Դիտումներ եւ Դատումներ Արմենակ Եղիայեան-էն - 2

 Ներփակ մէջբերումները Արմենակ Եղիայեան-ին շաբաթական «Հայերէնը կը զուարճանայ»՝ Թիւ 97  յղումէն է։ Վահէ Յ. Աբէլեան

 

Մի՛ գրէք՝

Փոխ կառավարիչ՝ անջատ, «Հասկ»-ի պէս:

Այլ գրեցէ՛ք՝

Փոխկառավարիչ՝ միացած, հայու պէս:

*****

Մի՛ արտասանէք ու գրէք՝

Ի՞նչպիսի , ո՞րքանով՝ «Մարմարա»-ի եւ Պարոյր Աղպաշեանի պէս:

Այլ արտասանեցէ՛ք ու գրեցէ՛ք՝

Ինչպիսի՞, որքանո՞վ՝ հայու պէս:

*****

Ասոնք բոլորը կը յատկանշուին ենթակայ-բայ թուային անհամաձայնութեամբ. այսինքն՝ ոմանց ենթական եզակի է, բայը՝ յոգնակի, ուրիշներու բայը եզակի է, ենթական՝ յոգնակի: Մինչ հայերէնը,  − եւ քիչ մը ամէն լեզու − կը պահանջէ, որ ենթական եւ բայը ունենան նոյն թիւը, այսինքն՝ համաձայնին իրենց թիւով: Քերականական անհրաժեշտութենէ մը աւելի՝ սա բանական անհրաժեշտութիւն է, այլեւ բնական, այնքան բնական, որքան ծառաւին համար ջուրի պահանջն է, անօթիին համար՝ հացի պահանջը,− բայց ահա եկուր-տես, որ այդ տարրական պահանջն է, որ հիմա սկսած է չքանալ արդի հայուն մէջ՝ ի Հայաստան թէ ի սփիւռս, իրարու հետ մրցակցութեան ելած են ուղղակի՝ իրենց բոլոր խաւերով ու շերտերով եւ միշտ գերազանցելով զիրար:

Հարց է, թէ ե՛րբ լեզուական այսքան պարզ կարգ մը չի յարգուիր, հապա ինչպէ՞ս կարելի պիտի ըլլայ աւելի խրթին երեւոյթներ մատնանշել եւ... սրբագրութիւն ակնկալել: 

Միւս կողմէ չմատնանշես զանոնք, հապա ինչպէ՞ս հաշտուիս աչքերուդ առջեւ ամէն օր քիչ մը աւելի աղաւաղուող, լլկուող, բռնաբարուող մայրենիիդ:

*****

Կրնա՞նք եզրակացնել, թէ հայերէնը  կը դժուարանայ հետզհետէ:

Հայերէնը կը մնայ նոյնը, զայն գրողներն են, որ պէտք եղած պատրաստութիւնը չունին, յատկապէս մեր լրագրողները, որոնց ոչ մէկը կը լրացնէ  տուեալ պաշտօնի պահանջները, որոնց առաջինն է լեզուի պարկեշտ տիրապետումը: Կրնա՞ք թուել մէկ արեւմտահայ լրագրող, որ հայագիտութիւն ըրած է,-- անշուշտ ամէն կրպակ հայագիտութիւն չի կրնար ուսուցել,--  վկայուած ըլլալով  նաեւ համալսարանի լրագրական բաժանմունքէ:

Ասոնք իբրեւ նախատինք չեն ըսուիր, այլ  կը մատնեն մեր ցաւը, մեր մորմոքը, մեր յուսահատութիւնը. անհեռանկարային մտահորիզոնը: 

Վերջը ի՞նչ պիտի ըլլայ:

Ամենամտահոգիչը այն է, որ բարելաւումի ոչ մէկ յոյս կրնանք փայփայել:

*****

Արմէնպրես եւ... հայերէնը

«Ողջունում եմ հայ ժողովրդի ուժն ու տոկունութիւնը և իրենց ապագան կերտելու յանձնառութիւնը. Լին Թրեյսին շնորհաւորել է ՀՀ Անկախութեան տօնը» («Արմենպրես»): Ամերիկացի դեսպանը իր այս ողջոյնը անգլերէն շարադրեց անշուշտ եւ անգլերէնի մէջ ժողովուրդ (people) յոգնակի է, այդ պատճառով ալ յոգնակի կիրարկած է նաեւ իրենց դերանունը (their): Լուրը հաղորդող Արմենպրեսը պարտաւոր էր ըսելու իր՝ եզակի, քանի ժողովուրդ բառը հայերէնի մէջ եզակի է՝ «իր ապագան»:

Սակայն այսքան բան կրնա՞նք ակնկալել «Արմէնպրես»-էն:

---Վիեննայի բանակցութիւնների մի քանի փուլերի արդիւնքներով կողմերին Է ներկայացուել համաձայնութիւնների վերջնական տեքստը (Արմենպրես):

Վերը անգլերէնն էր, այստեղ ալ ռուսերէնն է. 

