Aram Manougian tombstone

Nigol Aghpalian, Aram Manougian and Njdeh Njdeh. The attached is my translation of Dr. Armenag Yeghiyan’s ongoing remembrances (numbered 19) - (Հայրենի Յուշեր 19) - that are being reproduced in the Diaspora newspapers and journals. In this segment he recalled meeting in Yerevan the eminent scholar Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան) and the conversation he had with him about Nigol, Aram and Njdeh. The original is attached. Vahe H. Apelian  Ծանօթ՝ Բնագիրը կցուած է։

Aram Manougian's gravesite.
Courtesy Harout Kalaydjian
LtoR: Apo Boghigian, Harout Kalaydjian

 

_ "Did you know Aghpalian?" He asked, confusing me a little, because it was the last question, I could expect from him given the state of mind he was in, recalling the years of exile and executions.

- "No," I replied. “It is unlikely that anyone else in my place could have remembered him. I did not even have the slightest idea about him.  My age nor the environment in which I lived allowed me to get to know him.”

- "I remember him very well," he said, and immediately the gloom on his face disappeared. The tense muscles of his face loosened, and a peaceful gaze came in its place, probably in his soul as well. A faint smile appeared on his lips. “We were next door neighbors. Our backyards were separated by a low fence, and we could communicate freely with one another.”

He particularly remembered the day when Aghpalian was released from prison due to the February Uprising and returned home. "It was an event of indescribable joy but alas it lasted for a very short period, after which I never saw him.”

He talked about Aghpalian’s wife and children, with whom he continued communicating until he moved to another district and into another set of circumstances. But I could not confirm where their neighborhood was since he was born in the province of Kotayk whose largest city is Apovian. In his advanced age he continued to live there.

Encouraged by his sudden change of mood, I asked him to tell me how the installation of the cross stone (khatchkar) at Aram Manoogian's grave site came about. I had heard about it from others, but I wanted to hear from the very source. He did not disappoint me. 

*****

"I had discovered Aram’s grave a long time ago,” he started telling me. “And I would visit it whenever we had a funeral in the same cemetery. One day, I thought of making the grave more presentable. The tomb could not be touched, but a khachkar could be added to it. Those were impossible dreams in those days, but times changed a lot, and I dared to get in touch with the cemetery administration. They asked me what authority I had to make such an addition to the grave and whether I had any valid connection with the deceased?" 

"We learned that Aram's daughter Seta lived in Moscow, and that she could give us permission to place a khachkar at her father’s gravesite. So, we wrote to her. Seta sent us an officially notarized permission, along with warm words of thanksgiving, authorizing us to renovate her father's gravesite.”

He continued telling the story in plural that led me to believe that there were others of the same ideology who collaborated. 

“We contacted the best sculptor of the day. When the sculpting was over, he refused to be paid. The day the monument was erected, a priest also accompanied our small group. As the carriage carrying the khachkar was about to enter the cemetery, several young men stopped the carriage and placed the khachkar on their shoulders and carried it to the gravesite."

         Note: The sculptor was Garnik Amirjanian (Գառնիկ Ամիրջանեան). The khachkar procession had been carried out with few people and as far as possible away from the public’s attention, in almost secret conditions. The placement had taken place in 1982. This monument memorializing Aram Manougian was the first erected that came about during the Soviet Armenia era. Other monuments and memorials were erected after the independence.

A pleasant relief had come upon my interlocutor. He appeared to be pleased to have had the opportunity to tell all this to an attentive audience who appreciatively listened to him.

Encouraged by my perception of the change in his demeanor, I asked him to also tell the story of reinterment of Njdeh's remains in Armenia.

"You must be forgiving," I said to justify my request, “times are not good, and God knows when another opportunity may present itself."

*****

- “If Aram was an almost forgotten name, Njdeh was like a painful wound that had many who remembered him and still do. Only 25 years had passed since his death, and there were people here who knew him by name. One could even meet his comrades-in-arms. After Stalin's death, there were those who hoped that he would be released from prison. He even had a relative from Bulgaria visiting him. However, for unknown reasons, he was not released. His deteriorating health exacerbated his condition and Njhdeh died and was buried in the Vladimir prison near Moscow." The prison is located about 175 kms, east of Moscow, in European Russia. During the last years of his life Njdeh was moved there from Yerevan.

As was the case with Aram, the same group of people undertook salvaging the remains of Njdeh. They sent a young man to visit the prison for a special mission, to locate Njdeh's prison grave, which, thanks to his brother had a wooden cross on it with an inscription. Bribing the warden the person succeeded in having Njdeh’s grave opened and had his remains placed in an urn.  The warden also handed the person some of Njdeh’s personal belongings which were kept on a shelf. All these were then brought to Yerevan.

This is what Varag Arakelian told me. I later learned from another source that Njdeh's brother rushed to Vladimir's prison right after Njdeh's death and arranged for his brother’s burial or possibly reburial.

With the remains in Yerevan, the question arouse as to where  the remains were to be buried.

"We appealed Catholicos Vazgen I, asking him to allocate a burial site in the courtyard of the temple of Saint Gayane in Etchmiadzin, next to General Torgom's tomb. But he did not respond. He avoided assuming responsibility. "

Eventually, the remains were divided. Part of the which were buried in an inaccessible side of one of the hills surrounding Yerevan. The other half, in a military urn, was taken and buried in Syunik, on Mount Khustup (Խուստուփ), some 10 kms from Kapan, next to a spring.

- “Henceforth, every year, with three friends, on a mutually agreed day, we would visit the gravesite. We avoided going out together. In order not to arouse any suspicions we even stayed in different hotels, and each one of us took a separate route and met around the spring.”

George Azad Apelian at Njdeh's gravesite in the Syunik Region.
Courtesy his widow Chake Apelian

*****

Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան ) was also very concerned about the dilapidated condition of Aram's residence.  Could he have planned to renovate it as well? Not likely. He had neither the time nor the stamina. He was no more physically as active and appeared exhausted. He also lacked the financial resources. After all, he lived on the modest monthly salary of a government official, part of which he devoted to transportation, as he lived in Apovian, Kotayk, where he had a decent detached house with an orchard which he tended in his old age and did not hesitate to share the fruits with his colleagues. 

All that remained for me was to say thank you and take leave of him.

He got up and followed me taking with him an envelope.

As soon as we got out of the door, we found ourselves in a narrow hallway.  He turned to me and said:

- “Is it possible to have this article published in the Diaspora?”

- "Yes, of course," I answered immediately. I thought I surprised him not so much for my willingness but with my self-confidence for having the article published.

Unfortunately, I was wrong

.                                            *****

It was a rather a large envelope that I handed over to Varand Papazian who was the director of "Azdak" Daily in those days. He promised to "do something" with it and placed the envelope in the drawer of his desk.

A few weeks passed and the article remained not published, so I felt I needed to meet Varand and ask him why he was holding on to the envelope I gave him. Surprisingly, he did not remember that I had given him such a thing. I showed him the drawer where he had placed it. He opened it, searched it, and found nothing there that pertained to the envelope I gave him. He promised to look further, but the article was not published and was forgotten.

Assuming that its contents were about the placement of the cross stone (khachkar) at Aram Manougian’s gravesite and about the burial of the remains of Njhdeh, I wrote about them in a short article and sent it to the journals of the day promising to write in more detail in the future.

Later I read stories about the erection of the cross stone at Aram’s gravesite and the reinterment of Njdeh’s remains. In broad terms they were identical to what I knew, but there were also small differences, all of which, as far as my memory allows me, I have now shared  here." 

