V.H. Apelian's Blog

V.H. Apelian's Blog

Thursday, May 30, 2024

The Arshakunis: From Garni to Etchmiadzin – 2/7 –

 No other Armenian kingdom has impacted in the shaping of the Armenian nation more than the Arshakunis, the Arsacid Dynasty (Արշակունիներ).  Who were the Arshakunis? This will me my second blog about this dynastic family and their converting  Armenia to a Christian nation state.  Vahe H Apelian

 

LtoR: Garni Temple and Etchmiadzin Cathedral

Many of us has seen the temple of Garni in Armenia. Some of the readers of my blogs may have also visited the temple. They may have also asked. What on earth a Roman temple doing in Armenia?  Well, the temple is attributed to having been erected by the order of the first Arshakuni dynasty king Drtad I, who was crowed by the Emperor of Rome, Nero. It also turns out that King Drtad I was also a Zoroastrian high priest.

It makes sense, does it not? Burrowing from the title of one of Levon Shant’s works, “The Old Gods – Hin Astouatsner – Հին Աստուածներ», both the Roman Empire and ancient Armenia worshiped their own pagan gods. But what does not make sense is the preservation of the Garni pagan temple. After his namesake, King Drtad III had the nation adopt Christianity as its religion, historian claimed that he had all the pagan temples destroyed. It appears that he had the temple at Garni, the first king King Drtad had it erected, saved. That makes sense too. Does it not?  Yes,  Drtad I and Drtad III were kings and ruled a vast country but adhered to different reglions, but they were family members as well. Both were Arhakunis. They were blood relatives. It is said that “blood is thicker than water.”

I bet most of us know the fascinating tale of Drtad III’s conversion to Christianity and about Gregory held in the dungeon – Khor Virab; about the king Drtad III’s infatuation with young Roman Christian women who had found refuge in Armenia escaping persecution in Rome; about King’s sister Khosrovatought’s vision, the king’s order to have the Armenian nation adopt Christianity. Anyone interested may resort to the internet and find much written about that historic happening. But, I am not going to dwell in this blog about what historians have written, but what my mother and Sarkis Zeitlian said about King Drtad III forcing his nation to convert to Christianiy. 

King Dread III and Gregory the Illuminator at the Echmiadzin courtyard gate

I will start with Unger Sarkis Zeitlian who was an ardent Armenian nationalist. Two personify Armenian nationalism for me, Sarkis Zeitlian whom I also knew personally and Karegin Njteh of whom I have read. Decades ago, during a lecture to the ARF Zavarian Student Association, reconciling the outward opposites of the ARF ideology - socialism and nationalism - Unger Sarkis Zeitlian said that it is the intense drive to carve their own place in their region and have their own culture in distinct to others in the region, were the motivations that drove Armenians from the get-go and that included accepting Christianity as a religion. In short, adopting Christianity was as much a testament of the Armenian nationalism, as finding resonance in the Christian faith.

In hindsight what Sarkis Zeitlian said makes sense. Armenia after all was the easternmost Roman dominion. It was Emperor Nero who had crowned king Drtad and had his dynastic kingdom established at the bottle neck of East and West. The Roman Empire worshiped its gods and persecuted Christians. It simply does not make  political sense for Drtad III,  the first king’s namesake, to anger the powerful Roman Empire and adopt Christianity as its state religion when its master Roman Empire not only had not, but also persecuted that religion.  Surely, the conversion was a can be regarded a statement to the Roman Empire, that its easternmost allied dominion, a country named Armenia, is not its vassal state. Of course, I am not ruling out the element of faith for the kingly conversion. All I am driving is that it is not reasonable to claim that it was only faith, against all earthly considerations, that drove King Drtad III to convert his subjects to Christianity that would not seat well with its powerful patron, the Roman Empire. It would take a dozen more years for Rome to accept Christianiry as its religion. 

The other plausible explanation for King Drtad III to have Armenia he ruled convert to Christianity, was offered to me by my mother who taught history to elementary and middle school students in the Armenian schools she taught. I have no recollection of Armenian history course being taught in Armenian HS.  What we learned was the Armenian Cause, She said that the pagan priests had become immensely rich and were oppressing the people (կեղեքել is the word she used) and had them toll on the large tracts of lands the pagan temples possessed. In short, the institution of the pagan worship had become so powerful that it undermined the Armenian King’s authority and treasury. By converting the nation to Christianity, King Drtad III with a master stroke pulled the carpet from the underneath pagan priests and instead of the pagan institution, had a new religion established whose head, he would appoint and would have him as a political ally as well. Of course, King Drtad III would have relied on popular support to venture into such a monumental change that would alter the course of the Armenian history. Surely he would have to grapple with resistance. Gregory was a blue blood. He was the son of Parthian prince Annak who had killed the Armenian King Khosrov. In retaliation the Armenians had his father and the rest of the family wiped out. But he was whisked away and brought up as a Christian. Even though his father had killed an Arshakuni king, by appointing Gregory as the head of the Christian religion he established, King Drtad III assured, or so he thought, that he established a heridatry ecclesiastical dynasty that would be an ally to his secular dynastry.  

But human nature for territoriality, appears never to be subjucated, even by religion. Converting the Armenian nation to Christianity and appointing its head, King Drtad III did not appear to erase church and the secular state conflict, about which later on.


Tuesday, May 28, 2024

The Arshakunis: A dynastic family – 1/7 -

Perhaps no Armenian kingdom has impacted in the shaping of the Armenian nation more than the Arshakunis, the Arsacid Dynasty (Արշակունիներ). After all the members of the Arshakuni dynastic family transitioned the Armenian nation from worshipping the old gods to embracing Christianity, shaped the newly established church and state relations. It has a legendary king, Arshak II, after whom a legend has come down and an opera is named. If those were not enough,  a young monk by the name of Mesrob Mashdots invented the Armenian alphabet during their dynastic kingdom. It is no wonder that this dynastic family stirs the nation's imagination to this day. A Facebook account has been named after them. The name of one of their kings, young King Bab, is mentioned to this very day by no other than the sitting PM.  There is also a novel named after the young king. Who were the Arshakunis? This first segment is my translation of the Armenian Wikipedia that is also available only in Russian language. N.B. Henceforth I will use Arshak as the root word when addressing the family and its members. Vahe H. Apelian  


"The Arsacid Dynasty or (sometimes called the Arshakuni Dynasty) ruled the Kingdom of Armenia from 54 to 428. They started as a branch of the Parthian Arsacids but became a distinctly Armenian dynasty later on"


The Arshakuni Dynasty in a nutshell.

