A teacher is an authority figure. Sometimes the gap between their ages is not wide enough to keep a teacher and a student a generation apart. Therefore, it has happened that a teacher and a student fall in love. There have been such instances among Armenians as well and left a mark in history of Armenian literature. This case is about Taniel and Araxie. Vahe H. Apelian
By Daniel Murphy, Daniel Varoujan's Great-great grandson
The eminent Armenian poet, who wrote under his literary penname Taniel Varoujan was born on April 20, 1884 in the village of Prknig (Բրգնիկ), on the outskirts of Sepastia, Turkey. He hailed from the Tchiboukerian (Չպուգքեարեան) family. His father, Krikor, spent most of his life in Istanbul working in brokerage. His mother, Takouhie, was a homemaker. She bore four sons. Taniel was the eldest. His siblings, all male, were named Vahan (Վահան), Bedros (Պետրոս) and Arshag (Արշակ), the youngest. Arshag was 24 years younger than him and was two years old when Varoujan married.
After attending the local school, he was sent in 1896, the year of the Hamidian Massacres, to Istanbul where his father worked and also lived. In Istanbul he attended the Catholic Mekhitarian School. He continued his education at Mourad-Rafaelian Catholic School of Venice, and in 1906 entered the Ghent University in Belgium where he studied literature.
In 1909, right after the declaration of the Ottoman Constitution, he returned home and started teaching at the Aramian School of Sepastia (Սեբաստիոյ Ազգ. Արամեան վարժարան). To supplement his teacher’s meager salary, he gave private lessons to a young girl named Araxie, teaching her French.
Learning French was very fashionable at the time. Those who saw the movie “The Promise” may recall the scene where the daughters of the wealthy Armenian merchant, whose residence overlooked the strait of Bosporus, had a teacher who taught his daughters art and French.
Araxie was the daughter of such a wealthy family. It was natural to keep up with the Joneses, her family had wanted their debutante daughter learn French and what better teacher than Taniel Varoujan who had returned home after studying in Europe and had already established a reputation for himself as a renown poet.
Debutante she was, but according to the local customs at the time, she had been promised from her infancy in betrothal to the son of another wealthy family. That is why Araxie’s mother always chaperoned her daughter and kept a watchful eye over her attending her classes to make sure that the twenty-four years old teacher and his young and impressionable student had no moment on their own other than her teacher’s instruction of the French language. But the improbable happened. The teacher and the student fell madly in love with each other. It is said that she slipped a note stating that no one can separate her from her beloved and adorned Taniel Varoujan
The classes ended abruptly and Araxie’s parents and the prospective in-laws began hasty plans for an earlier-than-planned wedding. But Araxie remained adamant refusing to comply with her parent’s wishes. Instead of a wealthy husband she preferred the country teacher of meager means.
The event became the talk of the town among the Armenians. Many regarded the incident scandalous. Some supported Taniel Varoujan and wanted the lovers to marry. Others blamed him for having seduced his young student. The animosity toward Taniel Varoujan became so great that he began to carry a stick to defend himself should he be attacked.
Finally, the prominent Armenian freedom-fighter Sepastatsi Mourad, who, as his name indicates also hailed from Sepastia, intervened. Mourad was much older than Varoujan but in a strange twist and turns of life, the eminent young man of letter and the eminent unschooled freedom fighter had forged a friendship based on mutual admiration, so much so that Taniel Varoujan had become the best man or the principal witness of Mourad’s wedding, who married at age of 36, a far advanced marital age at the time.
Murad’s stature was such that his intervention on behalf of his best-man, young Taniel Varoujan, quelled all gossip and put an end to what was deemed scandalous. The lovers were married and soon after left Sepastia in 1911. In 1912, he became the principal of St. Gregory The Illuminator School in Constantinople, having taught elsewhere during the previous year.
During that year, 1912, Taniel Varoujan published his last work in his life-time, titled “Pagan Songs” (Hetanos Yerker (Հեթանոս երգեր,). In it he has a long poem titled “Pegasus” (Pegas) dedicated to "comrade Murad and his horse that runs like a lightening", drawing a resemblance of Mourad’s famous horse Asdghig to the mythical winged horse Pegasus. Taniel Varoujan's last work, “The Song of the Bread” was published posthumously. After his murder, his friends had salvaged the manuscript by bribing his Turkish captors.
