The Story of an Armenian Songbook

 Vahe H. Apelian

There was a time I had made a hobby to look for rare Armenian books on eBay that were printed by Armenian printing houses in Constantinople before 1915. It was through that endeavor  that years ago, I came across an Armenian song book and purchased it from a seller in Turkey. A few days ago I saw the soft cover of the sane songbook, see the picture below, put on sale for a considerable sum of money. 

The title of the song book is  “Hayoun Yerkaraneh” (The Armenian’s Songbook) by Hmayag Aramiants.  The hard-cover hymnal I purchased was printed in Constantinople in 1911. I wrote an article about the song book and had it published in Keghartdotcom on May 9, 2011. Recently I reproduced that article in my blog.

I donated the book to NAASR in memory of the late musicologist  Bedros Alahaidoyan with whom I had shared the book. He published his review of the book in Asbarez Daily.

Those who are interested about the song book, and about the person who compiled the song book and his betraying may read the blogs below. 

 1. A Tale of Armenian Hymnal (1/2): Compiling a Songbook:

http://vhapelian.blogspot.com/2017/04/tale-of-armenian-hymnal.html 

2. A Tale of Armenian Hymnal (2/2): Betrayal and Revenge:

http://vhapelian.blogspot.com/2020/04/tale-of-armenian-hymnal-22-betrayal-and.html

All those who are may be interested about the late eminent musicologist Bedros Alahaidoyan, who reviewed the songbook in Asbarez daily,  may read the links below.

A Rebel With a Cause: Bedros Alahaidoyan

http://vhapelian.blogspot.com/2019/10/a-rebel-with-cause_9.html

Updated on February 7, 2023

Արփիար Արփիարեան՝ Սպանուածներէն մէկը – 2/2

Վահէ Յ Աբէլեան

Արփիար Արփիարեանի սպանութեան 110-ամեակին առթիւ լոյս տեսած՝ «Մարդը ընդէմ մարդուն – մահափորձեր եւ սպանութիւններ հայկական օրինակով ( 1890v-1908)», գիրքին մէջ նշուած մահափորձերը ընդհանրապէս եղած են Օսմանեան Կայսրութեան մէջ։ Ոմանք յաջողած են սպանել ենթական, ոմանք ոչ։ Գիրքը լոյս սեած է Գահիրէ, 2018-ին;  Գիրքը խմբագրող Հայկ Աւագեանը կը գրէ որ իր պատրաստած hաւաքածոն «ունի միակ ելակէտ մը, գլխաւոր դրդապատճառ մը` որ պայմանաւորեալ է Արփիար Արփիարեանի սպանութեամբ,» որ տեղի ունեցած էր 110 տարի առաջ, Գահիրէին մէջ։

 Կարգ մը մահափորձերը սակայն եղած են այլ երկիրներու մէջ ալ։ Թուեմ գիրքին մէջ նշուած վարյրերը ուր եղած են 1890-1908 տարիներուն մահափորձերը՝ Կ. Պոլիս, վան, Կարին/էրզրում, Շապիտ Գարահիսար, Բաղէշ, Մարզուան, Սամսոն, Շատախ, Մուշ, Պարսկաստան, Խոյ, Պաթում, Զմիւռնիա, Մոսկուա, Վասպուրական, Սալմաստ, Օտեսա, Պոսթոն, Սասուն, Զուիցերիա, Լոնտոն,  Խնուս, Ռումանիա, Շիրակ, Հիւսիսային Կովկաս, Ախլաթ, Ջրաբերդ, Պուրկազ, Թիֆլիս, Շուշի, Արմավիր, Նիւ եորք, Ռուսչուք, Գահիրէ, Աղթամար, Կարս, Սօչիշ Բուլանըխ գաւառիշ Կոփ գիւղ, Կամուրճ Գիւղ , Սալնոյ-Ձոր , Շամիր։

Այդ մահափորձերը՝ կրնանք ըսել եղբայրասպանութիւններ էին որ չէին խնայած հայ կղերն իսկ։ Նշուած պատճառները են՝ մատնիչ, դաւաճան, վաշխառու, եւ մեծահարուստ։ Հետաքրքրական այն է որ յաճախ սպանութիւն ընող կազմակերպութիւնը յայտարարած է իր պատասխանատուոթիւնը եւ սպանութեան պաճտռը։ Այն տպաւորութեան տակ մնացի որ Օսմանեան պետութիւնը հետաքրքրուած չէ եղած այդ սպանութիւններով։ Վերջին հաշուով Թուրքի մը սպանութիւնը չէր որ կատարուած էր, այլ էրմէնի միլէթին այս կամ այդ կաազմակերպութիւնէն Հայ կեավուր մը, ուրիշ հայ կեավուր մը սպանած էր։ Բայց Օտմանեան պէտրութիւն ստանցնած էր քննարկել պատրիարքներ՝ Խորէն Արք. Աշըքեանին եւ  Մարաքիա Արք. Օրմանեան-ին եղած մահափորձերը։ Վերջին հաշուով անոնք Օսմանեան Կայսրութեան մէջ բարձաստիճան պաշտօնեաներ էին։ Սպասելի է որ Օսմանեան Կայսրութիւնէն դուրս եղած սպանութիւնները երկրին կառաւարութիւնները անտես ձգած չըլլան։ ինչպէ էր պարագան Նիւ Իոքի մէջ մեծահարուստ Հայ գորգավաճառին սպանութեանը որուն քննարկումը ստանցած էր նահանգը։ Այդ սպանութիւններուն դէմ գրած էր Արփիար Արփիարեանը։