հայը ամէն օր քիչ մը աւելի կը նահանջէ Հայաստանէն եւ... հայերէնէն: 

Այլապէս պիտի գրէր՝ շնորհիւ, եւ օրինակ ալ դառնար իր արեւմտահայ եղբայրներուն, որոնք նուազ օտարամոլ չեն:

 

Note: People is the plural of person that's most commonly used in everyday communication to simply refer to multiple humans. But people can also be used as a singular noun to refer to a population or community.

 

 

 

 

A Unique Era: Three Comments

Vahe H. Apelian

Ladies' Guild at Shamlian-Tatigian Armenian Evangelical School, Nor Marash, Bourj Hammoud

         Link: http://vhapelian.blogspot.com/2017/07/blog-post_25.html

The linked article in Armenian was first posted on May 26, 2012, in Keghart.com. The article was written by my mother recalling her a quarter of century teaching in the Shamlian-Tatigian Armenian Evangelical School in the Nor Marash neighborhood of the overwhelmingly Armenian populated Bourj Hammoud.  The article in Keghart.com was titled “Personalities (Դէմքեր), Events (Դէպքեր) and Memories (Յուշեր).

 «Bourj Hamoud is a town and a municipality in Lebanon. It is located north-east of the capital city Beirut, in the Matn District of Lebanon and is considered a part of the greater Beirut.

The founding father of Bourj Hammoud and its municipality was the Armenian Catholic Father Paul Ariss (Arabic: الأب بول عريس; Armenian: Հայր Պօղոս Արիս) who was instrumental in laying the foundations of a bustling city and center for the Lebanese Armenian community and served a long time as its mayor. The municipality named a main street in Bourj Hammoud in his name in acknowledgement of his sizable contributions to the establishment and development of the city.” (Wikipedia).

The article Keghart.com published, which I reproduced in my blog, was in fact a segment from my mother’s recollections I stumbled upon in an album depicting  life in Shamlian-Tatigian school pictured by the school's photographer Vramshabouh Dermirjian.

The following three comments were made in response to the article. I thought of archiving them in my blog. 

*****

Comment No. 1: “A Unique Era”

This article describes a unique era of a generation that was born and raised in Bourj Hammoud, having a special bond with the Armenian community of the time, the schools, the teachers, the churches, the agoomps…Unfortunately, that sense of belonging can't be found or recreated again anywhere in other Armenian communities.

Anonymous (U.S.)

July 6, 2012 

 

Comment No.2: “Sister Nvart Remembered”

I have known Sister Nvart, as she was known in Bourj Hammoud, as a neighbour, a woman of Christian faith and a motherly figure. She used to address my mother and all the women in the neighbourhood as sister-so-and-so, regardless whether they were religious or not. Calling them sister immediately brought about certain camaraderie and that feminine bond between them. Apart from her neighbourly and sisterly approach, I will never forget the contribution she made to my family when we had to change school in our elementary years because my father could not afford the new higher fees of the Armenian Evangelical School. Principal Rev. Jizmedjian would not make any concessions.

My mother, tears in her eyes, had to enroll us at the new, competitively-priced Armenian Sabbathists’ School (Շաբաթապահ) in Sin-el-Feel. Her disappointment was even greater when she noticed that the educational standards of the new school were lower than the one my brother and I had been previously attending. I hardly studied at home, as I found the lessons too easy. Every afternoon my mother would greet us in tears when we came home from school for she knew we did not belong there. Whether the concept of this Շաբաթապահ schooling and culture was all alien to her or whether she could not see us steering away from an upbringing that she herself had been reared into, I could not understand. Although I found it daunting being away from my friends and the teachers whom I had known since my kindergarten years at the Armenian Evangelical School which was opposite our house.

I am told… one day when my mother was waiting for us at the corner of the street, opposite the school which she yearned to see us attend, Sister Nvart was passing through and she stopped by to say hello. It did not take long for my mother to burst into tears and express her dismay with our new school and that the new Principal Rev. Jizmedjian had not made any concessions to allow us to continue our schooling and observe the Christian faith in which we were being brought up.

