V.H. Apelian's Blog

V.H. Apelian's Blog

Saturday, November 13, 2021

Բառեր ՝ Շրուանդ, Քփշոն, Հնձան եւ Թաքնայ

Վահէ ՅԱբէլեան

 

Կարօ եւ Ստեփան Աբէլեան թաքնային մէջ, Քէորքիւնա

Նոյեմբեր 10-ինԱրմենակ Եղիայեանը հայերէն լեզուին առընչող իր շաբաթականյղումը յատկացուցած էր կարգ մը բառերու մասին որոնք դադրած են գործածուելէ եւմոռացուած։ Հայագէտ ատամնաբոյժը արդարօրէն հետաքրքրական կը գտնէր որմեր նախահայրերը անհրաժեշտութիւնը զգացած են ունենալ նման բառեր։

Կը մէջբերէմ ՇՐՈՒԱՆԴ բառին ըրած ակնարկը ՝

 «Շրուանդ - Պատկերացուցէքոր ողկոյզ մը խաղող կուտէք   եւ ի վերջոյ կուլ կուտաք   անոր վերջին հատիկն ալձեր մտքէն անցա՞ծ է երբեւիցէթէ ինչպէ՞ս պէտք էկոչել այն   հատազուրկ կմախքըոր կը պատրաստուիք աղբանոց նետել:

         Կը թուիթէ չէք մտածած...  ճիշտ այս տողերը գրողին պէս:

         Իսկ մեր լեզունիմա՝ մեր նախնիները շատ ու շատ հեռաւոր անցեալինմտածած ենայդ մասին եւ անոր տուած են անուն մըն ալ՝ շրուանդ:

         Կացութիւններ կամ գիւտեր կանորոնք պարզապէս ապշեցուցիչ ենեւ եսապշեցայկարդալով այս բառին մասին մեր բոլորին գերագոյն գանձարանըհանդիսացող «Նորհայկազեան»-ին մէջԱն կու   տայ հետեւեալ զուարճալիօրինակը.

         «Ոզնին յորժամ ողկոյզն ելանէ այգւոյնարկանէ զպտուղն խոնարհեւ ինքնթաւալիի վերայ եւ թողու լոկ զշրուանդ»: 

         Որ թարգմանի՝

         «Երբ այգիին մէջ ողկոյզը երեւիոզնին ցած կը բերէ պտուղըկը թաւալիանորվրայ եւ միայն շրուանդը կը թողէ»:

         Հետաքրքրական էթէ  ճիշտ ի՛նչ անհրաժեշտութենէ մղուած՝ մերնախահայրերըհնարեր են այս բառըոր ունի բայ մըն ալ՝ շրուանդելայսինքն՝խաղողը զրկել  հատիկներէնքանի որ ամէն բառ կը ծառայէ նպատակի մըկըգոհացնէ անհրաժեշտութիւն մըկարիք մը:  Մարդու մտքէն չէ անցածօրինականուն մը տալ մրջիւնի ձագինմինչ աշխարհի բոլոր լեզուները անուն տուած ենկովուձիու ու ոչխարի ձագերունորովհետեւ... ասոնք  առօրեայ կենցաղայինարժէքներ ենԱհա այս տեսանկիւնէն ալ մօտենալով՝ կարելի է քիչ մը զարմանալշրուանդ եւ շրուանդել  բառերու յառաջացումին:

         Ինչ գիտնամ, կերեւի հարցերը պէտք է դրուինորպէսզի մտածենք անոնցմասինայդպէս ալ եղաւհազիւ դրի հարցըեւ ահա... սկսայ մտածել:

         Ի զուր չէ ըսուած՝ cogito, ergo sum!!!   «կը մտածեմ՝ ուրեմն...կա՛մ»:

Քեսապցիներն ալ իրենց կարգին ունին շրուանդ բառին տարբերակը պարզ այնիրողութեամբ որ նման բառ մը ունենալու անհրաժեշտութիւնը եղած է իրենցառօրեային մէջ։  Հօրեղբօրս զաւակը՝ բժիշկ Արա Աբէլեանըիր իննիսուն ամեայպայծառամիտ մօրմէն կրցաւ գտնել շրուանդին Քեսապցիներուն տարբերակը ՝ՔՓՇՈՆ։

Քեսապցիները խաղողի հիւթէն կը պատրաստեն Քեսապի նշանաւոր«պաքմազ»ը որուն պատրաստութեան եղանակը՝ մասարան կը մնայՔեսապցիներուն ամենէն սիրած ընկերական հաւաքոյթը։ Խաղողը ճզմելէ ետքանոր կմախկացած մնացորդըոր դատարկուած է իր պարունակութիւնէնկըհաւաքեն որպէս կենդանիներուն համար կեր։ Հաւերն ալ անմասն չեն մնար խլելուիրենց բաժինը կտցահարելով այդ կոյտը ։

