«Կարմիր Ժամուց»ը՝ անտեսուած մեկնաբանութիւն մը - 1 -

Վահէ Յ. Աբէլեան

Այսօր Արփիար Արփիարեանին ծննդեան օրն է։ Ան ծնած էր Դեկտեմբեր 21, 1851-ին։ Հեղինակած է բազմաթիւ գիրքեր, բայց ճանցուած մնաց իր «Կարմիր ժամուց» գիրքով։ Շրջան մը գիրքին ընթերցումը պարտադիր էր Լիբանանի ազգային վարժարաններէն ներս։ 

Սակայն յետնեալ ակնարկով կը մնամ այն համոզումով որ Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր ժումուց» գիրքը ունեցաւ իր նեղ մեկնաբանութիւնը։ Նոյնիսկ գիրքին կողքը այդ մեկնաբանութիւնը խորհդանշողը եղաւ ընդհանրապէս, ունենալով հրացանի մը կամ զէնքի մը նկարը։ Այդ ՆԵՂ մեկնաբանութիւնը առանցքը կազմեց սփիւռքահայ ազգային դաստիարակութեան եւ վէպը ընդհանրացաւ որպէս օրինակ ենդադրեալ ճիշդ ուղղութեան պէրճախօս օրինակը, այսինք զէքն եւ միշտ զէնք եւ միայն զէնք։ Ինչպէս ըրած կը թուի ըլլալ մայրս որպէս Հայերէն լեզուի եւ գրականութեան ուսուցչուհի։ 

Այդպէս կը հետեւցնեմ քանի որ մօրս թուղթերը թղթատած ժամանակ հանդիպեցայ 96 էջ ձեռագիր մենագրութեան մը՝ ուսումնասիրութիւն մը որ կատարուած ըլլալու է 1990-ին քանի որ առաջին էջին վրայ՝ մայրս զետեղած է յայտարարութիւնը որ կատարած է Հ.Յ. Դաշնակցութեան Արեւմտեան Ամերիկայի 100-ամեակի յանձնախումբը։ Յայտարարութեան նկարը տեղադրած եմ ներքեւը։

Մեծատառ յայտարարութիւնը հրաւէր մըմ է մասնակցելու «ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄՐՑՈՅԹ» ի մը, «Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՈՒՑՈՒԹԵԱՆ 100 ԱՄԵԱԿԻՆ ԱՌԹԻՒ»։ 

Պատշաճ է որ Կը մէջբերեմ յայտարարութիւնը իր ամբողջութեամբ։՝

«Հ.3.Դաշնակութեան հիմնադրութեան 100 ամեակը՝ Արեւմտեան Ամերիկայի մէջ տօնակատարող յանձնախումբը կազմակերպած է պատմասիրական մրցոյթ մը, որուն կրնայ մասնակցիլ հետարքրքրուած ամէն անձ։

ՆԻՒԹ՝ «Հ.Յ.Դ.-ի հարիւրամեայ պատմութեւն առնչուող որեւէ ուսումնասիրութիւն, որ կրնայ պարփակել դրուագ մը, երեւոյթ մը, աւանդութիւն կամ չգրուած սովորութիւն մը, գաղափարականական խնրիդ մը, կուսակցական գործիչի  կամ ֆետայիի մը կեանքն ու գործունէութիւնը, եւն։

ԾԱՒԱԼ՝ Ուսումնաիրութիւնը պէտք է ըլլայ 30-50 խիտ մեքենագրուած էջերու սահմաններու մէջ։

ԺԱՄԿԷՏ՝ Աշխատասիրութիւնը յանձնախումբիս հասած պէտք է ըլլայ ամենէն ուշ մինչեւ 1990 թիւ, Սեպտեմբեր 30։

ԼԵԶՈՒ՝ Հայերէն կամ Անգլերէն։

Յանձնախումբիս կողմէ ընտրուած դատական կազմը պիտի ընտրէ լաւագոյն ուսումնասիրութիւնը նկատի առնելով գործի լեզուական ոճը, ինքնուրոյնութիւնը, կիրարկուած մեթողաբանութիւնը, աղբիւրներու լաւագոյնս գործածութիւնը եւ մատենագիտական ճշգրտութիւնը։ Առաջնութիւն շահած աշխատասիրութեան հեղինակին պիտի տրուի 1000 տոլար։ Աշխատութիւնը պիտի հրատարակուի առանձին գըրքոյկով. Իսկ միւս յաջող ուսումնասիրութիւնները պիտի տպագրուին մամուլէ մէջ։