 

« The Kingdom of Arshakuni was an Armenian kingdom that existed in the years 66-428, whose capitals were Artashat (Ardashad), Vagharshapat (Vagharshabad) and Dvin. The Arshakunis ruling in this kingdom were related to the Arshakunis ruling in Persia, Aghvank (Caucasin Albania), Atrpatakan, and Virk (Kingdome of Iberia). In order to establish the kingdom, the Armenian-Parthian forces fought against the Romans for years. That war came to be known as the Ten Years' War. In the end, as a result of the Battle of Rhandeia, Rome accepted its defeat and called Drtad to Rome so that the latter would receive a crown from Emperor Nero.

Thus, the founder of the kingdom is Drtad I (Tiridates I of Armenia), who was crowned by the Roman emperor Nero in 66 and reigned until 88. During his reign, the pagan temple of Garni was built, and a war against the Alans (an ancient and medieval Iranic nomadic pastoral people of the North Caucasus) took place. 

Drtad I was followed by Sanatruk (88-110), who built the city of Mtsurk (Մծուրք). Arrianus (Արիանոս), when talking about him, mentioned that he was a middle-aged king who performed great deeds. After him, there was a struggle for the throne, which was finally resolved in 117, when Vagharsh I ascended the throne (117-140). During his reign, the Vartkesavan settlement on the Shresh (Շրեշ) hill developed so much that Vagharsh walled that city and named it Vagharshapat after himself. Vagharsh's death became an occasion for the Romans to place their own candidate on the Armenian throne, Sohaemus of Armenia (Սոհեմոս), who was distantly related to the Arshakunis and was a member of the Roman senate. Sohaemus reigned for 2 periods: 140-161. and 164-185 years. In 161, the Persians succeeded in elevating Pacorus of Armenia (Բակուր Ա) to the Armenian throne, but a few years later, in 163, he was dethroned and captured in Rome. In 185, the Arshakunyats throne was handed over to Vagharsh II, who was a powerful diplomat and politician. He was able to maintain neutrality between the two candidates fighting for the Roman throne so as not to endanger the independence of his country. During the reign of this king, the throne of the Arshakunyat kingdom began to pass from the father to the eldest son by inheritance. 

Emperor Nero crowing Drtad I, king of Armenia
(Courtesy Arshagouni Facebook account)

After the death of Vagharsh II in 198, the throne was passed to his son, Khosrov I of Armenia (Խոսրով Ա)  (198-215), who took revenge for his father's Vagharsh II’s  death who was killed fighting the mountaineers.

Vagharsh was assassinated by the Emperor Caracalla of Rome. The throne passed to Tiridates II of Armenia (Drtad II – Տրդատ Բ), who reigned from 216-252. During his reign, the Arshakunyats kingdom became powerful again. During the coup in Persia in 226, the ruling Arshakunis, who were friendly to the Armenian Arshakunis, were deprived of their power, and the power passed to the Sasanian Persians. In order to help them, in the same year, Drtad II – Տրդատ Բ -, invaded Ctesiphon (Տիզբոն) and won a victory over the Persians, but this did not save the Parthian Arshakunis. Finally, in 252, under the pressure of the Persians, Drtad II left for the Roman Empire. After the death of Trdat II, Artavazd ruled Armenia, followed by Khosrov II, after whose murder the "time of anarchy" began in Armenia, which lasted for about 26 years. During this period, the Persians enthroned the crown princes of the Persian throne in Armenia.

Finally, in 287, the son of Khosrov II, Tiridates III of Armenia, Drdat the Great, returned from Rome in 298, and established himself on the Armenian throne by the treaty of Mtsbin (Մծբին). During his reign, in 301, Armenia adopted Christianity as the state religion. He reigned until 330.

 After the death of Drtad the Great, the throne passed to Khosrov III the Small, Խոսրով Կոտակ Khosrow Kotak, who is famous for the first artificial forests he had planted. That forest currently bears his name, Khosrov forest. Khosrov built Dvin and resisted a series of Persian attacks. Khosrov reigned from 330-338.

After the death of Khosrov III, Tiran of Armenia (Տիրան Բ) ascended the throne (338-350). He was still a king living with pagan customs. The relations between the king and Catholicos St. Husik I (Հուսիկ Ա) were strained. The Catholicos Husik I (who was the grandsone of Catholicos Gregory the Illuminator) was killed by the order of the king. In the end, Tiran was blinded by the Persian king and left the throne to his son, Arshak II (Արշակ Բ), who became one of the most prominent kings of the Arshakuni kingdom. He resisted Persian invasions for years, but in the end, after being tricked by the Persian king Shapur II (Շապուհ II Երկարակյաց), he went to Ctesiphon (Տիզբոն) and was thrown into Anhush (Forgotten) Fortress.

 At this time, the young king Bab (Պապ Թագաւոր) returned to Armenia from Rome, restored Armenia's independence and ruled from 370-374. He won the battle of Battle of Bagavan (Ձիրավի ճակատամարտ) in 371, then started a series of reforms, among which was the reduction of church lands, also during his reign, Armenian Catholicos began to be ordained in Great Armenia. In 374, he was killed by the order of Roman Emperor Vaghes. After him, the kingdom of Arshakuni began to weaken.

Weak kings followed each other: Varazdat, Arshak III (Արշակ Գ), Khosrov IV of Armenia (Խոսրով Դ), during whose reign, in 387, Armenia for the first time was divided between Rome and Persia took place.

 In the year 405, during the reign of King Vramshapuh, an invention of nationalistic significance took place, the invention of the Armenian Alphabet by Mesrop Mashtots. 

Finally, the kingdom of Arshakuni finally fell during the reign of Artaxias IV (Artashes IV), in 428.

 

 

 

Monday, May 27, 2024

Celebrating the Republic of Armenia

Vahe H Apelian


The picture I posted is a composite from the front page of Aztag Daily special issue devoted to the 60th anniversary celebration of May 28 which we celebrated then as Independence Day. The other is from the first day cover of the stamp the postal service of Armenia issued celebrating May 28, as Armenia’s Independence Day. Arguably, May 28 and April 24 are the two days from our torturous history that will continue to remain entrenched in each and every one of us as long as we bear to be inheritors of the millennia old Armenian history.

 My mother had sent me this special issue, which I no longer have. I had left Lebanon two years earlier in 1976. My ties with the community understandably were much tighter. The special Aztag Daily issue is a huge spread. It measured 17.5 x 23 inches. Vehanoush Tekian, Vatche Proudian, and other young and upcoming have penned in this special issue.