Armenag Yeghiyan

George Azad Apelian on pilgrimage to
Njdeh's gravesite in the Syunik region.
Courtesy his widow, Chake Apelian

 Բնագիրը՝ Հայրենի յուշեր (19)

 

           --Աղբալեանին  ճանաչե՞լ ես,-- հարցուց՝ քիչ մը շփոթի մատնելով զիս, որովհետեւ վերջին հարցումն է, որ կրնայի ակնկալել իրմէ՝ այն հոգեվիճակին մէջ, ուր կը գտնուէր՝ յիշելով աքսորի ու գնդակահարութեան  տարիները:

           --Ո՛չ,-- պատասխանեցի,-- դժուար թէ իմ տեղս ուրիշ մը կարենար յիշել զինք.  նուազագոյն գաղափարն իսկ  չեմ  ունեցած  իր մասին. ոչ տարիքս կը ներէր, ոչ ալ այն միջավայրը, ուր ես կ’ապրէի անոր ողջութեան կը թոյլատրէր, որ հանդիպէի իրեն:

           --Ես նրան շատ լաւ եմ յիշում,-- ըսաւ ու  իսկոյն դէմքին մռայլը փարատեցաււ, պրկուած մկանները թուլցան,   խաղաղութիւն մը իջաւ  նայուածքին (հաւանաբար ՝ հոգիին եւս), կարելի է ըսել՝ մինչեւ թեթեւ ժպիտ մը գծագրուեցաւ  շուրթերուն,-- մենք այն ատեն դռկից էինք: Մեր բակերը բաժնուած էին ցած ցանկապատով մը, եւ մերոնք  ազատօրէն կը հաղորդակցէին իրարու հետ:

           Ու յիշեց մասնաւորաբար այն օրը, ուր Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ Աղբալեան ազատեցաւ  բանտէն ու տուն դարձաւ. «Աննկարագրելի ցնծութեան առիթ էր այդ, որ,  աւա՜ղ, շատ կարճ տեւեց, ու այնուհետեւ այլեւս չտեսայ նրան»:

           Ու պատմեց անոր կնոջ ու զաւակներուն մասին, որոնց հետ  յարաբերութիւնը  շարունակուած էր, մինչեւ տեղափոխուիլը ուրիշ շրջան եւ ուրիշ միջավայր:

           Ծանօթ.--Չկրցայ հաստատել, թէ այս դրացնութիւնը ո՛ւր տեղի ունեցած էր,  քանի ինք  ծնած էր  Կոտայք  (այժմու Աբովեան քաղաքը),− որ պարսկական տիրապետութեան տարիներուն  մաս կազմած էր Երեւանի խանութեան,− եւ յառաջացած տարիքին ալ կը շարունակէր ապրիլ այնտեղ:

           Քաջալերուելով տրամադրութեան այս յանկարծակի փոփոխութենէն՝ խնդրեցի, որ  պատմէ  Արամ Մանուկեանի խաչքարի զետեղումի հանգամանքներուն մասին, որ տարտամօրէն իմացեր էի ուրիշներէ:  

           --Կ’ուզեմ ջուրը ակէն խմել:

           Եւ յուսախաբ չըրաւ զիս:

                                                                             *   *   * 

           «Վաղուց գիւտը ըրեր էի իր շիրիմին,-- սկսաւ պատմել ան,-- որուն կ’այցելէի ամէն անգամ որ ննջեցեալ մը ունենայինք:   Օր մըն ալ ցանկութիւն արթնցաւ մէջս քիչ մը աւելի շուք տալու  անոր: Շիրիմին կարելի չէր դպչիլ, սակայն կարելի էր...խաչքար մը աւելցնել անոր վրայ: Այն օրերուն  անկարելի երազներ էին ասոնք, սակայն ժամանակնրը բաւական փոխուեցան, ու համարձակեցայ կապի մէջ մտնել  գերեզմանի տնօրէնութեան հետ, ուր հարց տուին, թէ ի՛նչ հանգամանքով  պիտի փոփոխութեան ենթարկեմ շիրիմ մը:  Որեւէ  վաւերական  կապ մը  ունէի՞ ննջեցեալին հետ»: 

           «Բայց ահա իմացանք , որ Արամ ունէր աղջիկ մը,  որ կ’ապրէր Մոսկուա, եւ այդ աղջկան  գրաւոր թոյլտւութեամբ կարելի էր խաչքար զետեղել գերեզմանին վրայ: Ուստի գրեցինք աղջկանը՝ Սեդային, ու ստացանք անոր՝ նոտարի ձեռքով հաստատուած  պաշտօնական   արտօնութիւնը՝  երախտագիտական ջերմ  բառերովը մէկտեղ, որով կը լիազօրուէինք բարեփոխելու հօրը գերեզմանը»: 

           «Դիմեցինք օրուան լաւագոյն  քանդակագործին : Ու երբ գործը աւարտին հասաւ, ան մերժեց վարձքը գանձել: Կոթողի հաստատման օրը քահանայ մըն ալ կ’ընկերանար մեր փոքրիկ խումբին:  Երբ խաչքարը փոխադրող կառքը կը պատրաստուէր գերեզմանատուն մտնել, քանի մը երիտասարդներ կանգնեցուցին զայն,  իրենց ուսերուն վրայ  դրած տարին խաչքարը մինչեւ շիրիմը »:

           Զրուցակիցիս վրայ հաճելի թեթեւութիւն մը եկած էր, կարծես գոհ էր, որ այս  բոլորը պատմելու առիթ ներկայացած էր եւ ունեցած էր  խելօք ունկնդիր մըն ալ, որ յափշտակութեամբ մտիկ կ’ընէր իրեն: 

           Եւ ճիշդ այդ տպաւորութենէս ալ քաջալերուած՝ խնդրեցի, որ պատմէ  Նժդեհի աճիւնին՝ Հայաստան վերադարձի ու հայրենի հողին յանձնումի պատմութիւնը եւս:

           --Պիտի ներող ըլլաք,-- արդարացայ,--  որովհետեւ ժամանակները լաւ չեն,  եւ Աստուած գիտէ, թէ մէյ մըն ալ ե՛րբ  առիթը  կրնայ ներկայանալ: 

                                                               *   *   *    

           --Եթէ Արամը գրեթէ մոռացուած անուն  էր, ապա Նժդեհը կոտտացող վէրքի նման էր, որ շատ յիշողներ ունէր եւ ունի մինչեւ հիմա: Նրա մահից անցել է ընդամէնը 25  տարի,  եւ նրան  էստեղ յականէ-յանուանէ  ճանաչողներ կային, կարելի էր հանդիպել  նրա զինակիցներին:  Ստալինի մահից յետոյ կային ակնկալողներ, որ ազատ արձակուէր, մինչեւ անգամ իրեն այցելող հարազատ ունեցաւ Պուլկարիայից.  սակայն անծանօթ պատճառներով էդ ազատութիւնը չստացուեց, քայքայուած առողջութիւնն էլ իր կարգին, եւ Նժդեհ մահացաւ  ու թաղուեց Մոսկուայի մերձակայքը՝  Վլադիմիրի  բանտում»:

           Ինչպէս Արամի պարագային էր, ուրեմն Նժդեհի յիշատակի փրկութեան կը լծուի նոյն խմբակը: Անոնք յատուկ  առաքելութեամբ Վլադիմիր կը ղրկեն երիտասարդ մը, որ կը գտնէ Նժդեհի բանտն ու գերեզմանը,-- որ եղբօրը  շնորհիւ արժանացած էր  փայտէ խաչի ու արձանագրութեան եւս,-- ապա սակարկութեան  կը մտնէ բանտապահին հետ եւ փոխան կաշառքի՝ կը յաջողի բանալ տալ գերեզմանը ու անկէ վերցնել սափոր մը աճիւն: Բանտապահը, դարակէ մը հանելով,  անոր կը յանձնէ Նժդեհի անձնական քանի մը իրերը՝ մախաղի մը մէջ ամփոփուած : Այս բոլորը կը բերուին Երեւան:

           Հիմա հարց կը ծագի, թէ  ո՛ւր պիտի թաղեն այդ սափորը:

           «Դիմեցինք Վազգէն Ա-ին՝ խնդրելով որ տեղ յատկացնի  ս. Գայիանէի տաճարի բակի մէջ՝ զօր. Թորգոմի շիրիմին կից փոքրիկ տարածութեան վրայ: Սակայն  չընդունեց. խուսափում էր  պատասխնատւութիւնից»:

           Ասոր վրայ՝ աճիւնը կը բաժնեն երկուքի. մէկ մասը կը թաղեն Երեւանը եզերող  բլուրներէն մէկուն մէկ անմատչելի կողին: Իսկ միւս կէսը՝ զինգէ սափորով միասին, կը տանին թաղելու Սիւնիք, Խուստուփ լեռան  վրայ,  Կապանէն  մօտ 10 քմ հեռու,  վարար ակի մը կից:

           --Եւ այնուհետեւ ամէն տարի երեք ընկերով, որոշուած օրը,  ուխտի կը գնայինք  աճիւնին: Կը խուսափէինք միասին ճամբայ ելլելէ, մինչեւ անգամ կ’իջեւանէինք տարբեր հիւրանոցներ, որպէսզի որեւէ կասկած չարթնցնենք, եւ  անջատ ճամբաներէ զիրար կը գտնէինք ակի շուրջը:

                                                                                *   *   *

           Վարագ Առաքելեան շատ մտահոգ էր նաեւ Արամի բնակարանին պարզած կիսաւեր վիճակով,  բայց կրնա՞ր ըլլալ, որ ծրագրէր  անոր բարեկարգումը եւս: Դժուար թէ.  նախ ժամանակ չունեցաւ, սպառած էին ուժերն ալ, բայց մանաւանդ իրեն   կը պակսէին նիւթական միջոցները: Ան, վերջին հաշուով, ապրած էր պետական պաշտօնեայի համեստ  ամսականովը, որուն մէկ մասն ալ կը յատկացնէր փոխադրութեան, քանի կը բնակէր Աբովեան,  Կոտայքի մէջ, ուր ունէր առանձնատուն մը՝ օժտուած  կոկիկ տնամերձով մը, որուն մշակումը ինք կը կատարէր մինչեւ յառաջացած տարիքը եւ չէր վարաներ անոր պտուղներէն բաժին հանելու  պաշտօնակիցներուն եւս:

           Կը մնար, ուրեմն,  շնորհակալութիւն յայտնել եւ հրաժեշտ առնել:

           Տեղէն ելաւ եւ դարանէն ծրար մը առնելով հետեւեցաւ ինծի:

           Հազիւ դռնէն դուրս ելած՝ գտնուեցանք նեղ անցքի մը մէջ: Այստեղ ալ դիմեց ինծի.

           --Կարելի՞ է այս յօդուածը արտասահմանի մէջ տպել:

           --Այո, ի հարկէ--  պատասխանեցի իսկոյն՝ կարծեմ զարմացնելով զինք ոչ այնքան  ցուցաբերած պատրաստակամութեամբս, որքան ինքնավստահութեամբս:

           Դժբախտաբար կը սխալէի:

                                                                     *   *   *

           Բաւական պարարտ ծրար մըն էր, որ քանի մը օր ետք յանձնեցի Վարանդ Փափազեանին՝ «Ազդակ»-ի այն օրերու  տնօրէնին: Խոստացաւ «բան մը ընել» եւ սահեցուց զայն  գրասեղանի դարակին մէջ:

           Քանի մը շաբաթ անց յօդուածը տակաւին լոյս տեսած չէր, ուստի  ստիպուեցայ  հանդիպիլ անոր եւ հարցնել պատճառը: Զարմանալիօրէն չյիշեց, թէ նման բան մը յանձնած եմ իրեն: Ցոյց տուի այն դարակը, ուր դրած էր: Բացաւ զայն, փնտռեց ու ոչինչ գտաւ:  Խոստացաւ աւելի փնտռել...եւ այնպէս ալ այդ յօդուածը լոյս չտեսաւ ու մոռցուեցաւ:

           Ենթադրելով, թէ անոր բովանդակութիւնը կը վերաբերէր նոյն ինքն Արամի խաչքարին ու Նժդեհի աճիւններուն, ինքս  պատմեցի զանոնք  հակիրճ յօդուածով  մը ու ցրուեցի օրուան մամուլին՝ հետագային քիչ մը աւելի մանրամասն գրելու  հեռանկարով: Աւելի ուշ  հայրենի մամուլին մէջ քանի մը անգամ կարդացի զոյգ պատումները, որոնք լայն գիծերու մէջ կը նոյնանային իմ գիտցածովս, սակայն  կը գտնուէին  մանր-մունր տարբերութիւններ եւս, որոնց բոլորը  հարազատօրէն, որքան յիշողութիւնս կը թոյլատրէր,  տուած եղայ ներկայովս: 

 

1. Իր պատումը յոգնակի դէմքով շարունակեց, ենթադրելի է, որ գաղափարակիցներ ունէր:

2. Գառնիկ Ամիրջանեանն է ան: Խաչքարի զետեղումը, որքան կարելի է՝ աչքերէ հեռու, գրեթէ գաղտնի պայմաններու մէջ, տեղի կ’ունենայ 1982-ին, հինգ-վեց հոգիի ներկայութեան:

 3. Խորհրդային կարգերու օրով սա առաջին յիշատակութիւնն էր: Յետանկախութեան ան արժանացաւ ուրիշ արձաններու ու կոթողներու  եւ այլ յիշատակութեանց:

 4. Մոսկուայէն  մօտ 175 քմ   արեւելք,  Եւրոպական Ռուսիոյ մէջ, ուր Նժդեհ Երեւանէն փոխադրուեցաւ  կեանքի վերջին քանի մը տարիներուն:

5.  Ինծի այսպէս ալ պատմած է Վարագ Առաքելեան: Այլ աղբիւրէ իմացայ հետագային, որ այդ մախաղը ստացած է Նժդեհի եղբայրը, որ անոր մահէն անմիջապէս ետք փութաց Վլադիմիրի բանտը եւ կազմակերպեց  անոր թաղումը  կամ հաւանաբար վերաթաղումը:

armenag@gmail.com

Արմենակ Եղիայեան

 

           

 

           

 

What Collective Defense? What Security?

 NOTE:  Azerbaijan and Belarus (a member of CSTO) signed a military agreement a day or two before.I was reminded of the article Raffi Doudaklian had posted on his page on November 20, 2018. The attached is its translation.  Raffi’s posting was titled "What Collective Defense? What Security?" - (Ի՞նչ Միացեալ Պաշտպանութիւն, ի՞նչ ԱՆվտանգութիւն). I was also reminded of Armenia's membership to EEUr.

Quoted from Stepan Piligian's  FB page.

" It was May 29,  2014, when the President of Armenia Serzh Sargsyan departed to Astana, the capital city of Kazakhstan to take part in summit of the Eurasian Economic Union (EEU). After signing the conditions for membership, Armenia was to become a full-fledged member of EEU as of January 1, 2015. The presidents of Russia, Belarus, Kazakhstan and Kyrgyzstan were naturally attending the summit as well. The proceedings of the summit were being aired in all the membership countries. 

The president of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev, the host of the summit solemnly took the podium. Much like the characteristic sullen and unpleasant faced former Soviet leaders spoke about the EEU for which Armenia had applied for membership and was present to sign accepting the conditions for Armenia’s membership. Nazarbayev suddenly started talking about the conditions for accepting Armenia’s membership, addressing president Serzh Sargsyan. We, said Nazarbayev, have received a letter from the president of Azerbaijan Ilham Aliev. He opposes Armenia joining the EEU with Karabagh. We, continued Nazarbayev saying, cannot accept the presence of Karabagh in the economic union. The precondition for Armenia joining the EEU was clear. Armenia could only join the economic union without Karabagh.

The president of Armenia did not utter a word in spite of the disgraceful state he was subjected to, especially when Nazarbayev was conveying to him the precondition laid down by Aliev, the president of Azerbaijan (note: Azerbaijan is not a member of EEU). With his own admission, Nazarbayev was stating that he had received a letter from Baku and the message was clear.