I am told…Sister Nvart put her arm around my mother and said, “The Lord will show the way.” She then asked my mother to give her our previous years’ school reports and told her to have faith in the Lord.

I am told…the next day Sister Nvart went to see the principal. She took along our school reports, and told the principal, “How can you throw these pearls to the swine?”  (Mathew 7:6)

Two days after Sister Nvart’s meeting with the principal, I saw my mother unstitching the insignia of the new school and replacing it with the one that we knew was best.

The purpose of this letter is in no way meant to be derogatory about the different schools and religious faiths (our family adheres to the Armenian Apostolic Church) but it is about a person – Nvart Demirjian – who made a difference in our lives which is something we have not forgotten to this day.

Since returning to the Armenian Evangelical Secondary School, which was later called Shamlian-Tatikian Evangelical Secondary School of Bourj Hammoud, my brother and I completed our education in the same institution which has left its positive influence upon us to the present day.  

And then the war came upon us.

Vatche (England)

June 19, 2012

*****

Comment No. 3: “Thank You”

Thank you Mrs. Apelian for remembering my mom, father and Vatche. Yes, I was blessed to have Digeen Nevart as my mom. She was a woman of faith. I am glad that she made a difference in your life. Thank you again for sharing.

Love

Ruth D.D (Canada)

June 20,2012

The Ladies Guild from the Armenian Evangelical Church, Nor Marash, Bourj Hammoud

 

Պուրճ Համուտ՝ Աւաղ փառացս անցաւորի՞

Վահէ Յ. Աբէլեան 

Armenia Street, Bourj Hammoud, Lebanon, pictured in 1995.

Նախ  ճշդեմ որ լիբանանը ձգեցի 1976-ի Յունիս ամսուան վերջին օրերուն խոյս տալով Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի արհաւիրքէն եւ սկսելու նորը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ տրուած ըլլաով որ քաղաքացիական պատերազմին հետեւանքով տարիներէ ի վեր ասպարէզի փայփայած հեռանկարներս այլեւս անկարելիութեան մատնուեցան։ 

Անցնող 46 տարիներուն մէկ անգամ այցելիցի Լիբանան՝ հոնկէ մեկնելէս շուրջ քսան տարիներ ետք՝ 1995-ին։ Այդ օրուան իրիկնամուտին, Պէյրութի օդակայանը զիս դիմաւորեցին զարմուհիս Անին եւ ամուսինը՝ Թոմը։ Յաջորդ օրը առաւոտուն՝ առաջին այցելութիւնս եղաւ Պուրճ Համուտ իսկ Պուրճ Համուտի մէջ ալ, առաջին այցելութիւնս տուի հանգուցեալ ընկերոջս՝ Հրաչ Պետոյեանին եղբորը Բիւզանդին վաճառատունը, Պուրճ Համուտի կեդրոնական հրապարակին վրայ։ Զգացական վարկեաններ էր որ ապրեցայ խանութը մտնելէս անմիջապէս ետք։ Կարծես կեանքը սառած մնացած էր հոն։ Բիւզանդը հոն էր, խանութիւն անկիւնը, նոյն գրասեղանին ետին նստած, բայց այլեւս Հրաչը հոն չէր։ Տեսաւ զիս  վարկեան մը նայեցաւ՝ սառած, յիշեց զիս եւ ընկալեց կացութիւնս եւ անմիջապէս ոտքի ելաւ, մօտեցաւ։ Գրկախառնուեցանք եւ յետոյ գացինք գերեզմանատունը  մոմ մը վառելու  Հրաչին շիրիմին վրայ։

 Ապա, նոյն օրը, այցելեցի Ապրօ Սոմունճեանին հագուստեղենի խանութը, Գրիգոր Գրաճեանին դեղարանը, Սարտարապատ ակումբը եւ անոր դիմացը գտնուող շէնքին մէջ մեր ազգական Աւետիս Մանճիկեանին տունը։ Ամէնքը հոն էին, գրեթէ այնպէս ինչպէս երբ ձգած էի լիբանանը, թէեւ Պուրճ Համուտին մէջ նշմառելի էին փոփոխութիւններ։  Բայց, Պուրճ Համուտը տակաւին հայկականութիւն կը բուրէր ինչպէս յիշած էր մայրս իր «Հայաստան մը դարձած Պուրճ Համուտը՝ դէմքեր, դէպքհեր եւ յուշեր»  գրութեանը մէջ։ Գրած էր՝ «Ո՞վ լսած չէ երբեք Պուրճ Համուտի մասին: Հայահոծ, հայաբնակ շրջան մը Պէյրութի հիւսիս-Արեւելեան շրջանին մէջ:  Հայրենիքէն հեռու Հայաստան մը դարձած Պուրճ Համուտը: Ուրիշ խօսքով հայակերտումի հնոց մը: Հոն դարբնուեցաւ ու կերտուեցաւ հայ բանուորն ու կրօնաւորը, ուսուցիչն ու քարոզիչը: Այլ եւ այլ արհեստներու ու արուեստներու մէջ տաղանդ ցուցաբերող աշկերտն ու աշակերտը:» 