May 28, 1978 happened to be a Sunday. Consequently, it is not far-fetched to imagine that the 60th anniversary celebration on that Sunday, became a special community event.  At least for the community that upheld and celebrated May 28 depicting it as the Armenian Independence Day. The community as a whole did not. 

From kindergarten to middle school, I was brought up in the Armenian community school system in Lebanon that celebrated May 28 as Armenian Independence Day and had the school closed on that day. After the middle school, I started attending the Armenian Evangelical College High School. The Armenian Evangelical community affiliated schools had May 28 as the schools’ picnic day. The Armenian Evangelical community schools were closed on that day and the schools organized outings to the country side. Consequently, for the next four years, I was off from a school day on May 28.

It was in college that the Armenian students from “this faction” school system and “that faction” school system got to get know each other and befriended. Surprisingly, coming from different Armenian school systems never factored in the friendships that ensued. It was in college, and I was visiting a classmate that I learned that not all Armenian schools closed on May 28, when I had assumed all did. It happened this way. I was surprised to hear my friend’s younger sister speaking of her homework for the next day that happened to be  May 28. I was astonished to hear that she had school on May 28. I asked her, isn’t her school closed tomorrow on May 28. “Why would the school close on May 28? “, she wondered, equally bewildered. She had absolutely no inkling of May 28. 

Who would have guessed then that 13 years, 3 months and 24 days later, on September 21, 1991, a referendum would be held in the Soviet Socialist Republic of Armenia to determine whether to secede or not from the Soviet Union. The referendum followed a declaration of independence which was issued on August 23, 1990.

The following year, the Armenian postal service issued its first stamp celebrating the Independence of Armenia, as the ARF faction of the Armenian Diaspora had been celebrating all along, after the Soviet takeover of the short lived first republic from May 28, 1918 to December 2, 1920. The Armenian postal service on May 28, 1992 issued, what collectors of stamps call First Day Cover, of the Armenian stamp celebrating May 28 Independence Day. Incidentally I have almost complete sets of stamps issued by Republics of Armenia and Artsakh.

Per Armenian law, 12 days are declared as non-working holidays. Naturally May 28 is among them, but instead of calling it Independence Day, it is termed as Republic Day (Hanrabedoutian Or), to celebrate the establishment of the democratic Republic of Armenia in 1918. It is not clear to me when the designating May 28, as Republic Day came about. Some claim that it came about in 1992, the year the Armenian postal service issued the first May 28 stamp designating it as Independence Day. 

  I believe that designating May 28, as republic day is the crowning achievement of centuries of struggle of the Armenians to have their own sovereign, democratic, free and independent Republic. I believe the republic as the state institution gives substance and structure to independence, which otherwise will be vulnerable. The first republic came about mostly by the dedication of mostly men and women who adhered to the Armenian Revolutionary Federation party. They are now upheld as the architects of the establishment of the first Republic of Armenia. Aram Manougian is accepted as the founder of the republic. ARF adopted the vision of the united Armenia in 1919, after the establishment of the Republic of Armenia.

That special issue of Aztag Daily announced on its front page that it is on on the occasion of the 60th anniversary of the Republic of Armenia. During those years Armenian Independence Day was synonymous with free, independent Republic of Armenia as the short-lived first Armenian Republic had become, for all practical purposes, a captive nation within the Soviet Union. History moved at an unprecedented pace and on September 21, 1991, Soviet Socialist Republic voted for independence seceding from the Soviet Union.

 On may 28, I also join the hundreds of thousands of the citizens of Armenia who are officially exempt from work that day, and Armenians wold-wide, celebrating the promise of bringing forth a republic on May 28, 1918, after being stateless for the preceding 543 years, since the fall of the last Armenian kingdom, the Cilician kingdom, in 1375. 

"1919 May 28, Yerevan, Independence Day parade starting from Apovyan street, towards the Armenian Republic’s Parliament building, headed by a woman dressed in black, symbolizing the bloody past of Armenia, and behind her is a woman dressed in white, symbolizing the present day Armenia, the newly-independent Armenia. In their front, two men from Western Armenian and from Eastern Armenia are walking hand-in-hand, symbolizing the Unity of the Armenian Nation. The first and second automobiles are surrounded by men holding posters of the newly liberated Armenian Provinces (Moush, Sasoun, Dikranakerd, Sis etc.). On either side of the parade, we can see the refugees, the orphans and the Armenian military. Indeed, a very touching scene is immortalized." (courtesy Kegham Papazian)


 

  

Clashes with police in Armenia - բախումներ ոստիկանների հետ Հայաստանում

 What the police faces in Armenia cannot be compared with the happenings of the police in the United States or in Canada. 

The clashes with the Armenian police are deliberate and are pre- planned under the guise of so-called political disobedience, to provoke the police to do what the policemen are called upon to do, maintain civilian order so that Armenian citizens can go about their daily lives, and then cry foul..

There is a very tense political atmosphere in America, the like of which I have not encountered since I immigrated to the U.S. in 1976.  But I do not foresee disobedience against police as an act of anti administration politically planned  disobedience. I believe that the American would not resort to such a form of opposition to the current government.  I have not read such  incidents in Ganada, that is to say deliberate clashes with the Canadian police  as opposition to Justin Trudea's  rule. Or, for that matter in Lebanon. The Lebanese police response to the Armenians demonstrating against the Azerbaijan Embassy in Lebanon, was brutal but the Lebanese Armenians response, and the response of the Armenian press, make your guess what it was......

In any event, under no ircumstances, I imagine, an American Armenian or a Canadian Armenian would resort to such opposition, or at least I can safely say that it is very unlikely that an ethnic Armenian citizen in Canada or in the U.S. of America will  do such a thing.

Deliberate disobedience against the Armenian police as a form of political disobedience, Armenians resort  only in Armenia!.  The psychology of King Arshak II appears to prevail to this day. 

This sort of civil disobedience has every possibility of becoming an endemic political culture in Armenia. Today opposition against this Armenian governement, and tomorrow that opposition against the next government. Until a totalitarian regime takes over to put things in order.

As the Armenian saying goes, I hope that  Armenia «little by little does not become sifted.» And the sifting is, flee for your life, anywhere else, other than anywhere in Armenia.