 President Serzh Sargsyan displeasure was obvious. But what could he do? By his own admission he had decided Armenia joining EEU the evening before. In a single night he had Armenia join the economic union of tyrannical countries with failed economies. What else could he do when he was the one who had presented himself at their door applying for membership, when Armenia, as a whole, did not back him up? The people did not support him, even it understood and tacitly accepted the president’s sudden decision to join EEU. Thus, Serzh Sargsyan let Nazarbayev’s insult go without a response. He uttered not a single word and returned to Armenia subdued where no one was expecting him to justify his stand for everyone seemed to have concluded that Armenia is a week and a poor country and will always remain at the whims of the tyrannical rulers of EEU. Were they not the very same countries that were arming Azerbaijan?

Now let us come to the present days and to the events that took place a few days earlier. This time it was at the CSTO (Collective Security Treaty Organization) summit. The same countries have come together. Tajikistan and Uzbekistan have also joined them. The whole world knows that the leaders of these countries are as close to democracy as the moon is to our planet. The main topic of the agenda was the election of the new secretary-general. The former secretary-general Yuri Khachadurov has resigned because he faces grave legal issues in Armenia. The president of Belarus insisted that the position of the secretary-general belonged to him in spite of the fact that Khachadurov’s term extended to 2020. But Nikol Pashinyan opposed him and insisted that the position of the secretary-general belongs to Armenia for the next two years. The by-laws are not clear about such succession. Russia remained silent. It might very well be that Russia wanted Armenia cornered much like Serzh Sargsyan was four years earlier. The closed-door deliberations took place. According to some sources the deliberations took place in a very tense atmosphere. The sole ruler, the perpetual president of Belarus Alexander Lukasheno wanted, at all cost, to snatch the decision to appoint the next secretary-general from Armenia. Pashinyan opposed him and counter offers. A decision was not arrived. Armenia refused to give in and a consensus was not reached.

CST0 is an intergovernmental military security alliance. Each one of them is responsible for safeguarding the security of its member. If any one of the member countries is attacked, all are expected to join to safeguard the country’s security. Azerbaijan is not a member of CSTO. But lo and behold it was a favorite among some of the organization’s member countries. The day after the closed-door meeting, Belarus’s perpetual president invited the Ambassador of Azerbaijan in Minsk and conveyed to him the deliberations of the closed-door meeting. At least that was what the television and other news outlets of Belarus reported. 

Consequently, in plain daylight, the closed-door deliberations of the CSTO’s member countries are conveyed to a country that is an enemy of a member country. Pashinyan, in no uncertain term, condemned the conveying of the behind-door deliberations of the member countries to the ambassador of Azerbaijan and told the members that no one henceforth has the right to treat Armenia in such a manner. The spokesperson of Belarus responded in a diplomatically uncalled manner. It is clear. Lukasheno’s ally is not the organization member Armenia. It is Azerbaijan. So is Khazakhstan’s. 

This is how the “allies” of Armenia, Belarus and Khazakhstan, are. Four years ago it was Khazakhstan that dictated Armenia the conditions for its membership preconditioning it with the exclusion of Karabagh. Nowadays the president of an allied country conveyed the behind the door deliberations of the member countries to Azerbaijan that was at war with a member country, Armenia. 

These are no new revelations here. It is well known that EEU and CSTO are nothing else but agents on the world scene that serve Russia’s historical imperial mindedness. The countries that make up these two organizations do not have a common political mission. They do not have the same security goals. They do not even have a common economic vision. The saddest reality is that Armenia has been forced to become members to these organizations, made up of tyrannical rulers, at the expense of its own interests accepting the sale to Azerbaijan weapons of mass destruction and public humiliation. 

Unfortunately, the previous rulers of Armenia saw that the interest of Armenia is better served by serving the interests of their “allied” countries. They considered it to be a sound diplomacy arguing to us that the interests of Armenia are nowhere else other than subjugating ourselves to the conditions imposed upon us.

Before seeing the salvation of Armenia in EEU and CSTO alliances, it behooves us to ask how have the member countries accepted and viewed Armenia? Have they forcefully condemned Azerbaijan for continually attacking Armenian border village? Have they ceased arming Azerbaijan with weapons of mass destruction? Have they respected the right of people of Arstakh for self-determination? Have they taken into consideration Armenia’s unique geography and its special trade needs with neighboring countries?  What we have witnessed in the behaviors of Lukashenka and Nazar prove the contrary.

Consequently, of what grand diplomacy are we talking about? Is demanding a country’s right to exist a grand diplomacy? It is time that these countries treat Armenia as an ally of equal footing. From this standpoint Pashinyan is right when he squarely confronted president of Belarus serenading Azerbaijan and demanded explanation. He should demand explanation because that is what, first and foremost, the interests of Armenia dictate. Otherwise, Armenia’s membership to EEU and CSTO makes no sense.”

Raffi Doudaklian

 

Եօթանասուն եւ երեք Տարիներ Առաջ Այսօր՝ 19 Մայիս 1948

 

Ընդօրինակած մէջբերումը Թուրիկի՝ - (Միհրան Թուրիկեան) - «Ծիծաղ Ազգային Միջազգային» գիրքէն՝ «Աւելորդ Գլխաձավանքներէ Փրկուելու Միջոցը» զուարթամիտ բայց դիպուկ յօդուածէն է։ Կը ձգեմ ընթերողներուն հայեցողութեան եթէ հոն աղերս կը գտնեն Հայաստանի եւ Սթալինեան Ռուսաստանի ներկայ Բուդինի Ռուսաստնաի յարաբերութեան դառն իրողութեանը հետ։

“Առաւօտ» թերթի Ապրիլ 29 թիւին մէջ կարդացի (Արսէն) Կիտուրին «Դիմումներ ու Դատումներ»ը։

Իր յօդուածին մէջ թելադրած է որ ուշի ուշով կարդանք Ազըրպէյճանի փոխ-նախարար Համօ Ամիրխանեանի լուսաբանիչ մէկ յօդուածը, որ անշուշտ, իր գրած յօդուածին մտքերը ունի։ Հետեւեցայ իր խորհուրդին եւ երկու անգամ կարդացի իր յօդուածը։ Հիմա ես ալ իմ կողմէ ո՛չ թէ կը թելադրեմ, այլ շատ կը խընդրեմ բոլոր հայերը, որ իրենք ալ կարդան Կիտուրին յօդուածը եւ ...լուսաբանուին ինծի պէս։

Ես լուսաբանեալս, ամէն կերպով համաձայն եմ Կիտուրին։ Մարդիկ միշտ ալ կ՚աշխատին՝ որ իրենց վրայ եղած ծանրութիւնէն ազատին։ Օրինակ, ես վերարկուս ծանր ըլլալուն՝ վրայէս նետած եմ. Վաղն ելէկը որ փուլովըս պիտի նետեմ։ Ինքն ալ արդէն՝ գլխարկին տակինը – խնդրեմ, գլուխը չկարծէք – շատոնց նետած է։ Վաղը կրնայ ժագէթն ալ նետել  եւ թեթեւնալ։

Մարդ որքան բեռ ու հոգ չունենայ վրան, այնքան անհոգ կ՚ըլլայ։ Իշտէ ըստ Կիտուրին՝ Մոսկուան ու Երեւանը այդ սկզբունքին կը հետեւին։ Հայաստանը աւելորդ հոգերէ ազատելու եւ բեռը թեթեւցնելու համար։ Մոսկուան՝ Ղարաբաղը, Ախալքալաքը եւ Նախիջեւանը առած եւ ուրիշին տուած է։ Ատոր մէջ ի՞նչ վնաս կայ, որ այսքան աղմուկ կը հանեն Հայաստանի թշնամիները,  մանաւանդ որ այդ տեղերը շատ քիչ հայ կայ, ու եղածներն ալ շա՜տ հանգիստ են եւ օրը օրին յառաջադիմելու վրայ են։ Եթէ «ազգային շիլ հաշիւններով» սնած ըլլային այն տեղերը՛ մասամբ իրաւունք կ՚ունենային խօսելու անգէտները։ Բայց այդ տեսակ բան չկայ։ «Սթալինեան արդա՜ր լուծումներով, բոլոր ազգային հարցերը լուծուա՛ծ են» հոն....ազգերով միասին։