Ապա, գնահատող զուարթամտութեամբ մը, գրած էր՝ «Երբ վրայ հասան Լիբանանի քաղաքական անկայուն օրերը, 70-ական թուականին, Պուրճ Համուտի տղամարդը, երիտասարդն ու տարէցը, հարկադրուեցան զէնք կրել իրենց շրջաններու պաշտպանութեան համար: Երբեմնի աշակերտը դարձաւ աշկերտը ինքնապաշտպանութեան մարզին իր ղեկավարին, լքելով ուսումնառութիւնը: Ուսման ակնարկումի պարագային երբ հարց դրուէր թէ արդեօք այս կամ այնինչ ուսանողը կրցա՞ւ իր B.A.-ն ստանալ ... պատասխանը կըլլար .- այդ չենք գիտեր, սակայն գիտենք որ ան B.H չստացաւ, այսինքն Պուրճ Համուտցի չեղաւ, չկրցաւ ըլլալ: Այս էր եւ է Լիբանանի Պուրճ Համուտը:»

Մենք կը բնակէինք Պուրճ Համուտէն քիչ մը հեռու՝ Անթիլիաս, կաթողիկոսարանին մօտ։ Ակնարկելով Պուրճ Համուտին, հետեւալը գրած էր մայրս՝ «Ես ինքս ալ համարեայ դարձայ Պուրճ Համուտցի, քառորդ դար ծառայելով Պուրճ Համուտի Նոր Մարաշ շրջանի մէջ հաստատուած Հայ Աւետարանական – Շամլեան-Թաթիկեան երկրորդական վարժարանէն ներս, որպէս հայ գրականութեան եւ հայոց պատմութեան դասատու:» Բայց ամէն Լիբանահայ քիչ թէ շատ Պուրճ Համուտցի էր արդէն։

Անցեալ քանի մը օրերուն ընկերներէ ստացայ տեղեկութիւններ Պուրճ Համուտի մասին ինչպէս նաեւ լուսանկարներ Պուրճ Համուտէն։  Տեղեկութիւնները տխուր էին եւ տխրեցնող։ Կարծես կարգն ու կանոնը խախտած է եւ Պուրճ Համուտի գլխաւոր պողոտան դարձած է փողոցի վրայ առեւտուի բաց շուկայ մը։  Կը մէջբերեմ ընկերոջս գրութիւնէն եւ կը տեղադրեմ իմ ստացած լուցանկարներս։ Երկուքն ալ զուգադիպութեամբ հասան նոյն օրը։ Լուսանկարները կը հաստատէին ընկերոջս  տեղեկութիւնները ուր կը նշէր հետեւեալները՝

«Ներկայիս՝ ոչ պաշտօնական տուեալներու, նախկինի հայաբնակ թաղամասերու մի միայն 20-30 տոկոսը հայաբնակ են։»

Armenia Street, Bourj Hammoud

«Ներկայիս, ամբողջ Պուրճ Համուտի ժողովրդագրական պատկերը փոխուած է։ Նախ՝ բաղդատած երկրի այլ վայրերուն, շրջանը դարձած է աղքատ եւ լքուած. տեղացի այլազգներ կը կազմեն բնակչութեան հոծ եւ պատկառելի թիւ մը, ասոնց կողքին կան նաեւ նոյնքան մեծ թիւով սուրիացի  քիւրտ,  թուրք, իսլամ գաղթականներ եւ օրականով աշխատող երիտասարդներ։

«Գիշերները թաղերը մութ-զնտան են։»

Armenia Street, Bourj Hammoud

«Աղբահաւաքներ, եթէ քսան չորս ժամի վրայ աշխատին իսկ, չեն կրնար աղբակոյտերը հաւաքել։ Հետեւաբար Պուրճ Համուտը հաւաքական աղբակոյտի մը վերածուած է։»