***

 

Պատշաճ էր որ Արեւելահայերէնով վերնագրէի այս պլակս։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՈՍՏԻԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՆԴԷՊ ՊԱՏԱՀԱՐՆԵՐԸ երբէ՚՛ք կարելի չէ բաղդատել Ամերիկայի կամ Գանատայի ոստիկանութեան պատահարներուն։ Հայաստանինը դիտաւորեալ է եւ ծրագրուած է որպէս՝ այսպէս կոչուած քաղաքական անհնազանդութիւն, գրգռելու համար ոստիկանութիւնը ընել այն ինչ որ ոստիկանը պարտի ընել՝ պահել կարգ ու կանոն որպէսզի Հայասանցի քաղաքացին իր առօրեան տանի։

Քաղաքական շատ լարուած մտնոլորտ կը տիրէ Ամերիկայի մէջ որուն նմանը չեմ հանդիպած նախապէս։ Բայց ուրախ եմ որ ոտսիտկանութեան դէմ անհնազանդութիւն չեմ տեսներ եւ յուսամ որ նման ձեւի չի դիմեր Ամերիկացին, ներկայ իշխանութեան դէմ ընդիմադրութեան համար։  Նման պատահար չեմ կարդացած Գանատայի մէջ, Գանատայի ոստիկանութեան հանդէպ՝ օրինակ որպէս Դրուտոյի իշխանութեան հանդէպ ընդիմադրութիւն։

Ամէն պարագայի տակ, այդպիսի բան չընէր եւ կը պատկերացնեմ որ պիտի չընէ Ամերիկահայը կամ Գանատահայը։ Հայ ոստիկանութեան դէմ անհնազանդութիւնը որպէս քաղաքական անհնազանդութեան ձեւ, կը պատահի միայն Հայասանի մէջ ուր տիրողը Արշակ Բ թագաւոր հոգեբանութիւնն է։  Այսպէս այս օրակարգը քաաքական մշակոյթ ըլլալու ամէն հաւանականութիւնը ունի։ 

Այսօր այսպէս, իսկ վաղը յաջորդ իշխանութեան դէմ։ Եւ այսպէս յուսամ կամաց-կամաց Հայաստանը չըլլայ մաղած։

 

Sunday, May 26, 2024

Ակնարկս Վահանին

Վահէ Յ Աբէլեան


Շատ հաւանաբար շատերը ստացան Վահան Զանոյեանէն,  իր ունեցած հարցազրոյցին յղումը։ Հարցազրոյցը վարած էր 168.am-ի թղթակիցներէն Զարուհի Դիլանյան անունով լրագրողուհի մը, զրուցակից ունենալով «սփյուռքահայ գործարար, համաշխարհային էներգետիկայի և անվտանգության փորձագետ, տնտեսագետ, գրող Վահան Զանոյանը»: Անկասկած որ փիւռքահայ լաւագոյն ներկայացուցիչներէն է վահան Զանոյեանը։ Հարցազրոյցը շաղկապած եմ ներքեւը։

Հարցազրոցին մէջ Վահանը կը նշէ հետեւեալը՝

«Հայ ազգը միշտ պայքարել է, հակառակ պարագայում՝ չէր գոյատևի։ Այսօր գոյություն ունի հայկական պետություն, որովհետև հայ ազգը գոյատևել է, երբ չի ունեցել պետականություն։ Ազգն ավելի մեծ է, քան պետությունը՝ բոլոր չափանիշներով՝ բնակչությամբ, պատմությամբ, տնտեսական և ֆինանսական ռեսուրսներով, կրթական մակարդակով, դիվանագիտական հմտություններով, համաշխարհային կապերով և, առհասարակ, հավաքական ներուժով։ Ազգը նաև ավելի մնայուն է, քան պետությունը այն պատմության ընթացքում մեծամասամբ գոյատևել է առանց պետության։ Դարեր ի վեր, երբ չի եղել հայկական պետականություն, ազգն է կենդանի պահել պետություն ունենալու հույսն ու հեռանկարը՝ սեփական մշակույթին, լեզվին, գրականությանը, հավատին, ավանդույթներին, պատմական ժառանգությանն ու հավաքական հիշողությանն իր անխախտ հավատարմությամբ և սեփական պատմությունը քաջ ճանաչելով։ Այդ բոլորը կարելի չէր լիներ՝ առանց մնայուն և անխոնջ պայքարի։ Պայքարը մեր ազգի բնական ուղին ու նկարագիրն է։ Այդ պատճառով ասում եմ, որ մենք կվերականգնենք մեր պայքարելու կամքը։ Պայքարելու կամքի կորուստն է, որ անբնական է մեզ համար, ո՛չ թե պայքարը։»

Սիրելի Վահան,

Անկասկած որ այդպէս է։  Իսկ իրողութիւնը այն է որ  Հայ Ազցը շատ աւելի մեծ է քան Հայաստանը՝ ոչ թէ 1918-ին հիմնուած Հայաստանի Հանրապետութեան շառաւիղը՝ ներկայի Հայաստանի Հանրապետութիւնը միայն, այլ Հայ Ազգը աւելի մեծ է քան պատմական հայաստանը որպէս Արեւմտեան Հայաստան, նեռարեալ Կիլիկիեան հայաստանը եւ կամ որպէս Մեծ Հայք եւ Փոքր Հայք պատմական Հայաստանները։ Հայ Ազգը աշխարհաձրիւ ազգ մըն է ներկայիս եւ այսոուհետեւ։

Հետեւաբար՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնէն  աշխարհաձրիւ Հայ Ազգը քաղաքականօրէն վարելու հաւակնութեան վարկածը անհիմն է։  Իսկ Հայասանի Հանրապետութեան պատասխանատութիւնը վարել է 1918-էն մեզի ժառանգ մնացած Հայաստանի Հանրապետութիւնը որ ունի եւ որ պէտք է իրաւականօրէն եւ համաշխարհային ճանաչումով ճշդէ իր տարածքը։ Հայաստանի Հանէրապետութիւնէն ակնկալել որ անոր  պետական քաղաքական հասանելիութիւնը կ՚ընդգրկէ իր սահմաններէն դուրս պատմական տարանծք, պարզապէս կը վտանգէ մեզի պատմական Հայաստանին ժառանգ մնացած ներկայ Հայաստանը՝       վարչապետին պատկերցումով՝ իրական Հայաստանը։