Ես վստահ եմ որ Կարսի հարցն ալ եթէ Մոսկուան ձեռք չառաւ, Հայաստանի խաթեր համար էր։ Ի՞նչ պէտք է աւելորդ հոգերու։ Հայաստնը խեղճ երկիր է, պիւտճէ չունի, ի վիճակի չէ լեցընելու այն բացերը որ կ՚ունենան ինքնավար այդ շրջանները։ Անշուշտ Մոսկուան բան մը գիտէ որ այդպէս ըրած է։ Այդ տեղերը, աւելորդ հող ու բեռ պիտի ըլլային Հայաստանի, եւ Հայաստանն ալ բացը գոցող չէ Էֆէնտի՛մ։

Ղարաբաղ – Հեչ ալ պէտք չէ, կոշտ ու կոպիտ անուն մը, որ չի ալ յարմարիր Հայաստանի աղուորիկ, Վաղարշապատ, Էջմիածին, Ծաղկեձոր եւ Երեւանի նման անուններուն հետ։ Ալ ձտէ՛ք իր անմիպան լեռներն ու ձորերը, ուր միայն քար կը բուսնի։ Չէ՛, չեն ուզեր. Իրե՛նց թող ըլլայ։

Ախալքալաք – Պիչիմսիզ բան մըն ալ այս։ Ուզելը չարժեր։ Հոգ մը պակաս թող ըլլայ։ Իսկ Նախիջեւանի մէջ հայ չկայ։ «Տըհասւ եւ անմիտ» հարց է այդ։ Տեղ մը, ուր հայ չկայ, ելլել եւ ուզելը....ծակաչքութիւն է պարզապէս, եւ կատարեալ......տգիտութիւն։

Ինծի մնայ նէ եւ եթէ ընկ. Կիտուրին ալ համաձայն գտնուի, ես Հայաստանի բեռը քիչ մը աւելի թեթեւցնելու համար՝ Լենինականն ալ վրացիներուպ կը ձգեմ որովհետեւ ա՛ն ալ, աշխարհագրականօրէն քիչ մը դէպի Կարս կը հակի, որ արդէն Վրացիները կ՚ուզեն։ Յետոյ Հայաստանը իր դրացի Պարսկաստանին ալ բաժին մը հանելու է։ Ա՛ն ալ Ռուսերուն չափ Հայերուն լաւ կը նայի, եւ վստահ եմ որ սիրով պիտի ուզէ Հայասանի հոգերը թեթեւցնել։ Արաքսի եզերքը, Մեղրի եւ Ագուլիս շրջանը կայ որ պոչի պէս երկարած է, անպէտք տեղ մըն է, ձգելու է անոնց։

Նասրէտտին Հօճան օր մը արագիլ մը կը բռնէ։ Զարմանքով կը նայի որ ոչ ոտքերը թռչունի ոտքերուն նման են, ո՛չ ալ կտուցը կտուցը։ Շար երկար են եւ այլանդակ։ Կը բռնէ, թէ՛  ոտքերը կը կտրէ, թէ՛ կտուցը։ Գետին կը դնէ, վրան քիչ մը նայելէ ետք յետոյ կ՚ըսէ, «Տեսա՞ր մի, իշտէ հիմա թռչունի նմանեցար։»

Հայաստանն ա Հայաստանի նմանեցաւ այն ատեն միայն երբ Մոսկուան անոր ոտքերը ու թեւերը կտրեց........

Միհրան Թուրիկեան՝

«Արեւելք Օրաթերթ»

19 Մայինս 1948

Let Me Ease You Pain, Dear Artsakh

The attached is my translation of Levon Sharoyan’s posting on his Facebook page on November 12, 2020. I copied his original posting and posted below. Vahe H. Apelian

 

"As a nation, we live in one of the saddest, most frustrating, and most dangerous periods of our history in the last hundred years. Artsakh is almost emptied of Armenians. It seems it has irreversibly become a foothold for Turks and Azeris. Already everyone knows that during the past weeks, perhaps months, a terrible conspiracy was “cooked” by the Baku-Ankara-Moscow trio and imposed on Armenia on November 10. Turkey and Azerbaijan are jubilant.

About an hour ago (November 12, 2020), the Arabic section of the Turkish state-run broadcaster covered the recent events in Karabakh. The three participants analyzed the situation and clarified Turkey's views, which clearly showed what a long and consistent diplomatic and military efforts Turkey had vested to “swallow” Artsakh. I present to my readers a bunch of confirmations made from the media.

- “Turkey's role in this victory was simply the key. We were the ones who trained the Azeri army. We were the ones who equipped it with modern equipment. We will no longer feel the need to keep this a secret.”

- “In this glorious victory by Azerbaijan, we can say that President Putin also stood by the Azeris. We are thankful for his fair role.”

- “According to the agreement on November 10, in a few days, the Armenian occupation forces will leave the Agdam region forever. Soon 150 thousand former residents of Agdam will return to their homes and thus the region will regain its native Azeri character.”

- “Nakhichevan will take a deep breath henceforth! From now on, Turkey will have a land connection and a bridge with its brother Azerbaijan from Kars and Nakhichevan. This vital corridor will open the way we longed for to reach to our Turkic-speaking countries of Central Asia.”

- “If Armenia tries not to implement the signed agreement, it will be hit very hard on the head with a joint Russian-Turkish fist. Let them have no doubt about this.”

- “Tomorrow, Friday, a large Russian military delegation will arrive in Ankara to discuss with us the details of the unwavering application of the November 10 agreement. Already yesterday, the defense ministers of our two friendly countries signed a memorandum (via an internet meeting), according to which Turkey is setting up a joint monitoring body with Russia to monitor the security situation in Karabakh. We will be allowed to have drones to curb possible illegal movements of the Armenians.” 

- "Pashinyan will most likely leave his seat. The new Armenian government must be a government "sponsored" by Turkey."

- “Karabakh must be rebuilt by Turkish businessmen. We have developed serious programs in this regard. Of course, Karabakh Armenians will also be allowed to come and live there as full citizens of Azerbaijan. They will see that under the auspices of the Azeri state, they will feel much calmer and happier than under the shadow of Yerevan.”

*****

I will not continue quoting anymore. Does the Armenian diplomacy or even the Armenian public have lessons to learn from all this, from all that has happened and will happen? »

L. SHAROYAN

ՑԱ՛ՒԴ ՏԱՆԵՄ, ԱՐՑԱ՛Խ ՍԻՐԵԼԻ…

Ազգովին կ՛ապրինք վերջին հարիւր տարիներու մեր պատմութեան ամէնէն տխուր, ամէնէն յուսալքիչ եւ գոյութենական իմաստով՝ ամէնէն վտանգաւոր մէկ շրջանը։

Արցախը հայաթափուած է գրեթէ, Արցախը ոտքի կոխան է թուրքին եւ ազերիին։ Ու կը թուի՝ անդառնալիօրէն։

Արդէն յայտնի է բոլորին, թէ ի՛նչ «ապուր» եփուեցաւ անցնող շաբաթներու (թերեւս՝ ամիսներու) երկայնքին՝ Պաքու-Անգարա-Մոսկուա եռանկիւնին վրայ՝ Նոյեմբեր 10-ի ահաւոր դաւադրութիւնը Հայաստանի պարտադրելու համար։

Թուրքիա եւ Ատրպէյճան ցնծութեան մէջ են։ 

Մօտ ժամ մը առաջ (12.11.2020), Թուրքիոյ պետական ԹԷ-ՐԷ-ԹԷ  պատկերասփիւռի կայանին արաբերէն բաժնէն լայնօրէն անդրադարձ կատարուեցաւ Ղարաբաղի վերջին իրադարձութիւններուն։ Երեք մասնակիցներ վերլուծեցին իրավիճակը ու պարզեցին Թուրքիոյ տեսակէտները, որոնք յստակօրէն ցոյց կու տային, թէ դիւանագիտական եւ ռազմական ինչպիսի՜ երկարատեւ ու հետեւողական ճիգեր թափեր էր Թուրքիան՝ Արցախը կուլ տալու համար…։ Իմ ընթերցողներուն կը ներկայացնեմ պատկերասփիւռէն կատարուած հաստատումներէն փունջ մը.