«ԼՕԽ-ուհիներ, ժողովի կամ հանդիպումի համար կը դժկամակին Սիսի ընկերաբժշկական կեդրոն երթալ վախնալով օտարներու ներկայութենէն։ Իսկ գիշերները, պուրճ համուտաբնակ հայը չի համարձակիր բնակարանէն դուրս ելլելո՜ւ։»

Armenia Street,, Bourj Hammoud

Որպէս հետեւանք՝ «Երիտասարդ՝ նոր ընտանիք կազմող հայեր, բնա՛ւ չեն փափաքիր Պուրճ Համուտի մէջ շարունակելու իրենց կեանքը. բնա՜ւ։»

Կարծես Պուրճ Համուտը դարձուձած է էջ մը պատմութեան յանձնելով իր շատ մօտ անցեալը եւ անոր հետ երբեմնի սփիւռքահայութեան միջնաբերդը։ Աւաղ փառացս անցաւորի.......

Armenia Street, Bourj Hammoud

Անկասկած որ պատճառներ կան որ Պուրճ Համուտը այս վիճակի հասած է։ Բնականաբար անոր պատասխանատուութիւնը՝ ինչպէս Անգլերէն ժողովրական խօսը կ՚ըսէ՝ falls squarely, այսինքն «քառեկաձեւորէն»՝ աջէն, ձախէն, վերէն եւ վարէն կը բարդուի Պուրճ Համուտի քաղաքապետութեան ուսերուն վրայ եւ այդ քաղաքապետութեան անհոգ, անտարբեր եւ անատակ անդամներուն եւ այդ քաղաքապետութեան անդամ ընտրողներուն ուսերուն վրայ. ինչպէս նաեւ ազգային մարմիններուն՝ ըլլան անոնք աշխարհական կամ կրօնական, որոնք անցեալ աւելի քան երկու տասնամեակներուն պատասխանատուութեան չկանչեցին Քաղապետարանը եւ անոր անդամները։ Անկասկած որ Պուրճ Համուտի քաղաքապետութիւնը Անճարի քաղաքապետութիւնէն դասեր ունէր սորվելիք։

    Խոատովանիմ որ  Պուրճ Համուտին «միջնաբերդ» ածանծումը կը պարտիմ վաղաժամ մահացած ընկերոջս Հրաչ Պետոյեանին։ Լիբանահայութիւնն է որ պիտի որոշէ որ եթէ Պուրճ Համուտը ալ կտրած է իր աւանդական Րուպիկոն Գետը (Rubicon River)։ Կը պատկերացնեմ որ Լիբանահայերը տակաւին կը խաղան իրենց սիրած թղթախաղը՝ նշանաւոր «Պլոթ»ը (Belote)։ Այդ թղթախաղին մէջ յաճախ յիշուած խօսք մըն է «Րուպիկոն կտրել», այսինք ալ ետդարձ չկայ՝ այնպէս ինչպէս ըրաւ Յուլիոս Կայսրը երբ այդ պզտիկ գետը անցնաւ եւ վերադարձի կարելիութիւն չձեց եւ պատմութեան անցուց «Ռուպիկոնը անցնիլ» խօսքը։

Արդիո՞ք Պուրճ Համուտն ալ կտրած է իր Ռուպիկոն Գետը,  վտանգելով իր Նոր Մարաշը, Նոր Սիսը, Նոր Ամանոսը եւ Արագածոն, պատմութեան թողնելով ու անոր էջերուն մէջ թաղելու սփիւռքահայուն երբեմնի միջնաբերդը դարձած Պուրճ Համուտը։

 

A true genocide

Vahe H. Apelian

 

The term genocide we commonly use is a misnomer.

Most of us know what genocide means and how the term came about. I quote: “the word “genocide was first coined by Polish lawyer Raphäel Lemkin in 1944 in his book Axis Rule in Occupied Europe. It consists of the Greek prefix genos, meaning race or tribe, and the Latin suffix -cide, meaning killing.”

Genocide is a crime, I quote, “was first recognized as a crime under international law in 1946 by the United Nations General Assembly (A/RES/96-I). It was codified as an independent crime in the 1948 Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (the Genocide Convention). The Convention has been ratified by 149 States (as of January 2018).”