Տակաւին, հայ անհատէն  կը վերցնէ Հայ Ազգին պահմանման  իր անձնակական պատասխանատուութիւնը եւ այդ կը բեռցնէ Հայաստանի – այո, իրական Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութեանը վրայ, ինչպէս նշեցի Հայաստանի Հանրապետութիւնը վտանգելու գինով։  Որպէս օրինակ տամ Ամերիկացի քաղաքացին որ կ՚այպանէ իր կառաւարութիւնը որ վերցուցած է աղօքթը հանրային դպրոցներէն, իսկ ի՞նքը՝ իր տան մէջ, ան շատոնց մոռցած է աղօթել իր տան մէջ։ Տակաւին՝ Հայ Ազգին զաւակները Հայաստաբնակ ըլլալու բացառձակ իրաւունքը ունին։ Բայց բացառձակ մեծամասնութեամբ կամովին կ՚անտեսեն եւ գործադրութեան չեն դներ այդ իրաւունքը, այնպէս ինչպէս դուն ըրած ես, բայց անբարտաւանութեամբ իրենց կը վերապահեն  Հայաստաբնակ քաղաքակացիներուն քաղաքակականութեանը միջամուխ ըլլալու անբնական իրաւասութեան անպատասխանատու ակնկալութիւնը։

«Տաւուշէն ետք Արցախ»-ը հռետորութիւն չէ։ Վտանգաւոր քաղաքականութիւն մըն է որ ՚վստահաբար չէ վրիպած մեր դրացի երկիրներուն ռազմական նկատողութիւնէն։ Եբրէք չկասկածիլ որ այդպէս չէ։ եւ ռչ ալ «Հայ, Հայրենիք, Հայաստան, Աստուած» լոզունքը կը գողարկէ այդ իրողութիւնը որ պատերազմի պատրաստութեան մարտահրաւէր մըն է։ Կը մնայ Հայաստաբնակ քաղաքացիներուն ընել իրենց ժողովրավարական կարգով ընտրութիւնը։

Սա ալ նշեմ, 1918-էն ետք, ոչ մէկ բան փոխուած է Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութիւնէն։ Նշեմ անուններ որոնք ստանցնեցին Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին բնական դրացնիութեան քաղաքականութիւնը առաջին Հանրապետութիւնէն սկսելով՝ Արամ Մանուկեան, Աւետիս Ահարոնեան։ Բնականաբար Սովետական Հայաստանը իր քաղաքակնութիւնը չէր վարեր բայց մաս կը կազմեր բնական դրացնիութեան այդ նոյն արտաքին քաղաքականութեանը։ իսկ 21 Սեպտմբեր 1991-էն ետք՝ Նախագահներ ՝ Լեւոն Տէր Պետրոսեան, Ռոպերթ Քոչարեան, Սէրժ Սարգսեան եւ անոնց արտաքին գործոծ նախարարները վարեցին Հայաստանի դրացի երկիրներուն հետ բնական յարաբերութեան քաղաքակնութիւնը որ բացահայստօրէն ներկայիս կ՚՚ընէ Թաւշեայ Յեղափոխուփեամբ իշխանութեան հասած Նիկոլ Փաշինեանը։

Ես Հայաստան չեմ ապրիր Վահան, իսկ դուն ընտրած ես հոն ապրիլ։ Ինծի համար հպարտութիւն է որ նախքին ուսուցիչիս զաւակը ընտրած է այդ ընել։ կը նշես ՝ «Ոչ թե պարբերաբար, այլ համարյա մնայուն լինում եմ հայրենիքում. 7-8 ամիս ամեն տարի Հայաստանում եմ լինում և մնացած ժամանակը ճամփորդում եմ ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում և երբեմն՝ Միջին Արևելքում։ Այնպես որ, մասնավոր առիթ չկա. Հայաստանն իմ տունն է։»

Հետեւաբար դուն շատ աւելի ծանօթ ես Հայաստաբնակ մեր քաղաքակցիներուն քան ես։ իսկ իմ տպաւորութիւնս այն է որ նիկոլ Փաշինյանի կառաւարութիւնը իշխանութեան վրայ է ոչ թէ ի հեճուկս Հայասանի քաղաքակցիներուն, այլ անոնց հաւանութեամբ։ Չեմ ուզեր մանրասմասնել երէք ընտրութիւնները՝ Մայիս 8, 2018-ի շտապ Ազգային ժողովին վարչապետի ընտրութիւնը, ապա Դեկտեմբեր 2018-ի կառաւարութեան շտապ ընտրութիւնը, եւ ապա Յունիս 2021 թուականին, 44-օրեայ պատերազմէն ետք եղած կրկին անգամ շտապ  ընտորւթիւնը։ Իսկ երբէք չեմ կրնար այդ հակադիր երկտուութեանը համաձայն ըլլալ որ ենդադրաբար այդպէս չէ եւ «Երբեք չպետք է թույլ տալ, որ Հայաստանի իշխանությունների անօգնականությունը փոխանցվի հայ ազգին»։ Ո՞վ որու՞ն այդ արտօնութիւնը տալու կամ չտալու իրաւասութեան հաւակնութիւնը ունի, բացի Հայաստաբնակ քաղաքակցիները՝  որոնք  եւ իրենց ժողովրդավարական կարգով ընտրած իշխանութիւնը որ կը վարէ այդ քաղաքացիներուն յետ պատերազմի քաջ ընթացքը իրենց հաւանութեամբը։

Այսպէս եզրակացնեմ ըսելով՝ ես որպէս սփիւռքահայ սատար կը հանդիսանամ Նիկոլ Փաշինեայի կառաւարութեանը եւ կը վստահիմ անոր վարած քաղաքականութեանը։

Յ.Գ. Տպագրական եւ ուղղագրական սխալներուս ներողամիտ եղիր։ Գրածս անգամ մըն ալ չկարդացի սրբագրելու համար վրիպակները եւ ուղղագրական սխալները

Սիրով

Վահէ

Ագոյց՝ https://168.am/2024/05/25/2049720.html

Thursday, May 23, 2024

Celebrating May 28

Vahe H Apelian

 


The picture is the front page of Aztag Daily special issue devoted to the 60th anniversary celebration of May 28 which we celebrated then as Independence Day. Arguably, May 28 and April 24 are the two days from our torturous history that will continue to remain entrenched in each and every one of us as long as we bear to be inheritors of the millennia old Armenian history.

The special Aztag Daily issue is a huge spread. It measured 17.5 x 23 inches. Vehanoush Tekian Vehanoush Tekian, Vatche Proudian, and other young and upcoming have penned in this special issue. Interestingly the front page of the daily noted, Sixtieth Anniversary of the Armenian Republic. 