Քեսապցիները ունին նմանօրինակ այլ բառերինչպէս ԹՈԼԹՈՒՊԵԼՀՆՏԵԼ։

Թոլթուպել կը նշանակէ պարպել իր հատիկներէնինչպէս կ՚ընեն նուռի ռուբպատրաստութեան համար։ Նոյն բառը Կը գործածուէր նաեւ գաւազանիհարոածներով ընկոյզը վար առնել ընկուզէնիյէն։

Հնտելըկը նշանակէ հատհատ քաղել։ Կը պատահեր որ պատանիներըհասունցող ազոխի ողկույզներէն հատհատ հասունցած խաղող կը փրձնէին  ետինձգելով կիսակատար հասունցող խաղողին ողկոյզը։ Արան կը յուշագրէ - «Մէնըշնանարը կը բարկանար երբ իր թոռները կը “հնտէին” ազոխի ողկոյզներըորթատունկին վրայ։ “մը հէտիԱպպուտ,մը հէտի զխաղուղըասա ..” (Ապպուտ միհնտէրմի հնտէր խաղոըձայնը կը բարձրացներ Մէնըշ նանարը իր դժգոհութիւնըյայտնելով։ Երնէկ այն օրերուն»։

*****

Կը մեջբերէն Արմենակ Եղիայեանին նշած բառերէն երկորդը՝ ՀՆՁԱՆ։

«Հիմա պիտի տամ երկրորդ հարցում մըդուք հնձան ըսուածը տեսա՞ծ էք...

Հնձանըայգիին մէջ կամ անմիջական մերձակայքը փորուածընդհանրաապէսշրջանակաձեւ փոս մըն էմօտաւորապէս երկու մեթրտրամագիծով եւ կէս մեթր խորութեամբԱյգեկութքինոր սովորաբար կը տեւէմիջին հաշուով ամիս մը,  այդ փոսը կը լեցնեն խաղողովմերկ ոտքերով կը մտնենմէջը ու կը սկսին կոխկռտել ու ճզմել ողկոյզներըԽաղողին հիւթը  հնձանին կիցբացուած նեղ  առուակէ մը դուրս կը հոսի ու կը լեցուի ընդունարաններու մէջորոնքքիչ ետք պիտի պարպուին տակառներու մէջ՝ ապահովելով ձմռան գինիի եւ  քաղցրաւենիքի պաշարները :

 Ես այդպիսի հնձան մտած եմ... Պալպեքի մէջ անցած դարու կէսերուն:

Յաջորդ քայլին՝ ճզմուած խաղողը կը հեռացնեն   ողկոյզներէն՝ կըշռուանդենզանոնքասոնք իրենց կարգին կօգտագործուին տնտեսական այլնպատակներու՝ չամիչիանասնակերի եւ այլնիԵւ ահա անդինը կը մնայ... շրուանդներու կոյտը:                

Այս բոլորէն ետք կարելի՞ էր անուն մը չհնարել այդ գործողութեան եւանկէյառաջացած հատազուրկ   ողկոյզներու կմախքին մասին

Ես այդպիսի հնձան մտած եմ... Պալպեքի մէջ անցած դարու կէսերուն:

Յաջորդ քայլին՝ ճզմուած խաղողը կը հեռացնեն   ողկոյզներէն՝ կըշռուանդենզանոնքասոնք իրենց կարգին կօգտագործուին տնտեսական այլնպատակներու՝ չամիչիանասնակերի եւ այլնիԵւահա անդինը կը մնայ... շրուանդներու կոյտը:                

         Այս բոլորէն ետք կարելի՞ էր անուն մը չհնարել այդ գործողութեան եւանկէյառաջացած հատազուրկ   ողկոյզներու կմախքին մասին: »

Քեսապցիներն ալ ունին հնձանին իրենց տարբերակը որուն կ՚ըսեն ԹԱՔՆԱՅ։ Ինչպէս վերը կցուաց նկարը ցոյց կուտայկլոր չէ այլ ուղղանկիւն (rectangular), թէ եւկլոր կրնայ ըլլալուր խաղողը ոտնակոխ կը ճզմեն։ Բնականաբար «փորուածընդհանրաապէս շրջանակաձեւ փոս մը» չէչի կրնար ըլլարայլ տախտակէշինուածկլոր կամ երկար սնտուկի նման է։

Ինչպէս շրուանդ եւ Հնձաննմանապէս քփշոմ եւ թագնայինչպէս նաեւթոլթուպել եւ հնտել բառերը դադրած են գործածութիւնէ երբ կը գործածուէինանցեալին։ Անոնց հետ դադրած է նաւե այդ օրերու մշակոյթը։

Standing and reaching across from the left is Daniel Apelian,full oif smiles indicating the good times, also standing Zvart Apelian Aghpergen, then Elizar Nanar Apelian ,with her left hand extended

Seated from the left : Chalaba Nanar (Marie Apelian-hapel Baboug's wife),then my very precious and beautiful grandma Sara Nanar Apelian, next .. ? Seated far right is Menish Nanar Apelian an unidentified youth is in the background. (Garo Konyalian, picture courtesy Ara Apelian)