But the term however legal, is not a sum of the true meaning of its two components, that is to say having killed a race or a tribe. In its narrow legal definition, it is meant to reflect the intention for killing a race or a tribe. The atrocities perpetrated against a race or a tribe, help reveal the intent but by itself do not necessarily constitute genocide. The rest of the words that use the Latin suffix -cide, such as fratricide, homicide, pesticide, herbicide etc. outright describe the finality of the act that is the killing or the annihilation 

In case of fratricide, a brother is killed. In case of homicide, a person is killed and so forth. A family member then can resort to law to exact justice.  But should the tribe or the race be annihilated there can be no more legal recourse. After all, I doubt that a self-appointed person or a race or a tribe has the legal rights to seek justice on behalf the race or the tribe whose members have been wiped out. 

Stepan Partamian coined the term genolive to counter genocide. He even got a trademark for the term. On September 12, 2017, Asbarez reported that “Professor Israel W. Charny, one of the world’s foremost scholars in Holocaust has expressed praise for the term “Genolive”and in a letter to Stepan Partamian noted that “it seems so simple and clear and indeed an antidote to rotten genocide.” But the fact of the matter is that, without "genolive", genocide will be just forgotten simply because it’s the "genolive" who will pursue the famed 3 Rs; recognition, reparation and restitution from the perpetrator. Without the members of the race or the tribe who were not killed and could pursue justice,  genocide has no legal recourse. Is that not contradictory? That is why I think the term genocide is a misnomer.

Has there been a genocide that has lived up to the true meaning of the word? That is to say the annihilation of the race or the tribe. Yes, there has been, and the last person of such tribe passed away recently and with him, his tribe. An interested reader may read about him or watch a documentary about the man. He and another member of his tribe were found in the Amazon Forest. But no one understood their language and could communicate with them. After a few years his companion died and for the next “26 years, nearly 9,500 days and nights, the man with no known name had neither spoken to nor touched a single human.” He died on August 24, 2022. 

He was indeed last victim of a true genocide. What happened to his tribe had no recourse and will have no recourse simply because there is no one left alive from his tribe. Although his tribe was subjected to genocide, but all the trappings of that term are now meaningless because the tribe lived up to the true meaning of the term. It was annihiliated. That's why I find the term genocide, we commonly use, contradictory and hence a misnomer.

As to the genocide of the Armenians, the survivors amply called it Medz Yeghern, the great crime. After all, the race had survived and was not annihilated. Raffi Hovanissian, Armenia’s first foreign minister, called it the Great Armenian Dispossession and explained that it was “the premeditated deprivation of a people of its ancestral heartland.  And that's precisely what happened.  In what amounted to the Great Armenian Dispossession, a nation living for more than three millennia upon its historic patrimony-- at times amid its own sovereign Kingdoms and more frequently as a subject of occupying empires-- was in a matter of months brutally, literally, and completely eradicated from its land.  Unprecedented in human history, this expropriation of homes and lands, churches and monasteries, schools and colleges, libraries and hospitals, properties and infrastructures constitute to this day a murder, not only of a people but also of a civilization, a culture, and a time-earned way of life. This is where the debate about calling it genocide or not becomes absurd, trivial, and tertiary".

 

 

The Birth of the Armenian Printed Press

Vahe H. Apelian

 

According to Wikipedia, October 16, 1794, but according to other sources, it was on October 28, 1794, that the first Armenian printed press was published in the Indian City of Madras (now Chennai). The publisher was Father Harutyun Shmanovian. The name of the newspaper was Ազդարար, (Azdarar in Eastern Armenian or Aztarar in Western Armenian). It is a complex word. Its root word is Ազդ / Azd / Azt, which means notice, warning, announcement. Nayiri dictionary translates the word aztarar meaning monitor, a fitting word for a newspaper. 

Armenians at one time had a rich presence in that port city that was once known as Madras. In fact, it was my Indian colleague who first brought to my attention that one of the main streets of the city is called Armenia Street, a reminder of the Armenian merchants who dominated the trade over the seas.It is reported that an the same street the Armenian Church of Saint Mary Սուրբ Աստվածածին Եկեղեցի, constructed in 1712, is located. It is considered as one of the oldest churches of the Indian subcontinent. A bust of father Harutyun Shmanovian is reported to be housed in the church. 

A bust of father Harutyun Shmanovian 

Azdarar continued for a year and a half until March 1796. During that period, Father Shmavonian published 18 issues, 965 pages in total.