Taniel Varoujan Family in Paris on their way to the U.S.A.
Taniel Varoujan and Araxie had three children a daughter named Veronica, whom her father affectionately called Varoujnag, and two sons Haig (Հայկ); and Armen (Արմէն). After the genocide, during which the tender hearted young poet was tortured to death, the family, with the assistance and support of Armen Garo, Armenia's ambassador to the U.S. at the time, moved and settled in the U.S. charting their courses in life. Haig is said to have adopted Varoujean as their family name, while Armen is said to have retained their Tchiboukerian family name. Their daughter Veronica married Safrasian and lived in New York.
Taniel Araxie Varoujan’s descendants are now part and parcel of the patches that make up the American quilt.
The attached landscape above is a personal gift from Daniel Murphy, Taniel Varoujan’s great-great-grandson, the great-grandson of Taniel Varoujan’s daughter Venonica.
During one of my visits to Armenia in the last decades, I took a taxicab from Yerevan’s Republic Square to go to Kanaker and visit Khatchadour Apovian’s (see note 1) house and museum complex. On the way, it did not take long for me to strike a friendship with the driver.
Kanaker had remained etched in my memory as a suburb of Yerevan some 3 to 4 miles away from the city. But this was not the Kanaker I had in mind we were heading to because the taxicab never left Yerevan which has expanded so much that it has engulfed the distant village Kanaker of one time where Apovian was born.
“We reached our destination.” Said the driver.
I asked him to wait for me to take me back to the Yerevan center square.
- “It would not last more than half an hour,” I told him as I got out of the taxicab.
- “Feel free, stay as long as you want,” told me the driver with a supreme indifference.
* * *
The complex, the driver pointed out to me, was a secluded beautiful structure with a pleasant surrounding, a bit far from buildings and had a statue of Apovian on a pedestal. The driver accompanied me to the entrance. We had to climb a floor because the museum was sitting on bare columns, something that would look odd to a visitor at first glance. Soon I would find out why the museum was constructed the way it was.
I went up the floor and paid the 500 Drams entrance fee, that is to say around a dollar that would also provide me the company of a museum attendant to show me around. She appeared to be a calm, composed, cordial and a very pleasant young lady. I admit that the thought crossed my mind wondering how the museum, with such a modest entrance fee, managed to keep such tidy grounds with trees and flowers attended by a gardener, more likely by gardeners and also employ a staff inside the museum with attendants to accompany visitors.
* * *
The actual museum is a rather small U-shaped hall some 50 feet long and around 15 feet wide. Its three walls had class enclosed shelves mounted on them some 5 feet above the floor that displayed the many editions of the Apovian’s literary works from 1858 (see note 2) and onward. The works of his literary critics, letters, journals, and many artifacts that belonged to him or were characteristic of the times he lived and many other such items, I do not remember them all, also were placed for display.
I was thus roaming around leisurely with the attendant in an atmosphere that exuded intimacy, as she pointed to me article after article, whether they were on the display shelf, or in a drawer, giving detailed information about each. We were almost done with our tour when she pulled out a book I was familiar with from a drawer.
- “This one,” she added saying, “is the Western Armenian edition of the Khatchadour Apovian’s famous “Wounds of Armenia” that was printed lately in Diaspora, in Lebanon.”
- “Yes, I know,” I said.
- “It appears that you value Apovian’s literary work highly,” she said.
- “Appreciation aside,” I said, “I am the translator.”
Suddenly she stood still. Her demeanor changed, her brows contracted, and she started staring at me long as if she was just seeing me. And then, with graceful movements of a hopping deer, she took off and stood next to a corridor not far from where we were, and screamed, “the person who translated Apovian’s work to Western Armenian is here!”
Suddenly doors opened whose presence I was just realizing. Out came a staff of a good number of people. Apparently they were all employed there. But what were they actually doing working there? I wondered. They surrounded me.
That was the first time in my life I found myself surrounded like that.
It was a completely unexpected situation for me to find myself in such a crowd. I felt uneasy.
At that very moment, the last door opened and there came the director, who, in turn, much like I, appeared to be a bit astonished and a bit bewildered. Could it be that he was also skeptical? He invited me to his small office. From a little bit afar, I could hear someone shouting, I don’t know to whom, to return the guest’s admission fee.