 -Այս յաղթանակին մէջ Թուրքիոյ դերը ուղղակի առանցքային եղաւ։ Մե՛նք է որ մարզեցինք ազերի բանակը, մե՛նք է որ արդի սարքերով զինեցինք զայն։ Ասիկա գաղտնի պահելու պէտքը չենք զգար այլեւս։

-Ատրպէյճանի տարած այս փառաւոր յաղթանակին մէջ՝ կրնանք ըսել որ ազերիներու կողքին կեցաւ նաեւ նախագահ Փութին։ Շնորհակալ ենք իր արդարամիտ կեցուածքին համար։

-Քանի մը օր ետք՝ Աղտամի շրջանէն ընդմիշտ պիտի հեռանան հայ գրաւեալ ուժերը, ըստ Նոյ. 10-ի համաձայնագրին։ Շուտով 150 հազար նախկին աղտամցիներ պիտի վերադառնան իրենց բնակավայրերը ու այդպիսով՝ շրջանը պիտի վերստանայ իր ազերիական հարազատ դիմագիծը։

-Նախիջեւանը այլեւս լա՜յն շունչ պիտի առնէ։ Թուրքիա Կարսի ու Նախիջեւանի վրայով այսուհետեւ ցամաքային կապ ու կամուրջ պիտի ունենայ եղբայր Ատրպէյճանի հետ։ Այս կենսական միջանցքով՝ մեր առջեւ բացուած պիտի ըլլայ Կեդրոնական Ասիոյ թրքացեղ երկիրներու կարօտի ճամբան… ։ 

-Եթէ Հայաստան փորձէ չգործադրել ստորագրուած համաձայնագիրը, շա՛տ ծանր հարուած մը պիտի տրուի անոր գլխուն՝ ռուս-թուրք միացեալ բռունցքով։ Այս մասին թող կասկած չունենան։

-Վաղը՝ Ուրբաթ օր, ռուս զինուորական բազմանդամ պատուիրակութիւն մը Անգարա պիտի ժամանէ՝ մեզի հետ միասնաբար քննարկելու համար Նոյ. 10-ի համաձայնագրին անշեղ գործադրութեան մանրամասնութիւնները։ Արդէն երէկ մեր երկու բարեկամ երկիրներու պաշտպանութեան նախարարները ստորագրեցին յուշագիր մը (համացանցային հանդիպումով), որով՝ Թուրքիա դիտորդական միացեալ մարմին մը կը կազմէ Ռուսիոյ հետ՝ Ղարաբաղի ապահովական կացութիւնը վերահսկելու համար։ Մեզի պիտի արտօնուի ունենալ անօդաչու օդանաւեր՝ հայերու ապօրինի հաւանական շարժումները սանձելու համար…։

-Փաշինեան ամենայն հաւանականութեամբ պիտի հեռանայ իր աթոռէն։ Հայկական նոր կառավարութիւնը պէտք է ըլլայ Թուրքիոյ կողմէ «հովանաւորեալ» իշխանութիւն մը…։

-Ղարաբաղը պիտի վերաշինուի թուրք գործարարներու կողմէ։ Լուրջ ծրագրեր մշակած ենք այս առնչութեամբ։ Ի հարկէ՝ ղարաբաղցի հայերո՛ւն ալ պիտի արտօնուի գալ ու ապրիլ այնտեղ՝ իբրեւ Ատրպէյճանի լիիրաւ քաղաքացի։ Անոնք պիտի տեսնեն, թէ ազերի պետութեան հովանիին տակ՝ շա՛տ աւելի հանգստաւէտ եւ ուրախ պիտի զգան իրենք զիրենք, քան Երեւանի շուքին տակ…։

   Չեմ շարունակեր իմ մէջբերումները։ 

   Հայկական դիւանագիտութիւնը կամ նոյնիսկ՝ հայ հանրութիւնը, դասեր ունի՞ քաղելիք այս բոլորէն, բոլո՛ր պատահածներէն ու բոլո՛ր պատահելիքներէն…։

Լ. ՇԱՌՈՅԵԱՆ

ՀԱՍՏԱԲՈՒՆ ԿԱՂՆԻ ՄԸ ևՍ ԻՆԿԱՒ

Ստեփան Աբէլեան

Յովհաննէս Խաչեր Չէլէպեան

 

"Չէլէպեան"ը այս անունով կը ճանչնային զինք Քէսապցիները ։

Անուն մը որուն ետին կար անձ մը որ եզակի էր բառին բուն իմաստով։ Ծնած էր Քէօրքիւնէ ,այդ համեստ,խոնարհ և աննշան գիւղը քարտէզին վրայ։

ՉԷԼԷՊԵԱՆին կենսագրութեան ծաւալին նման շատ հազուագիւտ կրնաս հանդիպիլ։ Մարդ մը որ` կեանքի բազում հանգրուաններէն ամէն բան ճաշակած  էր և մնացած աննկուն։

Պողպատեայ կամքի տէր մարդ մըն էր որ ընկրկիլ չգիտցաւ։ Որքան ալ դաժան եղան օրերը և պայմանները, ինք ա'լ աւելի զօրացաւ և շուրջիններուն դիմաց պահեց իր ազնուական և աննկուն անձնաւորութիւնը։

Մէքանիքի մէջ իր հանճարը զինք տարած էր յաջողութեանց գագաթները։

Ամառ է ։ Գիւղը իր պանդուխտ զաւակներով լեցուած է որոնք եկած են հարազատներ տեսնելու , վայելելու և իրենց կարօտի ծառաւը յագեցնելու։

Դրացի Մէնըշ նանարին Թթենիին շուքը և շուքին առթած զով օդը կ'ըլլար գիւղի մարդոց ժամադրավայրը առաւոտեան ժամերուն։

Հոն են Դանիէլ Ամմին եւԵղբայրը Յակոբը, հոն է Ճրճօ Չէլէպեանը, Ժոզէֆ Պետիրեան(Աբէլեանը)ը եււեղբայրը Ճէյմսը. Ենովքը, Հայրս`Ժոզէֆ Աբէլեանը, կը լսուի Չէլէպեանին ՁԱՅՆԸ ,զուարթախօս այս մարդուն ձայնը կը բնորոշուի ձայներուն մէջէն։ Կատակասէր և լա'ւ պատմութիւն պատմող չկար իրեն նման։ Մենք Փոքր տղաք, մեծերուն շուրջը բոլորած մտիկ կ'ընենք թարմ թարմ գիւղ հասած տեսակաւոր պատմութիւններ։

Չէլէպեանը սիկարէթ սիկարէթի ետևէն կը վառէր, պարծենալով որ ինք "օրական չորս "Փաքէթ" կը ծխեմ, բայց բնաւ ներս չեմ քաշեր մուխը" կ'ըսէր ընկերներուն ,և կաւելցնէր ըսելով որ` անպայման օր մը պիտի թողում այս անիծեալ սովորութիւնը ու` բարձրաձայն խնդուքը հարիւր մեթր անդին կը լսուեր։ Շատ չանցած արդէն դադրած էր ծխելէն և ա'լ անգամ մը ալ չսկսաւ ծխել, իր պողպատեայ կամքով կրնար պարտադրել ինքզինք որևէ որոշում ի գործ դնելու։

Այդպէս ալ ըրաւ ,երբ որոշեց իր ձեռքերով կառուցած գործարանը լքել որը`երբ յեղափոխականներ Սուրիոյ ղեկը ձեռք առին և` իր, ու հազարաւոր մարդոց սեփականութիւնները պետականացուցին։ Մերժեց իր կառուցած գործարանին մէջ որպէս պաշտօնեայ աշխատիլ։ Հրաժարեցաւ և իր հրաժարականը բնաւ ետ չքաշեց սեղանէն։

