածք ու ոտանաւոր գրել։ Միեւնոյն ատեն անգիր ըրած էր բունջ մը բանաստեղծութիւններ, որոնց կարգին նաեւ արեւմտահայ բանաստեղծութեան իշխան՝ Վահան Թէքէեանի քերթուածներէն հոյլ մը, որոնց մէկ հատիկէն քաղուած՝ բուրումնաւէտ բառերու փունջով մը փորձեր եմ զարդարել վերեւի պարբերութիւնը։ Ի միջի այլոց, Ռուբէն անգիր սորվեցաւ Յովհաննէս Թումանեանի «Թմբկաբերդի առումը» եւ «Անուշ»ը , զորս կ҆ասմունքէր մեր ընկերային հաւաքոյթներուն։ Մենք մեծ հետաքրքրութեամբ կ҆ունկնդրէինք Ռուբէնի ասմունքները եւ կը քաջալերէինք որ շարունակէ հայերէնի դասերն ու ընդլայնէ ասմունքներու ցանկը։ Բայց ատոր համար Ռուբէն ոչ ոքի քաջալերանքին պէտք ունէր։ 

Այս զբաղումներուն եւ հետաքրքրութիւններուն կողքին Ռուբէն ունէր ուրիշ զբաղում մըն ալ, որ աւելի երեւակայութեան թռիչք էր քան զբաղում։ Շատ կը սիրէր ամառ երեկոներ իրենց պատշգամի հիւսիս արեւմտեան անկիւնը կայնած՝ մայրամուտը դիտել: Կը հետեւէր արեւի խորհրդաւոր շարժումներուն, զորս աչքերով տեսնելէ աւելի՝ համակ էութեամբը կ҆ըմբոշխնէր, եւ իրեն այնպէս կը թուէր, թէ արեւը այդ շարժումները յատկապէս իր վայելքին համար կը բեմադրէր դրացի Տիկին Վարդանոյշենց տան արեւելեան պատի ուղղահայեաց պաստառին՝ եւ այդ պատին հորիզոնական շարունակութիւնը կազմող՝ ցածլիկ երդիքին վրայ: 

Ռուբէն յուռթի երեւակայութեամբ օժտուած պատանի մըն էր։ Ամառ յետմիջօրէ մը, մայրամուտէն քանի մը վայրկեան առաջ, գացի զինք տեսնելու։ Կայնած էր իրենց պատշգամին իր սիրած անկիւնը եւ կը դիտէր ոսկեման վարագոյրի նման՝ տիկին Վարդանոյշենց պատէն վեր շուլլուող արեւը, որ կը յիշեցնէր սինամա Ուկարիթի՝ հանդիսատեսներու անհամբեր սպասումին վերջ տուող՝ գլխիվայր դարձած կիսակամարաձեւ ալիքներով կարուած՝ ակնախտիղ վէտվիտումով վեր քաշուող՝ ոսկեգոյն վարագոյրը։ Բարեւեցի, բայց փոխանակ պատասխանելու, ձախ ձեռքին ցուցամատը քիչ մը վեր բարձրացուց, իբր սպասման նշան։ Ամբողջ վայրկեան մը անխօս շարունակեց պատէն վեր մագլցող արեւը դիտել։ Վայրկեան մը ետք առանց աչքը այդ տեսարանէն շեղելու սկսաւ խօսիլ։ Յիսունմէկ տարիներու ոսկեփոշին սքօղեր է իր գործածած բառերուն նախատիպը, սակայն նաեւ աւելի յղկեր եւ մաքրազտեր է զանոնք յիշողութեանս մէջ։ Այդ ատեն Ռուբէնն ու ես արդէն տարի է մը վեր հայ լեզուի «մրգաստանին» մէջ «կը քալէինք» եւ անոր «բառ-բարերը» կը «քաղէինք»։ Ակնապիշ հետեւելով արեւի յամրընթաց ընթացքին, մօտաւորապէս հետեւեալը ըսաւ. 