Կը քաջալերենք պատմաբանները, ուսանողներն ու մտաւորականութիւնը մասնակցելու մրցոյթին 100  ամեակի առիթով ճոխացնելու հայ ժողովուրդին ազատագրութեան պայքարը յաւերժացնող գրականութեան։»

 Այդ յայտարրութեան է որ ընթացք տուած է մայրս՝ Տիկ. Զուարթ Աբէլեանը եւ գրած է վերը նշած, 92էջ, ձեռագիր իր ուսումնասիրութիւնը։ Քովս մնացած օրինակը բնագիրն է։ Թերեւս օրինակ մը յղած է յանձնախումբին։

Իր ըրած ուսումնասիրութեան մէջ, Տիկ. Զուարթ Աբէլեանը կը գրէ՝  «Յեղափոխութիւնը սակայն անվիճելի բաժինը դարձաւ Հ.Յ.Դաշնակցութեան։ Այսու՝ լուռ ու մոնչ չմնաց նաեւ հայ մտաւորականը.....Այս ուղղութեամբ ցայտուն տիպարներ են Արփիար Արփիարեանի «Կարմի Ժամուց» -ին յեղափոխական գաղափարախօսութեան ներկայացուցիչ Տէր Յուսիկ քահանան, ու պահպանողական գաղափարախօսութեան ներկայացուցիչ Հայրապետ Էֆէնտին։ Առաջինը՝ հայ եկեղեցական աւանդներու ու Սբ. Պատարագին կողքին, քիչ մըն ալ զինավարժութիւն կ՚ուզէ սորվեցնել օրուայ երիտասարդին։ իսկ երկրորդը, Հայրապետ Էֆէնտին մեզի աւանդուած Սուրբ աղօթքներն անգամ կրճատելը  խոհեմութիւն կը նկատէ։ Սակայն ի վերջոյ ծոցէն քանի մը կարմիր ոսկի հանելով՝՝ «Առ, Տէր Հայր, քու գիտցածիդ պէս ըրէ, ազգս պէտք կ՚ունենայ, ասով վառոդ ու զէնք առ»։ 

Այդ եղած էր գիրքին ընդհանրացած ընկալումը՝յեղափոխական գաղափարախօսութեան ներկայացուցիչ Տէր Յուսիկ քահանան ընդէմ պահապանողական գափափարախօսութեան ներկայացուցիչ հայրապետ էֆէնտին։ Իսկ եզրակացութիւնը՝ որ առանցքը կազմեզ աշակերտին ազգային դաստիարակութեան եղաւ զէնքը, միայն զէնքը եւ միշտ զէնքը։

Բայց ի՞նչ կ՚ըսէր sէր Յուսիկը, գիրքին յեղափոխական տիպարը։ 

Այդ ալ յաջորդին...........

 

 

Let This New Year - Թող Այս Նոր Տարին

I wish the readers of my blog a Happy New Year - Shnorhavor Nor Dari
 and
Merry Christmas (Sourp Tznount).

I owe this poem to Mrs. Zvart Apelian, my mother. She had a habit of copying poems, she liked. I have left with several notebooks of such poems in her beautiful Armenian handwriting. She has not indicated the author of this poem.  She simply said its -hairenagan -paternal, could be interpreted as a parent’s wishes for the welfare of their family. She wrote poetry for her entertainment and leisure but for family, relatives, and to some friends.

The year 2023 turned out to be a momentous year in the Armenian history. After three decades of struggle, we lost Artsakh. 

I reproduced the poem. Poems are very hard to translate, that’s why I did not attempt to translate it, but I included Google’s translation, with minor changes. 

Let This New Year - Թող Այս Նոր Տարին

 

Թող այս Նոր Տարին լինի բարեբեր. (May this New Year be bountiful)

Թող խաղաղութիւն լինի աշխարհին. (Let there be peace in the world)

Թող ապրի մարդը կամքով աներեր. (Let men fulfill their will)

Ու մայրը գտնի իր կորած որդին. (Let the mother find her astray child)

 

Թող ազատ լինեն ազգեր գերուած. (Let captive nations be free)

Թող պայծառ լինի ամենուր գարուն. (Let spring be bright everywhere.)