My mother had sent me this special issue, which I no longer have. I had left Lebanon two years earlier in 1976. My ties with the community understandably were much tighter. Obviously much has changed since 1978 in the world that is Armenia and Armenian.

May 28, 1978 happened to be a Sunday. Consequently, it is not far-fetched to imagine that the 60th anniversary celebration on that Sunday, became a special community event.  At least for the community that upheld and celebrated May 28 as Armenian Independence Day. The community as a whole did not. 

From kindergarten to middle school, I was brought up in the Armenian community school system in Lebanon that celebrated May 28 as Armenian Independence Day and had the school closed on that day. After the middle school, I started attending the Armenian Evangelical College High School. The Armenian Evangelical community affiliated schools had May 28 as the schools’ picnic day. The Armenian Evangelical community schools were closed on that day and the schools organized outings to the country side. Consequently, for the next four years, I was off from a school day on May 28.

It was in college that the Armenian students from “this faction” school system and “that faction” school system got to get know each other and befriended. Surprisingly, coming from different Armenian school systems never factored in the friendships that ensued. It was in college, and I was visiting a classmate that I learned that not all Armenian schools closed on May 28, when I had assumed all did. It happened this way. I was surprised to hear my friend’s younger sister speaking of her homework  for the next day that happened to be  May 28. I was astonished to hear that she had school on May 28. I asked her, isn’t her school closed tomorrow on May 28. “Why would the school close on May 28? “, she wondered, equally bewildered. She had absolutely no inkling of May 28. 

Who would have guessed then that 13 years, 3 months and 24 days later, on September 21, 1991, a referendum would be held in the Soviet Socialist Republic of Armenia  to determine whether to secede or not from the Soviet Union. The referendum followed a declaration of independence which was issued on August 23, 1990. Acceding to Wikipedia, 99.5% of voters from a turnout of 95%, voted in favor seceding from the Soviet Union and on September 23, 1991, Armenia officially became an independent republic.

The following year, the Armenian postal service issued its first stamp celebrating the Independence of Armenia, as the ARF faction of the Armenian Diaspora had been celebrating all along, after the Soviet takeover of the short lived first republic from May 28, 1918 to December 2, 1920. The Armenian postal service on May 28, 1992 issued, what collectors of stamps call First Day Cover, of the Armenian stamp celebrating May 28 Independence Day. Incidentally I have almost complete sets of stamps issued by  Republics of Armenia and Artsakh.

Per Armenian law, 12 days are declared as non-working holidays. Naturally May 28 is among them, but instead of calling it Independence Day, it is termed as Republic Day (Hanrabedoutian Or), to celebrate the establishment of the democratic Republic of Armenia in 1918. It is not clear to me when the designating May 28, as Republic Day came about. Some claim that it came about in 1992, the year the Armenian postal service issued the first May 28 stamp designating it as Independence Day. 

  I believe that designating May 28, as republic day is the crowning achievement of centuries of struggle of the Armenians to have their own sovereign, democratic, free and independent Republic. I believe the republic as the state institution gives substance and structure to independence, which otherwise will be vulnerable. The first republic came about mostly by the dedication of mostly men and women who adhered to the Armenian Revolutionary Federation party. They are now upheld as the architects of the establishment of the first Republic of Armenia. Aram Manougian is accepted as the founder of the republic. ARF adopted the vision of the united Armenia in 1919, after the establishment of the Republic of Armenia.

I also celebrate May 28 as Republic Day for reason I stated before, and I join the hundreds of thousands of the citizens of Armenia who are officially exempt from work that day to celebrate the promise of bringing forth a republic on May 28, 1918, after being stateless for the preceding 543 years, since the fall of the last Armenian kingdom, the Cilician kingdom, in 1375. 

 

 