Մինչև որ իշխանութիւնները ընդունեցին իր հրաժարականը և ազատ արձակեցին զինք ։ "Արժանապատւութեան հարց է" կըսէր,սիրտը խոցուած և խեղդուած ձայնով։

Անշուշտ մէկ չէր իր պատուհասը ։ Դամասկոսի մէջ կինը և աներձագը գրեթէ մահացու` ինքնաշարժի արկած մը ունեցան, ֆիզիքական ծանր վնասներ ունեցան։

Այս դէպքէն ետք որոշած էր Քէսապ_Լաթաքիա փոխադրուիլ և հոն գործ հաստատել։

Այդպէս ալ ըրաւ։

Կ՚այցելէինք զինք յաճախ ,կը սիրէինք իր ներկայութիւնը և միշտ նոր, ճոխ պատմութիւններ ունէր պատմելիք։Կը խնդար լիաթոք, և բարձրաձայն, մանաւանդ երբ յիշէր իր պատանեկութեան հերոսութիւնները,թէ` ինչպէս պատերուն մէջէն օձերը պոչէն բռնած դուրս կը քաշէր, զօրաւոր կը թոթուէր անդամալուծելով թշնամին։ "Օձերը ինձմէ կը վախնային" Կ'ըսէր։

Ազգային և գաղափարական թունդ հաւատացեալ մըն էր, և իր պարտականութեան գիտակից, նոյնիսկ` ձեռբակալուեցաւ և բանտարկուեցաւ, ականատէս ըլլալով իր գաղափարի ընկերներուն չարչարանքին, և մնաց միշտ հաստատակամ։

Բանտը և բանտի ծանր օրերը իրենց դրոշմը ձգեցին Չէլապեանին վրայ։

Իր ձեռնարկած ծրագիրները լիովին ինք կը կազմէր, ինչպէս ըրած էր իր քաուչուկի գործարանը։ կը ծրագրէր, գաղափարը կը յղանար, և իսկոյն կը գործադրէր ։

Փոքր տարիքին` որբացած և մօրը խնամքով հասակ առած կեանքի ասպարէզ նետուած էր փոքր հասակէն։

Իր գործին մէջ շուրջը հաւաքած էր իր գիւղի զաւակներէն մի քանին և ստեղծած էին իրենց յատուկ շրջանակ Դամասկոսի մէջ։

Քէօրքիւնէի մէջ առաջինն էր որ անձնական ինքնաշարժ ունեցաւ, ամառները ընտանեոք Դամասկոսէն կու գային որ ամատը գիւղին մէջ անցնեն։

Մենք փոքր տղաք կը հաւաքուէինք իր տան բակը որ մեր տարեկից` Նորային և ՚Խաչիկին հետ իրենց` նորոյթ խաղալիքներով խաղանք։

Դամասկոս հաստատուած ըլլալով հանդերձ,Քեսապը և իր գիւղը պահելու ռահվիրան եղաւ,պարտէզ մշակել տուաւ, տուն կառուցեց և իր վաստակը իր հարազատ գիւղին մէջ շահարկեց։ Իրեն մեծ վարկ էր գիւղին ձաղկումն ու զարգացումը։ 1965ին Քէօրքիւնայի չափահասները ծրագրած էին գիւղին ջուրի մատակարարման աննախընթաց գործը ,որուն յաջողութեան մէջ թէքնիք բաժինը անվիճելիօրէն Չէլէպեանինն էր , որ յաջողութեամբ իրագործուեցաւ ,ջուրը գիւղի իւրաքանչիւր տան մէջ ծորակով հոսեցաւ։

Որսը սիրող էր և բան խնայած չէր, լաւագոյն որսի հրացանները տան մէջ հաւաքածոյի վերածած էր։ Տեսակաւոր զէնքեր, ոթօմաթիկ զէնքը առաջին անգամ ինք բերաւ գիւղ։ Աշնան երբ մեղուաքհաւերը խումբ խումբ անցնէին գիւղէն ,Չէլէպեանը օթօմաթիկով բոլորէն առաջ կը հնձեր տասնեակ մը թռչուն։

Այս բոլորին մէջ, իր պարտէզը մեծագոյն գուռգուրանքի առարկան էր։ Առաւօտ կանուխ արդէն մէջն էր, արագ արագ շարժումներով պարտէզին լայնքն ու երկայնքը ակնթարթի մէջ կը հասնէր։

Դանդաղ աշխատիլ ինչ է չէր գիտէր։

Խնձորները սնտուկներու մէջ լեցնելու յատուկ սարք մը պատրաստած էր որ առաւելագոյնը ընէ կարճ ժամանակի մէջ։

Այսպէս հնարքներ և գործնական գործիքներ, գիշեր ու ցերեկ մտքին մէջ կը յղանար և թուղթի վրայ գծելով կ'իրագործէր։

Միշտ ալ ուրախ չեղան իր օրերը այս գործերուն մէջ , երբ օր մը կազի շիշը պայթելով աշխատած պահուն զինք բոցերու մէջ առած էր ծանր այրուածքներով` հազիւ կրցան օգնութեան հասնողները կեանքը փրկել։

Ես ուշ հասա արկածին վայրը և զինք գտայ ուղղակի խանձուած վիճակի մէջ, մարմնին 40% տոկոսը այրած էր։

Անտանելի ցաւ, այրուածքի ցաւ որ միայն Չէլէպեանին նման զօրաւոր անձ մը կրնար տոկալ։ Այրած էր մազ, դէմք, յոնքեր, ձեռքեր պարզապէս սահմրկեցուցիչ էր վիճակը։ Այս ցաւերուն ալ դիմացաւ տոկունութեամբ։

Կը սիրէր ընկերային յցելութիւնները։ Ամէն գիշեր տիկնոջ Գոհարիկին հետ կ'այցելէին դրացիներ ,ազգականներ , "Թաւլի" մը խաղալու և յաղթական տուն վերադառնալու տրամադրութեամբ։

Ցերեկին երբ օդը տաք էր և պարտէզի մէջ աշխատիլը դժուար, կանուխ տուն կը վերդառնար, կը լուացուէր` զովանալու և ձայն կու տար թաղին տղոց որ "թաւլի" մը խաղան։

Մեծագոյն ցաւերէն եղան իր երկու զաւակներուն ֆիզիքական տկարութիւնները և ատոր պատճառով անոնց կրած տառապանքն ու ցաւը ։ Իսկ այդ ցաւը իր գագաթնակէտին էր երբ իր դուստրը Նորան` երկար տառապանքէ ետք մահանայ։

"Զաւկի մահը շատ ծանր է" կ'ըսէր խոցուած ու յուզմունքով։

Այս բոլորը կարծես բաւական չըլլային, երբ ծայր տուաւ Սուրիոյ Տասնամեայ պատերազմը։ Ինք հոն էր և ինչպէս` Լիբանանի պատերամին, նոյնպէս հիմա քովը կ'երթայի որ միասին խօսինք կացութեան շուրջ։

"Լիբանանը քանդեցին, հիմա ալ Սուրիան պիտի քանդեն" կ'ըսէր մտահոգ և սրտնեղ։

Պատերազմի առաջին իսկ ամիսներուն, դարձեալ չար դիպուածը իրեն պատահեցաւ։

Գիշերով գողեր բաղնիքի պատուհանէն մտնելով,պառկած անկողնին մէջ մուրճով հարուածներ տուած էին իրեն և Գոհարիկին մինչև` ուշակորյս ընելով զիրենք ու կողոպտելով ոսկի դրամ և այլ արժէքաւոր իրեր ապա փախուստ էին տուած։

Գացի այցելութեան, գլուխնին կապոյտցած, ուռած և մարնին վրայ զանազան հետքեր մուրճի հարուածներէն։