Թող որ կարկաչեն առուակները ժիր. (Let the streams giggle playfully)

Երգեն, ծիծաղեն, սրտերը փխրուն. (Hearts fragile, sing and laugh)

 

Թող նոր կեանքի հետ մարդն էլ նորոգուի.  (Let the person be renewed with the new).

Թող վիշտն ու ցաւը իսպառ մոռանայ (Let sorrow and pain be forgotten for good)

Թող կեանքը լինի վարդագոյն երազ. (Let life be a rosy dream)

Առօրեան չքնաղ մի տեսիլք դառնայ.՚՚ (Let the daily routine be a beautiful vision)

 

Թող բոլորը ապրեն երջանիկ. (Let everyone live happily)

Թող սէրն անսահման տարածուի փութով.  (Let love spread endlessly)

Թող ռազմի փոխան երգ ու պար լինի. (Instead of war, let there be song and dance,)

Ու եղբայր դառնան ազգերը սիրով. (and captive nations be loving brothers.)

 

Թող դրախտ դառնայ երկիր Նայիրեան. (Let paradise be the  Land of Nairi)

Թող ուրախ հնչեն մեր երգերը վար. (Let our songs sound joyfully)

Թող քարերն անգամ ծաղկեն, կանաչեն. (Let even the stones blossom and green)

Իմ ազատ երկրում, ջինջ ու կենարար (In my free country, pure and life giving)

 

Courtesy Mrs. Zvart Apelian

 

.

.

 

 

 

Արմենակ Եղիայեան ` Ճանչնանք մեր բառերը (5) - ԽԱՉ ԵՒ ԽԱՉԵՐԿԱԹ

  Վերարտադրած եմ Արմենակ Եղիայեանին թիւ 5 «Ճանչնանք մեր բառերը» հրատարակութիւնը։

Ճանչնանք մեր բառերը (5)

1.       Խաչ եւ խաչերկաթ

Ինծի համար մնայուն  հետաքրքրութեան առարկայ եղած է այն հարցը, թէ մեր այնքան մեծաթիւ փոխառութիւններուն դիմաց ՝ թրքերէնը իր կարգին որեւէփոխառութիւն կատարա՞ծ է հայերէնէն: Վերջին հաշուով մենք բաւականպատկառելի թիւ մը ունեցած ենք Թուրքիոյ մէջ՝ Արեւմտեան Հայաստանէն մինչեւ Պոլիս, ըսենք՝  ամբողջ բնակչութեան  մօտաւորապէս  մէկ հինգերորդը, իսկ Պոլիս մայրաքաղաքի բնակչութեան  մէկ քառորդը, եւ  ասոնք՝ ըստ 19-րդ դարու երկրորդ կէսին կատարուած եւրոպական մարդահամարի  մը, որուն ակնարկած է Յակոբ Սիրունի:

Միւս կողմէ՝ քաղաքակրթական զգալիօրէն աւելի բարձր մակարդակի վրայ կըգտնուէինք հայերս յարաբերաբար տիրակալ  քոչուոր թուրքին, որ  գիր ուգրականութիւն չունէր տակաւին, երբ հաստատուեցան մեր առաջին շփումները:

 Այլ խօքով՝ բոլոր նպաստաւոր պայմանները գոյութիւն ունէին, որ նման փոխառութիւններ կատարուած ըլլային, ինչպէս որ պատմականօրէն  կատարեցին  թուրքերը, օրինակ,  մասնաւորաբար պարսկերէնէն, արաբերէնէնու որոշ չափով ալ յունարէնէն, աւելի ուշ՝ եւրոպական զանազան լեզուներէ, որոնց հանրագումարն է  ձախին բերուած նկարը: 

Ուր կ’ակնարկուի հայերէն փոխառութեանց՝ առանց թուելու  անոնց գումարը, ինչպէս կատա-րած է  այլ լեզուներու պարագային: 