Ամուրի դաստիարակներ՝ Եդուարդ Տարօնեան - 1/2

Վահէ Յ. Աբէլեան

Մանկութեանս Պրն. Եդուարդ Տարօնեանին մասնաւոր ուշադրութեան առարկան եղած եմ պանդոկէն ներս: Այդ օրերէն յիշողութեանս մէջ մնացած են իրմէ պատահարներ: Կը սկսիմ ժամակագրական կարգով:
Մանուկ էի, երբ օր մը ինքզինքս եւ զինք շրջապատուած գտայ ոչ միայն մօրս եւ հօրս կողմէ, այլ նաեւ այլոց կողմէ, Պանդոկին մէջ: Հետեւեալը պատահած էր: Պրն. Տարօնեանը զիս առնելով դուրս սպրդած է պանդոկէն, առանց որ ծնողքիս լուր տայ: Անկասկած՝ անակնկալ մը ընելու համար, տրամաբանելով որ երկուքիս բացակայութիւնը, երբ քիչ առաջ միասին էինք, մտահոգիչ պիտի չըլլար: Ուրեմն, զիս առնելով, Պանդոկին մօտ եղող խանութէ մը ինծի համար նոր զգեստ մը գնած եւ արդէն իսկ զայն հագցուցած էր, երբ վերադարձանք Պանդոկ: Այդ զգեստով լուսանկարուած եմ ծնողքիս հետ իմ առաջին եւ միակ ընտանեկան նկարը, երբ տակաւին եղբայրս որ ինձմէ հինգէն վեց տարիներ փոքր էր, չէր ծնած:
Սուրբ Նշան Ազգային վարժարանէն ներս մանկապարտէզի աշակերտ էի, երբ առաջին անգամ ըլլալով տեսայ զինք պանդոկէն դուրս, դպրոցի բակէն ներս, երբ մենք աշակերտներս շարքի շարուած էինք: Բնազդաբար ուզեցի մօտենալ իրեն, բայց այս պարագային ուրիշ երեւոյթ  պարզուած էր ինծի համար: Հոն կանգնած էր խիստ դէմքով մարդ մը, ձեոքն ալ գաւազան մը: Ահաւասիկ այսպէս սորվեցայ որ Պրն. Տարօնեանը դպրոցին տնօրէնն էր: Նախակրթարանի մանկամարդ աշակերտ էինք եւ տնօրէնին գաւազանին սեւցած ծայրամասը մեր երեւակայութեան մէջ նոյնիսկ նմանեցաւ ծայրը ածխացած գաւազանի մը որ շիկացած պիտի հասնէր աշակերտներու բաց ափերուն, եթէ չար ըլլային, թէեւ նման երեւոյթի երբեք չհանդիպեցայ:  Դպրոցի տնօրէնի մը խիստ դէմք ունենալը կարծես ընդհանրական երեւոյթ էր այդ օրերուն:
Հայ դպրոցը իր աշխարհը ըլլալու էր: Տարիները անցան, Պրն. Տարօնեանը այս աշխարհէն հեռացած էր, իսկ մայրս կրթական այլեւայլ հարցերու առընչութեամբ յաճախ կը յիշէր եւ կը մէջբերէրՊրն Տարօնեանը, որ միշտ ըսած պէտք է ըլլայ՝ «պետութիւնը հեռու պահեցէ՛ք մեր դպրոցներէն»: Երբ կը կարդամ Charter School-ի  մասին ըլլայ այդ Գալիֆորնեայի «Արարատ» կամ Տիթրոյիդի Southfield քաղաքին «Ալէքս եւ Մարի Մանուկեան» դպրոցները, որոնք պետական հովաւաւորութեան տակ են որպէս Charter Schoolներ, միտքս կուգայ Պրն. Տարօնեանին ըսած խօսքը՝ հեռու պահել պետութիւնը հայ դպրոցէն։ 
Միջնակարգի նոր աշակերտներ էինք, երբ մեզի ըսուեցաւ, որ Պրն. Մինաս Թէօլէլեանը պիտի ըլլայ մեր դպրոցին տնօրէնը: Պրն. Տարօնեանը կաթուած ունեցած էր եւ խնամքի կարօտ էր: Նշան Փալանճեան Ճեմարանին շատ մօտ կար Սափրիչ Ռուբէնը, որ եղած էր իմ մանկութեան եւ պատանեկութեան սափրիչս, մինչեւ որ իր աշկերտը՝ Մուսթաֆան, որ կատարեալ հայերէն կը խօսէր, բացաւ սափրիչի իր խանութը: Մուսթաֆան մազ կը կտրէր օրուան նորաձեւութեան համաձայն, առաւել խանութը ունէր վերնայարկ մը, ուր մեզի արտօնութիւն կու տար գաղտնաբար սիկարէթ ծխել: Այսպէս, Սափրիչ Ռուբէնը կորսնցուց մեզ՝ իր նախկին յաճախորդները, երբ մեր երիտասարդութեան սեմին հասանք:
Սափրիչ Ռուբէնին տունն ալ Ճեմարանին եւ մեր տան մօտ էր: Մայրս կ’այցելէր իրենց այցելելու համար Պրն. Տարօնեանը, որ Սափրիչ Ռուբէնին կնոջը հոգածոււթեան յանձնուած էր կաթուածէն ետք: Եբրեմն ես ալ կ’ընկերանայի իրեն, իր պատուէրով: Այդ այցելութիւններէն մէկուն ընթացքին էր, որ Պրն. Տարօնեանը տեսայ այնպէս ինչպէս շատ հաւանաբար ոչ ոք տեսած ըլլար զինք:
Պատշգամը նստած էինք, ուրկէ կ’երեւէր փողոցը: Այնպէս պատահեցաւ որ այդվայրկեանին փողոցէն հեւքոտ կը քալէր մէկը, որ բեռնակրի մը տպաւորութիւնը կը ձգէր: Ձեռքին կարտոպրակ մը: Յանկարծ Պրն. Տարօնեանը յուզուեցաւ: Անշուշտ որ չեմ յիշեր բառերը եւ ոչ ալ կ’ուզեմ անտեղի զգացումներ տալ պատահարին, բայց հետեւեալին նման բան մըն էր, որ ըսաւ Պրն. Տարօնեանը՝ «Հէ՛յ մարդդուն չես գիտեր որքան հարուստ մարդ մըն ես. կ’երթաս տունդ, ուր քեզի կը սպասեն կինդ եւ զաւակներդ, որպէսզի անոնց հետ միասնբար ճաշես…»։ Ոչ թէ միայն յուզուեցաւ, այլ սկսաւ հեծկլտալ: Մայրս միջամտեց որ նիւթը փոխէ։ Աւելի մանրամասնութեամբ չեմ յիշեր այդ այցելութիւնը:
Տարիներ ետք տեղ մը կարդացի լուսահոգի Արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Աշճեանի մէկ գրութիւնը, ուր ան կը ներկայացնէր Պրն. Տարօնեանը որ եղած էր նմանապէս իր տնօրէնը: Հոն էր որ իմացայ, ինչպէս որեւէ երիտասարդ, ան ալ զերծ չէր մնացած սիրոյ բաբախումներէն, բայց չէրամուսնացած եւ մեռաւ ամուրի:
Վերջին այցելութիւնս իրեն եղաւ 1962ին, երբ շրջանաւարտ եղայ Սուրբ Նշան Ազգային վարժարանէն: Կարգ մը րջանաւարտներով եւ ինքնակամ գացինք իրեն՝ մեր երբեմնի տնօրէնին այցելութեան: Սափրիչ Ռուբէնին տիկնոջը օգնութեամբ կրցաւ գալ հիւրասենեակը: Տխուր պատկեր մը կը ներկայացնէր: Մէկ կողմը կարծես ամբողջովին անզգայ եղած էր: Նոյն կողմի աչքն ալ կարծես նմանապէս անզգայ էր եւ պահուած էր ակնոցին անթափանց ապակիին ետեւ: Այս անգամ ես էի որյանկարծ փղձկեցայ եւ սկսայ հեկեկալ: Տիկինը զիս հիւրասրահէն դուրս հրաւիրեց: Այդպէս եղաւ վերջին այցելութիւնս իրեն:
Քանի մը ամիսներ առաջ Քալիֆորնիա Կլէնտէյլ քաղաքի գրադարանին բաւական ճոխ հայկական բաժնին մէջ հանդիպեցայ Պրն. Եդուարդ Տարօնեանին գրած գիրքերէն մին: Պատմուածքներու հաւաքածոյ մըն էր, ուր Ստոյիկեան դպրոցի նկարագրութիւն կար: Կրկին անգան յիշեցի մօրս հետ իրեն մեր այցելութիւնը։ Ահաւասիկ տասնամեակներ ետք չեմ կրնար մտահան ընել, որ Պարոն Տնօրէնի հանրային պատկերին ետին կար մարդ մը որ շատ սուղ վճարած եղաւ իր ազգանուէր ծառայութեանը համար։ Անկասկած որ իրը բացառութիւն չէր: Յետ եղեռնի սփիւռքը դիւրին-դիւրին մէջտեղ չեկաւ եւ խլեց իր ալ զոհերը:
Վերջացնելէ առաջ յիշեմ, որ տակաւին կը պահեմ Պրն. Տարօնեանին կողմէ ստորագրուած Սուրբ Նշան Մանկապարտէզի շրջանաւարտութեան վկայականս, որուն պատկերը կցած եմ հոս։
 Կը կցեմ նաեւ իր մահուան հիսնակեանին առթիւ Լեւոն Շառոյեանին յիշատագրութիւնը որ լոյս տեսած է «Ազդակ» օրաթերթին մէջ (August 8, 2017)։ 
«….. Եւ ճի՛շդ հոս ես պիտի ուզեմ ոգեկոչել տարօնցի երկարամեայ ուսուցիչ, գրաբարագէտ եւ արձակագիր ԵԴՈՒԱՐԴ ՏԱՐՕՆԵԱՆԸ (1896-1967):
Մոռցուած անուն մըն է ան ալ, շատերու նման: Նոր ու միջին սերունդները ոչինչ լսած են իր մասին: Թերեւս զինք յիշեն լոկ Պէյրութի Ս. Նշան Ազգ. վարժարանի հին շրջաններու աշակերտները, որովհետեւ Եդ. Տարօնեան 1942-57 տնօրէնի պաշտօն վարած է այնտեղ:
Տարօնեան ծնած էր Բաղէշի (Պիթլիս) Խուլթիկ գիւղը: Հետագային (1961) ան արդէն պիտի անմահացնէր իր գիւղին անունը` պատրաստելով ու հրատարակելով անոր ինքնուրոյն բարբառին նուիրուած ծաւալուն ուսումնասիրութիւն մը, որ յագեցած էր ազգագրական ծանօթութիւններով:
Եդուարդ Տարօնեան պատանի տարիքին Պոլիս գալով` նախ յաճախեր էր Էսայեան վարժարան, յետոյ ալ աշակերտեր էր Յովհաննէս Հինդլեանի Նոր դպրոցին` այնտեղ ուսուցիչ ունենալով Եղիշէ եպս. Դուրեանն ու Դանիէլ Վարուժանը, որոնք խմորեր էին իր մէջ գրականութեան ճաշակը եւ հին ու նոր լեզուներու հանդէպ սէրը:
Եղեռնի շրջանին անցեր էր Ժընեւ` հետեւելով «Ժան Ժաք Ռուսօ» մանկավարժական հիմնարկի դասընթացքներուն` հոնկէ վկայուելով 1919-ին: Այդ թուականէն սկսեալ, աւելի քան 35 տարի ինքզինք ամբողջովին պիտի նուիրէր ուսուցչական ասպարէզին` Պոլսէն Ժընեւ, Հալէպ եւ Պէյրութ:
Գրած է պատմուածքներ, որոնք նախ լոյս տեսած են Ա. Ծառուկեանի «Նայիրի»ամսագրին մէջ եւ այլուր, յետոյ ալ մէկտեղուած են առանձին կողքի մը տակ («Համասփիւռ»,1959):
Մշակած է նաեւ մանկապատանեկան պատմուածքներ, որոնց մէկ մասը ամփոփած է «Մանկապատում» վերնագրով ժողովածուի մը մէջ (1952), զոր պատկերազարդած է ծաղրանկարիչ Տիրան Աճեմեանը: Այս հատորին յառաջաբանին մէջ Տարօնեան կը խոստովանէր, որ իր պատմուածքներուն ոճը իրական իմաստով մանկական չէ, բայց կ՛աւելցնէր.
‘Հայ մայրն է, որ յանձն պիտի առնէ այս գիրքը կարդալ ու բացատրել իր ծունկերուն փարած երեխաներուն, եւ այս պատկերն ալ ուրախառիթ է: Այս ձեւով, հայ մայրը իր մանուկներուն սիրոյն, պահ մը ի՛նքն ալ պիտի մանկանայ, եւ ինչպէս որ ամէնէն դժուարամարս սնունդը մայրական կուրծքին մէջ կը հրաշափոխուի անուշ ու արդար կաթի, այսպէս ալ այս պատմուածքներու լեզուն հայ մօր շրթունքներէն անցնելով` մտերմիկ ու դիւրըմբռնելի զրոյցի մը պէս պիտի շոյէ ականջները իր մանկիկին:’
Տարօնեան հմուտ էր ֆրանսերէնի ու, առ այդ, կատարած էր թարգմանութիւններ, ինչպէս` Անտրէ Տիւմայի «Յաւերժական ներկայութիւն»-ը:
1944-ին, հրապարակագիր Մանուկ Ասլանեանի մահէն ետք, Եդ. Տարօնեան ամբողջ տարի մը ի՛նք է որ ստանձնած էր Պէյրութի «Ազդարար» շաբաթաթերթին խմբագրականները գրելու պարտականութիւնը` դրսեւորելով ազգային ու քաղաքական հարցերու խոր հմտութիւն:
Եղած է շատ պարկեշտ մտաւորական մը` ապրելով գրեթէ աննշմար:
1957-ին կաթուածահար կ՛ըլլայ ու շուտով ալ կը կորսնցնէ իր զոյգ աչքերուն լոյսը, ըստ կարգ մը հաւաստի վկայութիւններու, տարիներ առաջ գլխէն ստացած տմարդի ու վայրագ հարուածի մը պատճառով, հայանուն մարդոց ձեռամբ… Այդ վիճակով ճիշդ տասը տարի կ՛ապրի շատ տառապալից կեանք մը` անկողինին գամուած ու առանց ընտանեկան խնամքի: Կը մահանայ Ազունիէի (Լիբանան) հայոց բուժարանը, 25 հոկտեմբեր 1967-ին:
Մ. Թէօլէօլեան իր «Դար մը գրականութիւն»-ի անդրանիկ տպագրութեան Բ. հատորին մէջ (1956, Գահիրէ), տեղ տուած է Տարօնեանին` կենսագրականով ու սիրուն պատմուածքով մը: Անդրանիկ Ծառուկեան, որ աշակերտած է իրեն Պէյրութի Հայ Ճեմարանը, իր մահուան վաղորդայնին ոգեկոչած է զինք «Նայիրի» շաբաթաթերթին մէջ (5 նոյեմբեր 1967): Իսկ տարիներ անց, իր վաղեմի ուրիշ մէկ աշակերտը` Մեսրոպ արք. Աշճեան, Փարիզի «Յառաջ»-ին մէջ ընդարձակ յօդուածով մը (19-21 յուլիս 1996) վեր հանած է այս «մոռցուած դէմք»-ին արժանիքները` դպրոցական օրերէ յամեցող քաղցր յուշերով:”