It is fair to note that the late Ardashes Khatchadourian, who was one of my Armenian language teachers had the largest collection of Armenian newspapers, along having the largest private collection of Armenian books.  Dr. Armenag Yeghiayan, noted the following about him. “He was equally, if not more, an expert on Armenian newspaper publishing starting from "Aztarar" by Father Harutyun Shmavonyan. He knew all about the Armenian newspapers published in the four corners of the world. He maintained a close ties with the director of the Armenian National Library in Yerevan. It would happen that at times, it was the latter who would appeal him to have a copy of such a such newspaper and he would readily and eagerly oblige to their request. It can safely be said that he had the largest private collection of Armenian books and Armenian newspapers. I became a witness to his collection when we paid them a family visit.”

Nowadays Armenian Diaspora boasts a large network of Armenian newspapers, periodicals, journals across the world.  “Hairenik”, founded in 1899, is the longest-running Armenian-language printed newspaper in the world.

Adiss and Levon: Their Competition Elevated Diaspora Pop Music

An expert from Boghos Shahmelikian's book "Dawn of Armenian Pop Music" I translated. Vahe H. Apelian

"Shortly after Adiss Harmandarian’s phenomenal rise, Levon Katerjian produced a number of records that also became very popular but with older audiences. Levon Katerjian formerly sang as soloist in choirs. If remnants of Turkish music had remained in the community, Levon Katerjian helped to eradicate them. The ensuing onslaught of Armenian songs by Adiss and Levon completely changed the landscape of Armenian pop music and ushered it away from its Ottoman influences.

Adiss interpreted mostly estradayin (pop) songs  instead of ashoughayin (folk) songs. Levon, on the other hand, interpreted more of the latter than the former. In spite of their different and distinct singing styles, the emergence of these two talented popular singers around the same time gave way to an Adiss and Levon competition. 

The beneficiary of their artistic competition became the Armenian pop music and the public, although at times it became amusing. Both brought their services to the community by singing at community fund raising events free of charge. Among such fundraising events I note the one that the Sardarabad Gomideh of the Armenian Revolutionary Federation (ARF) had organized in Bourj Hammoud, in the Kermanig Hall (1) that can accommodate up to 2000 persons. 

The hall was filled to capacity to hear the two prominent singers. The concert was held mid-week at 9 p.m. It was scheduled to end by 11 p.m. Each singer was to perform for one hour.

After much debate Levon relented and agreed to appear on stage first. It was commonly understood that a concert ended with the more popular musician performing last. The implied message of the order of their appearances was obvious, if not to the audience, but to the performing artists.  

Levon, instead of ending his songs in one hour, continued to sing past the 11th hour time slot, well into past midnight. By the time Adiss came on stage most of the audience had already left the hall to get to sleep for their next day’s routine. Adiss thus ended up singing a few songs to an almost empty hall!

Levon is a Syrian national. He faced difficulty in obtaining visa to travel abroad because of some travel restrictions. He felt imprisoned and remained restless.  While in Beirut, he sang in the Sayat Nova Restaurant and during summers mostly in the Samaha Restauratn in Bois De Bologne (2). Eventually he secured permission to travel abroad.  He also received offers from the Armenian communities world wid. Traditional Armenian musical instruments accompanied Levon. The director of his band was the noted Kanoon player Michael Sakayan, Hampig Jabourian played clarinet. Levon’s brother who played Armenian drum (dhol) had difficulty travelling abroad and thus could not accompany Levon.  Instead of him Joseph Gemayel, whose mother was Armenian played the drum.

Catholicos Aram I also recognized the contribution of Levon Katerjian fo reviving the Armenian ashoughayin (folk) songs and popularizing Armenian music and bestowed upon him as well the order of Saint Mesrob Mashdots in 2005, in Los Angeles.

Adiss and Levon changed the prevailing psychology of the Armenian singers who short while earlier had not wanted to sing in Armenian and had adopted for themselves western artistic names. These singers made a complete reversal. Harout Hoppourian who had adopted King Arthur for his stage name became Haro Pourian. Koko  Baghdadlian  had adopted Paul the Prince as his stage name became Paul Baghdadlian. Harout Panossian had adopted Maxim as his stage name, became Maxim Panossian. Adiss Harmandian who had adopted Adiss Harmand as his artistic name became Adiss Harmandian. Along with helping cleanse Armenian popular music of Turkish influences, they reverted to their roots as well. "

Levon Katerjian passed away on July 1, 2022."

 

1.     Kermanig Hall is named after the one-time city Marash in the Ottoman Empire that was largely inhabited by Armenians.