All the attention I was getting made me feel a little bit more stressed out.
The director invited me to be seated at his desk. Facing me, in a class enclosed shelf on the wall, I could see two more copies of the “Wounds of Armenia” I had translated while at the door stood the curious staff of the museum looking in.
Coffee was offered. But I excused myself letting them know that I have the driver of the taxicab waiting for me and I needed to hurry up as I also wanted to visit Apovian’s home as well.
* * *
The museum is constructed over Apovian’s house to preserve it intact.
The house was a rectangular and a modest unit on ground level.
To enter it I had to bow because the entrance door was very low and narrow.
In front of us came a modest room that was sunny, clean, and tidy. It had been Khatchadour Apovian’s grandfather’s living room. On the righthand side wall there was a big mirror and right across it a chimney.
- “During Apovian’s time, only the well to do could afford a mirror and chimney.” Explained to me my companion, (see note 3).
There was a relatively large table and at the foot of the table there was a small rocker.
- “That was Apovian’s cradle,” explained the lady.
A door on the left-hand side of the living room opened into a bedroom. From there another door opened to another room. The three rooms stood next to each other.
- “This is the pantry,” said the lady.
In that room there were clay receptacles of various sizes, farming tools such as spade, pickaxe, hoe, sickle, garden-fork, plow, and other farming implements.
- “Apovian was born in this room, right at this corner,” explained the lady who had continued accompanying me pointing out the location.
* * *
- “Why is the door so narrow and especially so low?” I asked my companion.
- “Because” she explained, “the Persian khan’s horsemen, sitting on their horses had the habit of entering into the houses of their subjects. Making the doors low and narrow, people protected themselves from that unwanted intrusion.”
Later on, I saw many such doors, especially in the churches, which the Persians and before them the other conquerors, would otherwise have also not spared.
***
Note 1. Khachatur Abovian or Abovyan in Eastern transliteration and Khatchadour Apovian in Western transliteration, was an educator, poet and an advocate of modernization. He was born on October 15, 1809 in Kanaker, Armenia. He mysteriously vanished in 1848 and was eventually presumed dead.
Note 2. There came a time when Khatchadour Apovian’s literary works were published in Soviet Armenia in 10 volumes. Some of which was written in elegant krapar (classical Armenian), while others, such as “Wounds of Armenia,” in the local Kanaker vernacular. He also had literary works in German as well. During his lifetime he had none of his literary works published, most likely because of poverty, he was poor, save a small pedagogical book he had published with assistance of royal funds but all the copies of the book were collected and destroyed. His first literary work “Wounds of Armenia” because of censorship was printed ten years after his death (note: disappearance) and twenty years after he wrote it.
Note 3. Khatchadour Apovian, had therefore lived in his paternal grandfather Apov’s house. Apov was a well-to-do benefactor and a daring activist during the Persian reign, defending Kanaker from Turks and other unruly elements. Aghasi, the protagonist of the “Wounds of Armenia” novel was a descendent of Apov.
-- Այս էլ,-- աւելցուց,-- «Վէրք Հայաստան»-ի արեւմտահայերէն թարգմանութիւնն է, որ վերջերս առաջին անգամ լինելով կատարուել է սփիւռքում՝ Լիբանանում...
--Այո, ծանօթ եմ,-- ըսի:
--Թւում է Աբովեանին շատ էք գնահատում,-- վրայ բերաւ:
--Գնահատանքը իր կարգին,-- աւելցուցի,-- ես այս հատորի թարգմանիչն եմ...