«Կը տեսնե՞ս, թէ ինչպէս ոսկեվարս արեւը ցանկայարոյց տարփուհիի չարաճճիութեամբ եւ հոգեմաշ յամեցումով՝ ոսկեգոյն փէշերը վեր կը քաշէ տիկին Վարդանոյշենց տան պատին վրայէն՝ մինչեւ տանիքին ցուիքը: Տե՛ս, քղանցքին գրգռիչ քսուըռտուքներովը տանիքին սիրաբաղձ երեսը կը շոյէ։ Ահա՛, կը հասնի քիւին ցռուկը, անյօժար ձեւացող ձգձգումներով թոյլ կու տայ որ ոսկեման փէշերը հանդարտահոս ջրվէժի նման պատէն վար սահին»։ 

Անդրադարձայ, որ պատշգամի հիւսիս արեւմտեան անկիւնը կայնած՝ ամիսներով աշխատանք թափեր է համադրելու՝ ինչ որ հիմա կը նկարագրէր ինծի։ Ատիկա իրեն համար թէ՛ սորված մայրենին գործածելու միջոց մըն էր թէ՛ իր սիրած ոսկեվարս աղջիկը քնքշութեամբ երազելու առիթ մը։ Արեւը Ռուբէնին տրամադրութեան տակ դրած էր իր բարեմասնութիւններու խայտաբղետ յայտագիրը.- ջերմութիւնը, լուսաւորութիւնը, ոսկեվարս ու ակնախտիղ գեղեցկութիւնը, բայց մանաւանդ՝ իր երփնաթոյր երանգապնակը, որ՝ Ռուբէնի յուռթի երեւակայութեան ապրիշումի կծիկին թելերով հիւսուած պաստառին վրայ կեանքի կը կոչէր եւ կ҆ագուցէր կախարդական անկապակից ու ժամանակամերժ հէքիաթներու հոյլ մը, որոնց մէջ ինք՝ Շամիրամի առկախ պարտէզներով շրջապատուած սպանական դղեակէն՝ արաբական սպիտակ նժոյգին նիւսը հեծած՝ կը սուրար դէպի դաժան բռնակալին աշտարակը՝ ազատագրելու՝ անոր մէջ բանտարկուած ոսկեվարս իշխանուհին։ Պատանեկան վառ, գրեթէ անհեթեթ երեւակայութեամբ՝ Ռուբէն արեւին մէջ կը տեսնէր այն ոսկեվարս պարմանուհին, որուն սիրահարուեր էր տարի մը առաջ պատանեկան բուռն յուզականութեամբ։ 

Բաւական լայն եւ բանուկ ճամբու մը վրայ կը բնակէր Ռուբէնի սիրած պարմանուհիին բարեկեցիկ ընտանիքը. Ռուբէնի վարպետին աշխատանոցին հանդիպակաց կողմը։ Այդ դրացնութեան հետեւանքը այն եղած էր, որ Ռուբէն ոտքով ձեռքով սիրահարուէր ոսկեվարս աղջկան հետ։ Ոսկեվարս աղջիկը հեռուէն տեսնելու առիթ չէր փախցնէր Ռուբէն։ Դպրոցական տարեշրջանի յետմիջօրէներուն ամէն առիթով աշխատանոցի պատուհանէն կը փորձէր տեսնել, թէ արդեօք դպրոցէն վերադառնալէ ետք պատշգամ ելա՞ծ էր իր գոյութենէն անտեղեակ աղջիկը։ Ամրան արձակուրդին՝ գրեթէ ամբողջ օրը պատշգամէն տուն չէր մտնէր ոսկեվարս աղջիկը։ Յետմիջօրէներուն՝ արեւը զենիթը բոլորելէ ետք իրենց տան կողմը կը թեքէր ու ոսկեվարս աղջկան մազերուն մէջ հրդեհ մը կը բոցավառէր, որ զինք դիտողին սրտին մէջ՝ ծնրադրելու անտեղիտալիօրէն ջերմեռանդ մարմաջ մը կ҆ոգեղինացնէր։ Ռուբէն այդ ամառ գործին վրայ կեդրոնանալու մեծ դժուարութիւն ունեցաւ։ 