Բնականաբար կուսակցութիւններուն ըրած վերագրումները անհիմն չեն եղած։ Անկասկած որ մատինչներ եղած են։ Ինչպէս եղաւ պարագան Հնչակեան կուսակցութեան որուն հետեւանքը եղաւ կուսակցութեան քսան անդամներուն մահուան դատապարտութիւնը որոնք հրապարակի վրայ կախուեցան։ Այդ մատնութիւնը պատճառ դարձաւ որ կուսակցութիւնը գրեթէ կազմալուծուի։ (տես ներքեւը տեղադրուած նօթերը)։

Տարուած իրենց վրայ բեռնաւորուած նիւթական պահանջքներով՝ օրինակի համար աջակցիլ Սասունի ապստամբներուն եւ աւելին՝ Թրքահայութիւնը խնայել ընթացիկ կեղեքումներէն, կուսակցութիւնները դիմած եղած են սպանութեան սբառնալիքին գոյացնելու համար անհրաժեշտ գումար եւ պատաճած է որ գործադրած են իրենց սպառնալիքը ինչպէս կը վկայէ  New York Times-ը առաջին էջին վրայի լուրը։ 

Ամէնայն հաւանութեամբ Օսմանեակ Կայսրութիւնը լրտեսներ ունեցած է բոլոր հայ կազմակերպութիւններէն ներս, ըլլայ քաղաքական, կրթական,  եւ կրօնական։ Բայց միջամուխ եղած է երբ հարկը տեսած է։  Ինչպէս էր Հնչակեան կուսակցութեան պարագային։  Սակայն Պանք Օթօմանի պարագային, Օսմանեան պետութիւնը ոչ թէ միայն տեղեակ եղած էր դրամատունը գրաւելու ծրագրին, այլ նաեւ դիւրացուցած է պանք Օթօմանին գրաւումը։ Չմոռնանք որ դրամատունը Օսմանեան էր միայն անունով, բայց ամբողջութեամբ կը պատկանէր եւրոպական պետութիւններուն եւ վէրջ տուած էր Հայ ամիրաներուն որոնք շուրջ երկու դար ֆինանսաւորեցին Օսմանեան պետութիւնը, մատակարարեցին Օսմանեան բանակը, ճոխացուցին Օսմանեան ճարտարուեսը։  կը կցեմ Google-ի թարգմանութիւնը։ 

«Կեսօրին հայերի մի խումբ, որոնց մեծ մասը Ռուսաստանից, զենքով և դինամիտով մտել է Օսմանյան բանկ, գերի վերցրել աշխատակիցներին և բարիկադավորվել շենքում՝ այն սպառնալիքով, որ եթե դեսպանները անմիջապես գրավ չտան սուլթանից։ որոշակի բարեփոխումների դեպքում դինամիտով կպայթեցնեին բանկը։ Պատմության այս հատվածն ավարտելու համար շուտով զինվորները շրջապատեցին բանկը, և առևանգողների հետ բանակցություններ սկսվեցին, որոնք երեկոյան հանգեցրին նրան, որ նրանց թույլ տվեցին լքել բանկը, բարձրանալ գլխավոր մենեջերի զբոսանավը և անխռով հեռանալ երկրից:

Ո՞վ է ստեղծել այս դավադրությունը, ես չգիտեմ, բայց միանշանակ է, որ թուրքական կառավարությունն այդ ամենի մասին գիտեր շատ օր առաջ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բանկը պետք է մուտքագրվեր։ իսկ ոստիկանության նախարարը մանրամասն քայլեր էր ձեռնարկել ոչ թե այդ մարդկանց ձերբակալելու կամ բանկի վրա հարձակումը կանխելու, այլ դրան նպաստելու և քաղաքի հայ բնակչության ջարդի առիթ դարձնելու համար։ Սա պետք է դառնար տարվա բոլոր կոտորածների պսակը, որը արժանի էր մայրաքաղաքին և սուլթանի նստավայրին, վերջնական հակասություն քրիստոնեական աշխարհին: Բանկի վրա հարձակումից ոչ շատ րոպե անց թուրքերի խմբերը, որոնք կազմակերպվել էին Ստամբուլում և Գալաթայում ոստիկանության նախարարի կողմից, սկսեցին սպանել յուրաքանչյուր հայի, որին կարող էին գտնել՝ պաշտպանված մեծ թվով զորքերի կողմից, որոնք որոշ դեպքերում. մասնակցել է սպանդին։» Աղբիւրը ՝ Fifty years in constantinople and recollections of robert college by george washburn, D.D., LL.D. 1900, pages 245, 246.

Արփիար Արփիարեանը հայ ազատագրութեան րահվիրաներէն էր, ինչպէս նաեւ անոր զոհերէն մին։ Աւելի քան վեց հարիւր տարի, կիլիկեան Թագաւորութեան անկկումէն ետք 1375-ին, մինչեւ 1991-ը, զանց առնելով առաջին հանրապետութեան երկու եւ քանի ամիսները, ուրոյն պետականութեան մշակոյթին անյաղորդ մնացած Հայ ժողովուրդին ազգայնական զարթօնքին՝ թերեւս ալ անխուսաբելի բաներ էին պատահածները։ Թերեւս ալ անոնց անդրադարձերը տակաւին կը շարունակուին։ 

Note

The Naiveté and Betrayal of an Armenian Nationalist:

http://vhapelian.blogspot.com/2023/01/the-naivete-and-betrayal-of-armenian.html