Այս վիճակագրութիւնը քիչ մը կը զարմացնէ զիս, երբ այսպէս կը թերգնահատէ հայերէնէ փոխաթիւնները եւ մինչեւ իսկ  չի զիջանիր թիւ մը որոշել:

Ահաւասիկ հարցեր, որոնց այնպէս ալ   չյաջողեցայ գոհացում տալ, ճիշդ չեմ ալ գիտեր, թէ յատուկ ուսումնասիրութիւն մը գոյութիւն ունեցա՞ծ է երբեւէ:

Տարտամօրէն կը յիշեմ, որ հայրս կ’ըսէր, թէ իրենց թուրք համագիւղացիները  կը կիրարկէին հայերէն խաչերկաթ բառը: Այսպէս կոչուած է այն խաչաձե ւմետաղեայ հաւասարակողմ սարքը, որ կը հանգչեցնէին  թոնիրին (պատկերը՝ձախին)  բերանը՝ վրան զանազան առարկաներ,−  մասնաւորաբար պտուկով  կերակուր,    բայց նաեւ տեղին համեմատ  խորովածացու ,−  դնելու ու եփելու համար:'

Վկայութիւն մը

«Աշնան վերջ, տատս խնոցուց հանած կարագը աղ էր դնում, ու ձմռան միօր`համարեա տարեմուտի էս օրերին, մեծ  ղազանը  կարագով լի դնում էրբոցկլտացող  թոնրի վրա: Սկզբում խաչերկաթ էր դնում, թոնիրը երկու հաւասարմասի բաժանելով,  ու կամաց-կամաց կրակը թէժացնում էր» (ՌոբերտՄաթոսեան):

Այս բառն ալ կը դառնայ  ուղեցոյցս:

                                                              *   *   *

2. Պետրոս  Կարապետեանի (Զէքի “իմաստուն” յորջորջեալ) Հայերէնէ-օսմաներէն բառարանին մէջ (1907) կը փնտռեմ  խաչերկաթ-ը ու չեմգտներ:

Սակայն փոխարէնը  կը գտնեմ, որ թրքերէնը  խաչ բառին համար   հաւասարապէս դիմած է հայերէնին (haç/հաչ) , յունարէնին  (stavroz/սթաւրոզ), պարսկերէնին (çarmih/չարմիհ) ու արաբերէնին (salib/սալիպ):

Իր բաղադրեալ բառերը կազմած է մի՛այն հայերէնի խաչ-ով.

--haçcı /հաչճը =  խաչապաշտ

--հaçlı/հաչլը =  խաչակիր

--haçımsı/հաչըմսը  =  խաչաձեւ

--հaça germek/հաչա կերմեք = խաչել, խաչը հանել

--հaç çıkarmak/հաչ չըքարմաք =  երեսը խաչ հանել, խաչակնքել  

Ապա կը դիմեմ  Google-ին ու այստեղ ալ կը գտնեմ, որ մեր «խաչերկաթը» ունեցած է  թրքական 18 բարբառային արտասանութիւն կամ տարբերակ.որոնցմէ թուենք  մէկ քանին.

--hecirget/հեճիրկեթ     --hatirçak/հաթիրչաք

--haçirdek/հաչիրտեք    --haçirgat/հաչիրկաթ

--hatirçek/հաթիրչեք     --helgirdeç/հելկիրտեչ…

Եւ ոչ միայն...

Այստեղ ալ ի յայտ կու գայ, որ խաչերկաթ-ը որդեգրած են ռուսերը եւս՝

--кочерга /kočergá/քոչերկա  արտասանութեամբ:

                                              *   *   *

Ճանչնանք Պետրոս Զէքի Կարապետեանը

Եղած է իր ժամանակի մեծագոյն  լեզուաբաններէն  մէկը (1869−1937): 

Սուլթան Համիտ զինք ընդհանուր քննիչ կարգած է թրքական բարձրա-գոյնվարժարաններու հայերէնի պարտադիր դասընթացքին: Այսպարտակա-նութեան ծիրէն ներս գրած է երկու պատկառելի բառարաններ՝ «Մեծբառարան հայերէնէ օսմաներէն» եւ «Մեծ բառարան օսմաներէնէ  հայերէն»:

armenag@gmail.com                                 Արմենակ Եղիայեան