Ոսկեվարս աղջիկը դասընկերուհիս էր, ուստի Ռուբէն ինձմէ խնդրեց, որ իր սիրոյ նամակը յանձնեմ անոր։ Աղջկան ընկերային շրջանակին մաս չէի կազմեր, բայց սիրով յանձն առի Ռուբէնին նամակը անոր յանձնել։ Նամակը կարդալէ ետք աղջիկը ինծի յայտնեց, որ Ռուբէնէն ո՛չ նամակ կ҆ուզէ ստանալ ո՛չ ալ կը յօժարի ուրիշ որեւէ միջոցով հաղորդակցիլ անոր հետ։ Այս լուրը գոյժի ազդեցութիւն գործեց Ռուբէնին վրայ։ Մեկուսացաւ եւ քաշուեցաւ բոլոր ընկերային յարաբերութիւններէն։ Միայն, երբեմն մեր տունը կու գար եւ զինք հիւծող վիշտը կը պատմէր։ Մայրենիին հանդէպ տածած սէրը խամրած էր կարծես սրտին մէջ։ Հարցուցի, թէ ինչո՞ւ չէր ուզեր շարունակել դասերը, պատասխանեց, որ իր հայերէնը աւելի կոկելու եւ յղկելու պատճառներէն մէկը (թերեւս մեծագոյնը) ոսկեվարս աղջկան վրայ բարենպաստ տպաւորութիւն գործելն էր, եւ հիմա որ այդ ծրագիրը ձախողութեան մատնուած էր՝ այլեւս սիրտ չունէր դասերը շարունակելու։ 

Շաբաթ մը ետք, Ռուբէն նորէն ինծի այցելեց։ Հետը բերած էր զինուորական պարտադիր ծառայութեան գրասենեակէն ստացած՝ զօրակոչման հրամանագիրը։ Խնդրեց քանի մը գիրք փոխ առնել, որ զինուորութեան շրջանին ազատ պահերուն շարունակէ հայերէն կարդալ։ Կ҆երեւի ակամայ համակերպած էր ոսկեվարս աղջիկէն մերժուած ըլլալու իրողութեան հետ եւ կը յուսար հայերէն վէպերու էջերուն մէջ՝ մերժումին բացած կոտտացող վէրքին սպեղանի գտնել։ Չորս-հինգ հատ գիրք տուի։ Ռուբէն բանակ գնաց, բայց չվերադարձաւ։ Եղբայրը՝ Վարդգէս իր մահուան գոյժը տուաւ մեզի (Կարոյին, Յովհաննէսին, Գէորգին, Զոհրապին, Միհրանին եւ ինծի). Ըսին թէ՝ զինավարժութեան ընթացքին հրացանաձգութեան արկածի մը զոհ գացած էր։

Ինչպէս վերը նշած եմ, Ռուբէնի սիրած ոսկեվարս աղջկան հետ ո´չ մտերմութիւն ո´չ ալ բարեկամութիւն ունէի, այսուհանդերձ Ռուբէնին մահուան լուրը իրեն հաղորդեցի («մահուան գոյժը» չեմ գրեր, քանզի ան կը տրուի մահացողին հանդէպ գոնէ դոյզն համակրանք տածողներուն, որոնց փաղանգին՝ գէթ արտաքուստ՝ մաս չէր կազմեր ոսկեվարս աղջիկը)։ Րոպէ մը, արտայայտութենէ զուրկ աչքերով, անխօս ինծի նայեցաւ, ապա՝ արցունքի երկու կաթիլ սահեցան իր գեղեցիկ այտերէն վար. հազիւ լսելի ձայնով՝ «կը ցաւիմ» ըսաւ եւ գլուխը կախած՝ հեռացաւ։ Ռուբէնի խնդրանքին տեղի չտալով հանդերձ, կարծես սրտին խորը պզտիկ տեղ մը յատկացուցեր էր անոր...

Յ. Գ. Ռուբէն ինք ընտրած էր ոսկեվարս մակդիրը, որ նաեւ ուրիշներու ներկայութեան՝ տեսակ մը գաղտնանունի դեր կը կատարէր։ 

Արա Մխսեան