2.         A summer resort on Mount Lebanon. 

There still are people who look for saints in the Bible

 “They Were, (and) are no more” (Կային, Չկան) is the title of the last chapter of Antranig Zarougian’s “The Greats and the Others” (Մեծերը եւ Միւսները) book where he casts a glimpse of the way Diaspora writers related to each other, as poets, novelists, journalists, and editors and in doing so propelled the post genocide Western Armenian literature to new heights that subsided with their passing away. The attached is my abridged translated segment from that chapter. Vahe H. Apelian

Aramazd

“After Paris I went to Marseille just and only just to visit Avedis Aharonian¹, whom Zabel Yessaian had likened to the Armenian pagan mythical god Aramazd².  He was bedridden for over a decade, due to a stroke, lying in bed immobile and unspeaking. All those who had heard him speak, vouched that he was regarded the most eloquent orator. But the wizard of the words could no more utter a single sentence. It was a gross tragedy.

It was a bright and a sunny day, in an upscale neighborhood, Hagop Babigian and I were heading to visit him. A considerate Armenian family, a husband and a wife, had vacated the upper floor of their beautiful villa and made room for the care of Aharonian, as they moved downstairs.

Right after receiving us, Mrs. Aharonian advised us not to enter his room to see him. Had I been by myself I would have most likely heeded to her advice and not entered his room. But Hagop Babigian was with me as his guardian. He insisted visiting him and thus we entered in.

A big bald head was resting over a white pillow, and on it two sparkling eyes, that is all to it, much like a dry clay jar the middle of which were two shiny lights. Mrs. Aharonian approached him shouting loud to his ear said:

- “Dear Avo, he is one of our ungers (comrades) from Syria, the poet….”

Suddenly the lights extinguished from his eyes, and I heard a voice as if coming from a deep grave:

 - “No, no, no…..”

Three times “no”. It is the only word he can utter and that one word is the whole lexicon for someone who was the king of the spoken words, the mythical god Aramazd of the Armenian literature. Do you have pain? No! Do you need anything? No!, and nothing else. A ravished body, but a sharp mind, and a single word, “no”, that is all to it. My God, I thought, what a miserable luck had been in store for him,  what a disaster!

- “Did I not tell you not to enter?” Gently reprimanded me Mrs. Aharonian at the same time caringly caressing my shoulder. 

I almost fled the scene feeling guilty. The whole visit had hardly lasted ten minutes. I was in a shock. Babigian who was more familiar with the situation was not affected. When we were in the street, he said:

- “ I think you need a strong drink to get you out of this state.” We entered a pub.

No less memorable was Avedis Aharonian’s wife. She was tall, graceful much like a palm tree, but emaciated and worn out, but beautiful in spite of her septuagenarian age. She was the sister of Mikayel Varandian³. In her youth, there wasn’t a young man who did not pursue her, like bees buzzing around her. Among them were two Avos – Avedis Aharonian and Avedik Isahagian³. Hagop Babigian, who had been close to Mikael Varantian, remembered her brother telling him that it’s only one of the two who could hold the rein of our  stallion.

The “Black Stallion” of the past had been transformed into a care giver for the past fifteen years. Not a single day had she left her critically wounded Aramazd. Every day, twice a day, she would change his body posture in the bed with the help of a care giver or on her own, and take care of him, change the linens, wash them and then wait on him. She had been doing this daily for the past fifteen years. There still are people who look for saints in the Bible.

They were, are no more.

 

Notes:

1.   Avetis Aharonian (Աւետիս ԱհարոնեանՕ, January 9, 1866, Iğdır, Turkey - March 20, 1948, Paris, France. He was an Armenian politician, writer, public figure and revolutionary, also part of the Armenian national movement. In 1919, he was the head the Armenian delegation at the Paris Peace Conference with Boghos Nubar, where he signed the Treaty of Sèvres formulating the "Wilsonian Armenia" in direct collaboration with the Armenian Diaspora. (Wikipedia)

2.   Aramazd was the chief and creator god in pre-Christian Armenian mythology. The deity and his name were derived from the Zoroastrian deity Ahura Mazda after the Median conquest of Armenia in the 6th century BCE. (Wikipedia)

3.   Mikayel Varandian (Միքայել Վարանդյան). 1870 Shushi – April 27, 1934, Marseille, France. He was an Armenian historian and the main theoretician of the Armenian Revolutionary Federation. Varandian was born Mikayel Hovhannisian in the village of Kyatuk in the Varanda canton of the region of Karabakh. He took the penname Varandian in honor of his home province. (Wikipedia)

4.   Avetik Isahakyan (Armenian: Ավետիք Իսահակյան; October 30, 1875 – Gyumri, Armenia - October 17, 1957, Yerevan, Armenia. He was a prominent Armenian lyric poet, writer and public activist.