Յանկարծ արձանացաւ, այլափոխուեցաւ, յօնքերը պռստած երկար դիտեց դէմքս, որ կարծես նոր կը տեսնէր: Ապա եղնիկի քայլերով սլացաւ դէպի ելքը, որ հեռու չէր, եւ «Աբովեանի արեւմտահայ թարգմանիչն էստեղ է» ճչաց նրբանցքի մը երկայնքին, որ նոր կը նկատէի:
Եւ ահա բացուեցան զանազան դռներ, որոնց գոյութեան նոր կ’անդրադառնայի, եւ դուրս եկաւ աձնակազմի ստուար խումբ մը,-- ուրեմն՝ ասոնք բոլորը այստե՞ղ կը ծառայէին եւ ճիշդ ի՞նչ կ’ընէին,-- ու շրջապատեց զիս:
Կեանքիս մէջ առաջին անգած ըլլալով կը շրջապատուէի այսպէս:
Սա այնպիսի կացութիւն մըն էր, որ երբեք նախատեսած չէի, ալ ո՛ւր մնաց որ...կարենայի հանգիստ դիմագրաւել զայն:
Նոյն պահուն բացուեցաւ վերջին դուռ մըն ալ, ուրկէ դուրս եկաւ «դիրեկտըրը», որ իր կարգին քիչ մը զարմացած, քիչ մը շուարած,-- արդեօք քիչ մըն ալ թերահաւա՞տ,-- զիս հրաւիրեց իր շատ փոքր գրասենեակը: Իսկ անդիէն մէկը ձայն կու տար՝ չեմ գիտեր որո՛ւ, որ վերադարձնէին... «հիւրի վճարած այցագինը»:
Այս բոլորը պատճառ դարձան քիչ մը աւելի տակնուվրայ ընելու զիս:
Տնօրէնը աթոռ առաջարկեց սեղանի մը շուրջ, որուն դիմաց կը գտնուէր ապակեպատ փոքրիկ գրադարան մը, ուր առաջին շարքի վրայ տեսայ «Վէրք Հայաստանի»-ի երկու օրինակ եւս, իսկ դռան մուտքին տակաւին կանգնած էին անձնակազմի հետաքրքիր անդամներէն ոմանք:
Հանգիստ չէի: Քիչ անց սուրճ ապսպրուեցաւ, իսկ ես պատռուակեցի, որ ժամանակ չունիմ, վարը սպասող ունիմ եւ պէտք է մեկնիմ: Եւ իջանք վար:
Հիմա հերթը Աբովեանի տունինն էր, որուն շուրջ բարձրացող սիւներու վրայ ալ կառուցուած էր թանգարանը՝ խնայելու համար բնակարանին:
* * *
Ան կը ներկայացնէր միակտուր ու կանոնաւոր, համեստ ուղղանկիւն մը:
Մտնելու համար՝ ստիպուեցայ բաւական ծռիլ, այնքան ցած էր դռան բարաւորը: Կողմերէն ալ նեղ էր ան:
Մեր առջեւ բացուեցաւ լուսաւոր, մաքուր ու կոկիկ, համեստ սենեակ մը, որ եղած էր մեծ հայր Աբովի հիւրասենեակը: Անոր աջ պատին վրայ կար մեծադիր հայելի մը, իսկ ճիշդ դիմացը բուխերիկ մը:
-- Աբովեանի օրով միայն մեծահարուստները[2] հայելի եւ բուխերիկ կարող էին ունենալ,-- բացատրեց զբօսավարուհիս:
Բուխերիկին առջեւ կը գտնուէր բաւական խոշոր սեղան մը, իսկ սեղանին ստորոտը, գետնին վրայ, դրուած էր կոնտոլաձեւ շատ փոքրիկ ճօճօրրան մը:
--Սա Աբովեանի մանկական օրօրոցն է,-- բացատրեց օրիորդը:
Հիւրասենեակի ձախէն կը բացուէր ներքին դուռ մը՝ դէպի յարակից տարածքը, որ ննջասենեակն էր, այս վերջինէն իր կարգին կը բացուէր այլ դուռ մը, որմէ անդին կը գտնուէր երրորդ սենեակ մը: Այս երեքը կարկանդակի պէս կցուած էին իրարու:
--Սա մառանն է,-- աւելցուց ան:
Այնտեղ կը գտնուէին կաւէ մեծ ու փոքր ընդունարաններ, երկրագործական առարկաներ՝ բահ, բրիչ, մանգաղ, գերանդի, եղան, խոփ եւ այլ իրեր:
[1] Հասաւ ժամանակ մը, ուր Աբովեանի երկերը Խորհրդային Հայաստանի մէջ հրատարակուեցան տասը հատորով: Ասոնց մէկ մասը գրուած է շատ ընտիր գրաբարով, ուրիշներ, ինչպէս՝ «Վէրք Հայաստանի»-ն, «Պարապ վախտի խաղալիք»-ը, գրուած են Քանաքեռի բարբառով: Ձգած է գերմաներէն գրութիւններ եւս: Իր ողջութեան՝ Աբովեան ոչ մէկ գործ կրցաւ հրատարակել, ենթադրելի է՝ խոր աղքատութեան պատճառով, որովհետեւ ան շատ աղքատ էր: Միայն մէկ վտիտ գրքոյկ՝ մանկավարժական բովանդակութեամբ, կրցաւ լոյս ընծայել Կովկասի փոխարքայի մանկավարժական հիմնադրամի օժանդակութեամբ, ան ալ շուտով ետ հաւաքուեցաւ ու փճացուեցաւ: Իսկ «Վէրք հայաստանի»-ն, առաջին գեղարուեստական երկը՝ կարգ մը յապաւումներով,-- գրաքննութեան բերումով,-- հրատարակուեցաւ գրելէն շուրջ քսան, իսկ մահէն տասը տարի ետք միայն: Հետագայ հրատարակութեանց մէջ կամաց-կամաց նուազեցան ու իսպառ չքացան յապաւումները: Խորհրդային կարգերու ամբողջ տեւողութեան յամառօրէն շրջեցաւ շշուկ մը, թէ «Վէրք Հայաստանի»-ի հրատարակութիւններէն զեղչուած են հակառուս տողերը. այս ենթադրութեան աննկուն քարոզիչը դարձաւԿարէն Սիմոնեան՝ յատկապէս Ֆրանսա հաստատուելէն ետք ու կեղծ այլախոհի իր դիրքեդրէն, մինչեւ որ դարուս սկիզբը՝ 2004-ին, Գուրգէն Գասպարեան վէպը հրատարակեց Աբովեանի ինքնագիրի հիմամբ, յորում,-- ինչպէս օրին վկայեցին աբովեանագէտներ,-- ոչ մէկ հակառուս տող կը գտնուի: Այլ հարց, թէ Սիմոնեան չդադրեցաւ պնդելէ իր «գիտցած»-ին վրայ:
[2] Խաչատուր Աբովեանը, ուրեմն, բնակած է տանը մէջ հօրենական մեծ հօրը՝ Աբովին: Սա եղած է բարեկեցիկ ու բարեգործ, այլեւ յանդուգն անձ մը, որ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած է իր ժամանակին, պարսկական տիրապետութեան օրով, Քանաքեռի պաշտպանութեան մէջ՝ ընդդէմ թուրք ու այլ պատահական աւազակներու: Աբովի մէկ շառաւիղն է Աղասին՝ «Վէրք Հայաստանի»- վէպի գլխաւոր հերոսը:
Տեղադրած եմ Յակոբ Չողաքեանին ֆէյսպուքի էջէն (10.1.2021)
Մեծն Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Բ.ը Գարատուրանի ծովափին Հայեացքը՝ դէպի Կիլիկեա։
1990-ականներ: Հալէպի մէջ, վստահաբար՝ սփիւռքի բոլոր հայաշատ կեդրոններուն մէջ, շատեր քաղաքական վերլուծաբաններ դարձած էին. ոմանք մեր նորագոյն պայքարը դիւցազնավէպ դարձուցած էին, ինչպէս նախորդները, ոմանք ամեն ինչ կը կապէին միջազգային գաղտնի ու անկառավարելի ուժերուն հետ, բայց Ամմո Դանիէլը անոնցմէ էր, որ ամեն կատարելի սխրագործութիւն կը կապէր իր կուսակցութեան հետ: Ինք համոզուած էր իր ըսածներուն, թէեւ կը կարծեմ, որ ինք, գոնէ այդ օրերուն, կուսակցական չէր կրնար ըլլալ, բայց շատերու պէս պապէն աւելի պապական էր:
Ամմո Դանիէլը իմ գլխաւոր լրատուս էր: Ինք պարտականութիւն կը համարէր կարծես ատիկա ընելը. դէմս կ’ելլէր «Ազդակ»ի հերթական թիւը ափին մէջ ոլորած:
- Առ նայէ՛,- կ’ըսէր,- մեր նահատակներն են:
Արցախի ազատագրական պայքարի ճանապարհին վրայ նահատակներու հերթական շարքեր:
Անշուշտ կը հպարտանայի՝ մէկիկ-մէկիկ կարդալով անունները, միտքս պահելով անոնց դէմքերը, դասարան կը տանէի աշակերտներուս ցոյց տալու համար: Արցախեան ազատագրական պայքարը իւրաքանչիւր հայու համար հպարտութեան անսահման աղբիւր էր: 19-20-րդ դարերու մեր ազատագրական պայքարէն միայն կորուստներով վերապրած եւ Հայաստանի Հանրապետութեան երկամեայ շրջանին անդադար հողային կորուստներ ունեցած ըլլալով՝ մեզի համար ասիկա անչափելի մխիթարութիւն էր: Բայց նայելով Ամմո Դանիէլի բերած նահատակներու հերթական շարքին՝ բնական կերպով սկսած էի ցաւ ապրիլ, որ միայն Դաշնակցութեան վայել է հայրենիքի ազատագրութեան համար հերոսներ պարգեւել. ես կասկածելու իրաւունք չունէի:
- Ամմո Դանիէլ,- ըսի հերթական հանդիպումի մը,- Հայաստանեան հրատարակութիւններ ձեռքս անցան, այս անուններու կարգին, բազմապատիկ աւելի անուններ ալ կան, որոնք կռուած են ու նահատակուած Արցախի համար. ինչո՞ւ նահատակները կը բաժնենք՝ մին փառաբանելով, իսկ միւսերը՝ զանցառելով…
- Մենք սերուցքն ենք,- պատասխանեց Ամմո Դանիէլ յանդիմանական շեշտով մը:
***
27 Ապրիլ 1992: Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին նախագահը Հալէպ էր: Ան ժողովուրդին հետ պիտի հադիպէր Նոր գիւղի մէջ՝ Քարէն Եփփէ ազգային ճեմարանի ընդարձակ շրջափակէն ներս: Այդ ի՜նչ անկրկնելի երեւոյթ էր: Միթէ ա՞յդքան հայութիւն կար Հալէպի մէջ. բակը լեցուն էր, ասեղ ձգելու տեղ չկար, բակին յարող դպրոցական եւ յարակից շէնքերու պատշգամներէն, պատուհաններէն, տանիքներէն, փողոցներէն, մայթերուն կից կեցած մարդատար մեքենաներու տանիքներէն, մանուկներ՝ մեծերու ուսերուն վրայէն, տասնեակ հազարաւոր ձեռքեր կը թափահարէին դպրոցի մուտքի սանդղակին վրայ կանգնած հիւրին: Բոլոր ճակատները, բոլոր հոսանքները հոն էին: Կարելի չէր չյուզուիլ: Ժողովուրդը այսպէս կը դիմաւորէր իր առաջին նախագահը:
Բայց շատ չանցած ամէն ինչ փոխուեցաւ, ինչպէս ամեն բան մեր կեանքին մէջ: Թերթը թոյն կը թափէր ազգընտիր նախագահին վրայ: Երեւան գացած դարձած սրտցաւ մարդիկ մտահոգիչ լուրեր կը բերէին Հալէպ:
- Ամմո Դանիէլ,- ըսի օր մը,- վարդապետը Երեւան էր, կը պատմէ, որ հանդիպեր է ակումբի քովնտի խորտիկարան ու զարմացած է հոն պարզուած տեսարանին վրայ. 14-16 տարեկան տղաք ու աղջիկներ պատին շարուած նախագահի նկարներուն վրայ նշանառութեան փորձեր կը կատարեն: Միթէ թոյլատրելի՞ է այդպէս դաստիարակել սերունդը քաղաքական ոեւէ հակառակորդի դէմ:
- Մենք գիտենք պատժել մեր գաղափարական թշնամիները, դաւաճանը այդպիսի պատիժի արժանի է,- ըսաւ Ամմո Դանիէլ,- ես կը զարմանամ, թէ ինչո՛ւ կը ցաւիս ատոր համար, չըլլա՞յ…