Այս` ցաւերուն գլուխ գործոցը եղաւ։Մեկնեցաւ Ամերիկա ։

Քէսապի աղէտը և տեղահանութիւնը բնաւ չէր հանդուրժէր։

"Կեանքիս բոլոր ցաւերը գումարած այս մէկը մեծագոյնն է" կ'ըսէր անմխիթար։

Յաճախ, ընկերային և Քէսապցիական հաւաքներու հանդիպեցանք, սեղանակից եղանք և խօսեցանք ։ 

Այս վիթխարի մարդը անկրկնելի անձնաւորութիւն էր Քէսապի պատմութեան մէջ, իր ուրոյն նկարագրով, մտքով, գործով և կեանքով։

Յարգանք իր յիշատակին , որ սատարեց մեր գիւղի պահպանման, բարգաւաճման` իր ձեռներեցութեամբ և շահարկումներով, գետնի վրայ իր ներկայութեամբ։

Սիրեց Քէսապը, Սիրեց Քէօրքիւնան և ամբողջ կեանք մը ապրեցաւ անոնց Սիրով։

Այսօր ան հսկայ ժառանգ թողած` հեռացաւ որ սերունդներ իր ջահը վեր բռնած շարունակեն իր աւանդը։

Հողը Թեթև ըլլայ վրադ "Չէլէպեան" Ամմի։

Աստուած Ողորմի Հոգւոյդ։

Ցաւակցութիւններս Խաչիկին, Հայկին և ընտանիքին, իր հարազատներուն և բոլոր Քէօրքիւնացիներուն։

Հաստաբուն պաղնի մը ևս ինկաւ օտար Ափերուն ,Հանգչելու բայց` մեր Գիւղի Կաղնիի շուքէն հեռու։

Ստեփան Աբէլեան

Քօրօնա 

Մայիս 14/2021

 

 

Hovhannes: The Last Among the Chelebian Siblings

Vahe H. Apelian

LtoR: Back row, Hovhannes Chelebian, Zvart Chelebian (Apelian)
Hovhannes Apelian, Antranig Chelebian.
Fron Row: Kohar (Apelian) Chelebian, Vahe H. Apelian, Karoun (Apelian) Chelebian, 
Siranoush (Tootikian) Chelebian

 

My maternal uncle Hovhannes Chelebian passed away peacefully in his sleep during his late afternoon nap on Wednesday 5/12/2021, after being bathed and groomed thanks to the round the clock service he received in the Ararat Nursing Facility in Los Angeles. Four years ago, on January 31, 2007,  his sister, my mother Zvart Apelian, passed away while on her chair attending the day's social for the residents of the same exemplary institution for the care of the elderly.  Hovhannes was born in Keurkune, Kessab in 1926. He lived a long productive life overcoming inordinate challenges all along. He was named after his maternal grandfather who had died during their genocidal exile.

Unlike his brother Antranig and his sister Zvart, my mother; Hovhannes had no formal education having attended school only for a few years in Keurkune, Kessab and hence had ventured into life early on. 

He was tall, handsome, athletic and was extraordinarily gifted mechanic. If the unschooled Ramanujan became a world class mathematician, Hovhannes was the unschooled mechanical genius. In his early youth, orphaned without means, he had fashioned for him a hunting gun and by the age of 25 had convinced a few Syrians to partner by investing for him and had opened the first tennis shoe factory in Damascus having designed all the pieces of the manufacturing equipment himself.  By the age of thirty the company he was instrumental in its founding was overseeing a few hundred employees. He used to tell me in a nonchalant manner but without a hint of being boastful that he does not recall having been employed by anyone or apprenticed with anyone. 

He was also an ardent nationalist and had joined the Armenian Revolutionary Federation early on and had assumed leadership position in Damascus in charge of community security, that suited his temperament. In 1961/1962, during the upheaval the Armenian community experienced in Syria, he was charged with treason and was jailed. After a long imprisonment he was acquitted of all charges and was released. That was an intense period in our family as my mother regularly went to Damascus to attend to his trial and lend her support to him and his family. Although he was not mistreated during his imprisonment but had witness the mistreatment of his friends who were jailed with him. A few of those who were imprisoned with him were sentenced for long term imprisonment or died in prison. The traumatic experience left an indelible mark on him.

Subsequent to his release there came a period of nationalization in Syria, including the factory he had brought about. Rebellious from his youth he refused to report to the Syrian government placed party official in charge of the factory and opted to resign but was not allowed. He eventually had his way but at a great financial cost. It took him a few years until the governed released him from duty upon him relinquishing his claims to the factory he had built from the ground up.

He returned to Latakia and set up a manufacturing shop. His specialty was in designing and fabricating mechanical presses for the large-scale manufacture of pickaxes, spades, and other farming implements. He also purchased properties in keurkune and set up his apple orchard. He came up in innovative way of digging a deep well for irrigating his orchard and designed a method of watering the trees by a network of pipes that dripped water at the base of the trees. He also fabricated a machine that sorted different size apples and lastly, he fabricated his own pistol which to his great regret was stolen from his house during the past civil war unrest in Syria. Previously, he fabricated a larger than life size April 24 memorial for the Armenian community in Latakia in the form of a decapitated tree trunk, with the axe embedded in it, having a branch rise from the periphery. The trunk consisted of 12 leaning panels, much like the number of stone slabs of the Genocide memorial in Armenia, but covered at the top to give the shape of a decapitated tree trunk flattened on top.

He married young, when he was in his early twenties to Kohar Apelian, also from Keurkune . They became parents to Nora, Khachig and Haig. Nora passed away a few years ago and his wife a little bit more than a year ago before his admission to the nursing home after incurring a stroke. For all practical purpose he became handicapped without his wife. Brilliant with machines but he could not fix a cup of coffee for him and relied on his wife. They were inseparable. 

He was the exact opposite to his brother Antranig who was fastidious and not impulsive. But both were talented. Antranig, a historian, cartographer, calligrapher, and a medical illustrator, was a long-time instructor of physiology for the medical, pharmacy and nursing students in the American university of Beirut. In his youth, Antranig had assumed a leadership role helping organize the great repatriation to Armenia in 1947. He believed that the security and the viability of Armenia was better assured in the Soviet Union and hence he supported Soviet Armenia, while his brother Hovhannes opposed it on ideological ground. During my childhood and early youth, I experienced intense debates in our household. Both in their own ways were resolute and firm believers in what they advocated and stood firm. During those years, many families split apart because of their opposing views. But the Chelebian siblings, who had lost their father very early on and had grown up as driven orphans, remained a family to the end, with my mother acting as the peacekeeper between her two brothers. The sons and surviving daughter of the Khatcher and Karoun (Apelian) Chelebian, Antranig, Hovhannes and Zvart, enriched my life beyond measure. I would not have wanted my life otherwise and it would have been much poorer without them.

Hovhannes kept his creative streak to the very end. During my last visit to him he showed me a support he had fabricated that he dragged behind him while working in the backyard. Time had ravaged his body and he had tripped and fallen a few times while doing gardening in his home in Los Angeles where they had moved to be close to their son. The wooden structure he had fabricated was a combination of stepstool in a frame that he said would help him crawl into it and step by step enable him to sit on a step at a time and thus  help him rise on his feet. 

He was also tinkering to build a mechanical perpetual wheel that would turn around on its own with ball bearing falling on levels he explained to me. He was still figuring the intricacies of the design in his mind, he said.  After long and productive years, he now has the time at his hand to see his device come to fruition. I am sure, in one way or another, he will accomplish it in heaven what physics on earth claims that it is a mechanical impossibility 

I take comfort knowing that the sons and daughters of Khatcher and Karoun Chelebian, Antranig, Zvart, Hovhannes, and Anna, the youngest child whom the family lost at young age due to illness, are now united in eternity. 

LtoR: Hovhannes, Khatcher, Zvart, Antranig, Karoun, Anna Chelebian.

Hovhannes and Kohar Chelebian family, Haig, Khatchig, Nora in Keurkune