ՀՀ Նախագահը Հալէպի մէջ՝ 27 Ապրիլ 1992
***
Վազգէն Վեհափառ վախճանեցաւ: Լուրեր սկսան տարածուիլ, թէ Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. կաթողիկոսը պիտի ընտրուի Ամենայն հայոց կաթողիկոս՝ իբրեւ Գարեգին Ա.: Ես շշմած էի, որ Հալէպի մէջ, թերեւս ամբողջ սփիւռքի, այդ մարդուն անունով երդում ընող մարդիկ հիմա «դաւաճան, դաւաճան» կը պոռային: Զիս զարմացուցած էր նոյնիսկ, որ այդ մարդը քանի մը ընկերակիցներու հետ, գրեթէ գաղտնի, առանց համարձակելու իր եկեղեցին մտնելու, կ’այցելէր իր ծննդավայրը, կ’իջնէր Գարատուրան գիւղի իր հայրական պարտէզը, կը փաթթուէր դարաւոր ընկուզենիին ու արցունքը կը սրբէր այտերէն, ապա ծովափէն վերջին հայեացք մըն ալ կը նետէր Կիլիկիոյ ափերուն, ու այդպէս կը հեռանար՝ «դաւաճան, դաւաճան» յանկերգը քաշքշելով իր ետեւէն:
Համազգային համերաշխութեան եւ մեր երկու նուիրապետական աթոռներուն միջեւ հաշտութիւն ստեղծող այս քայլին համար կարելի՞ է այս մարդուն դաւաճան ըսել:
Աւելի ծանր օրեր եկան: Հայաստանի մէջ իշխանութեան հասան նոր ուժեր, «ղարաբաղցիներ» ըսին անոնց, ու տիրեցին ամեն ինչի:
Ամմո Դանիէլ ձեռքի «Ազդակ»ը օդը թափահարելով ըսաւ.
_Վերջացա՜ւ, ա՛լ ետդարձ չկայ, ա՛լ Հայաստան-Մայաստան չկայ, ա՛լ ամեն տեղ Արցախ է, Արցախն է, որ կը ղեկավարէ ամեն ինչ եւ ամեն տեղ: Միայն իր կամքը պիտի տիրէ մեր կեանքին մէջ:
- Ամմո Դանիէլ, ի՞նչ ըսել է «Հայաստան-Մայաստան չկայ», մեր երազն էր, որ Արցախը Հայաստանին մէջ ըլլայ…
Ամմո Դանիէլ քմծիծաղով մը կը մեղքնար ինծի՝ իմ քաղաքական տհասութեանս համար…
***
«Դէպի Երկիր» մը կար: Ո՞վ դէմ էր դէպի Արցախ կատարելի հայրենադարձութեան: Այդ նշանախօսքը վերակենդանացնելու յարմարագոյն պահը եկած էր: Միշտ ալ կարելի է գտնել հայրենադարձութեան հաւատացող մարդիկ, բայց եթէ այդ մէկը համակարգող ու կազմակերպող ուժ ըլլայ՝ արդիւնքը մնայուն կը դառնայ: Գացին, ինծի ծանօթ շատ դէմքեր կային, հարազատներ եւս: Ամմո Դանիէլ ինծի նոր անուններ ալ կու տար: Կ’ուրախանայի: Բայց շուտով գացողները փախան ու վերադարձան հոն, ուրկէ գացած էին, որովհետեւ ինքզինքնին հոն՝ մացառուտներու մէջ լքուած-մոռցուած սահմանաքարի պէս զգացին:
- Ի՞նչ եղաւ, Ամմո՛ Դանիէլ,- հարցուցի օր մը,- սա մեր «Դէպի Երկիր»ը ի՞նչ եղաւ…
Ամմո Դանիէլ, գլուխը ծռելով, ինծի խէթ-խէթ նայեցաւ,«կ’ապրինք կը տեսնենք» ըսելու պէս բան մը…
***
Ականջդ խօսի, Ամմո՛ Դանիէլ, այսօր ալ կ’ուզեմ, որ դէմս ելլես, երբ սուտն ու սադրանքը կը կազմալուծեն մեզ, երբ Բանակն ալ ներքին թշնամիներուն թիրախ է, երբ մարդիկ կը փախչին Արցախէն եւ դէմ են, որ մեր զաւակները ծառայեն Արցախի սահմաններէն ներս…Սա մեր թշնամիին ուզածը չէ՞:
