Krikor Kradjian - The Armenian Shtaura – 1 -.

 Krikor Kradjian - The Armenian Shtaura – 1 -.

(to Lela)

The attached is my abridged translation of Krikor Kradjian's remembrance of the Armenian Shtaura, Armenag Yeghiayan introduced to his reader in his last customary Sunday posting. The story is titled «Housher antsialen – Memories from the Past». The original is attached to the translation. Quoting Wikepedia, «Chtaura is a town in Lebanon in the fertile Beqaa valley located between the Mount Lebanon and Syria. It is located halfway on the Beirut - Damascus highway. It is located 44 kilometres from Beirut.» I opted to title the translation «The Armenian Shtaura» and resorted to spell the town Shtaura, instead of Chtaura for phonetic consideration. The original is attached.  Vahe H Apelian

Scenes from Shtaura 

- "Our house was directly to the right of the spring."

- "Our house was the 5th house from the spring going upwards."

- "We lived in the neighborhood of the spring."

Who among the residents of Armenian Shtaura-Jalala will not remember the spring with its simple and charmless appearance? A simple pipe, the presence of which, however, had created an entire neighborhood of one-story apartments lined up next to each other and connected to the spring for easy fetching water. There was no water flowing into their houses.  .

The small Armenian community of Shtaura represented the real picture of collective life and mutual assistance. The ladies' planned for the next day the night before for preparing tomato paste at the Tanashian's house,  making grape paste wraps in the Manougian's house; sorting wheat at the Mikayelians' house to take it to the spring and wash it there, and then having it milled in preparation of winter stock

The care-taker French government in Lebanon encouraged immigrant Armenians, generally artisans, such as tailors, carpenters, machinists, etc.,  to settle in the villages of the Bekaa Valley, such as in Baalbeck, Riyaq, Zahle and Shtaura.

Shtaura is located at the intersection of Beirut-Damascus-Baalbeck-Rachaiya highways. It had a special importance for the Christian community of Lebanon that had the political leadership of Lebanon and was supported by the French government that administered Lebanon.  The presence of Armenians was desirable by the local Christian population of Shtaura.

The last mass migration of Armenians from Turkey took place in 1939 when Iskenderun Sanjak (Alexandretta) became a Turkish province.  The French authorties provided the people of Mount Musa a place of residence in the neighboring Ainjar,  which is strategically important as it sits on the highway connecting Lebanon to Damascus.

Before the first 1958 civil unrest Lebanon, Shtaura attracted Armenians from the city for summer residence.  Encouraged by relatives or friends, most wanted to have a house, or a piece of land there at any cost. Although the enthusiasm waned because of the civil war, the Armenian community in  town continued to maintain its presence until the political and communal clashes that started in 1975.

Shtaura also attracted the intellectually curious Armenians who came from Beirut and nearby villages: Bar Elias, Zahle, Ainjar, to meet and national figures living in Shtaura, such as Nikol Aghpalian (Նիկոլ Աղբալեան), Arshak Yovhannisian (Արշակ Յովհաննիսեան), Garnik Guzelian (Գառնիկ), Kourkken Kahana  Goudodlian (Գուրգէն Kahana Գուտուլեան). It was through Aghpalian's efforts that the foundation of Shtaura's charitable and cultural center was laid down, which was later called "Aghpalian Center". For many years, the hall of the Aghbalian center served as the operation headquarter of the local Armenian Relief Society  of Lebanon for Armenian youth summer camps in the area 

For Armenian families working and living in Beirut, the summer breeze brought back memories of our homeland, the village and the land. The search for a summer  house began in February, especially in the lush green villages of  central Bekaa..

With the closing of the schools at the end of the academic year, preparations were made to haul household goods to the village. On the day of the moving, early in the morning, the bundled beds, blankets, and sheets were ready for Zakar’s bus.

  Zakar,  who had named his bus "the bride of the mountains”, would mount the bundles and  the furniture of  7-8 families on the roof of the bus, and would begin the slow and difficult climb up the serpentine mountain road. During the journey that lasted anywhere two to two and a half hours, the summer villagers would get even closer to each other. The men would be discussing national and community  issues, the  women their summer plans for the preparation of winter stock. The young, armed with the components of  sling shots they had in mind,  would be looking at the branches of the tree, wondering if they would be lucky to lay their hands on a good forked branch to make the wooden handle for their sling shot.

The mountain road peaked at Dahr el Baydar and the Bekaa Valley came in full view like a huge banner that the travelers greeted with a deep breath and wonder. In the far distance, the patch work of green, coffee-colored, gray patches  fired the imagination for the summer long stay. The boys immediately imagined playing football on the open fields or hunting in the gardens.

Among the thick trees here and there, a thin smoke rising from the ovens indicated that  the villagers were baking lavash bread. Even from afar, the rising smoke triggered the senses,  smelling baked lavash and burnt wood and awakened memories of the previous summer.

The voyagers, with their eyes fixed on the unfolding scenery, happily recalled the names of the villages along the route: Mdeirej, Jdeide, Gab Elias, Bar Elias... until they reached their destination, Shtaura.

After settling their families, the men would commute to Beirut for work almost every day. In the morning, very early, before dawn, Zakar’s or Lutfit’s  "postan", that is to say the bus, would gather the commuters and drive them to their work. And in the evening, family members, group by group, would stand by the road, while the youngsters climbed the trees, waiting for their fathers to return.

The one climbing the tree would shout.

- I saw in the distance, I think it Zakar’s bus.

The guesser would not necessarily be right all the time. He often made mistakes, sometimes on purpose.

- "One, two, three, that's Dad’s bus."

- "No, your guess did not work out.  I will this time, one, two, three..."

Those who stayed in the village enjoyed the good things of Shtaura offered throughout the day. In the morning, the milkman would bring fresh milk. The sounds coming from the chicken coops indicated fresh eggs were ready. The smoke coming from the ovens and the smell of burnt flour indicated fresh lavash bread was baking in the ovens, where the villagers could hang out and socialize. The boys, on the other hand, planned their games and hunts.

It had also become a custom for several families to come together and rent a vegetable garden and share the harvest with relatives and friends in the city and with the Armenian camps.

The afternoon was the time of rest, the breeze cooled the village providing relief from the sun burning from the rays of the sun. The "crazy wind", the Shtaura residents called, would leave a gentle swishing sound, from the rustling of leaves in the trees on those breezy nights. After dinner, especially on a moonlit night, group by group, young people would go out for a walk, and the whole Shtaura would be filled with song and music.

- The night is sweet, pleasant is the night..

In the evening, led lantern holders, a group from "upper" Shtaura, armed with mantolin and accordion, would crosse the main Shtaura-Zahle avenue to join those in the  "lower" Shtaura, among whom there also were no shortage of musicians and singers. The combined group will pass in front of the Aghpalian center, heading to the Ainjar-Damascus highway dancing  to the music being played.

At the end of summer, the air in the village would be filled with the aromas of boiling tomatoes, wheat, grape paste, other winter provisions. And after the  harbvest, it was allowed to enter the gardens of the locals and scavange for left over fruits and vegetables. 

In 1975, at the beginning of the second and more worryisome civil unrest in Lebanon, the Armenians of Shtaura managed to stay safe. A year later, however, the Palestinian "Yarmouk" military unit coming from the neighboring country, as well as raiding tribes from Baalbeck, began to loot and sack the once vibrant village the Armenians had brought forth in Shraura . Almost everything was stolen. Even the doors and the windows were plied out, the marble floors were dismanted, water pipes, household items and everything that could be carried were sacked. The scene was heartbreaking. Objects considered useless by the looters - books, family pictures - were thrown in the gardens. 

Security became untenable and  the fact that the  looted and sacked houses were  no longer habitable, pushed the residents of Armenian Shtaura to stay away from the beloved village they has brought about. Some persistently rebuilt their houses to live there. But alas, every time they left their house temporarily, the looters carried out their destructive vandalism. The situation became desperate. Houses, lands the Armenians owned began to be sold.  In time the Armenian Shtaura was depopulated.

The Aghpalian center, which also acts as a chapel remains standing today, where mass is occasionally offered. 

But the Armenian Shtaura has ceased to exist.

I dedicate the translation of this story to my HS classmate

 Garo Tanielian.

His parental home in Shtaura remains unoccupied

The Armenian Evangelical Church of Shraura at present
Courtesy Rev. Raffi Meserlian
2010

Յուշեր անցեալէն
(Լիլային)

 

– «Մեր տունը աղբիւրին անմիջապէս աջ կողմն էր»:

– «Մեր տունը աղբիւրէն դէպի վեր, 5-րդ տունն էր»:

– «Մենք կը բնակէինք աղբիւրին վարի թաղը»:

Հայկական Շթորայի-Ժալալայի մէջ բնակողներէն ո՞վ չի յիշեր աղբիւրը,  իր պարզ եւ անհրապոյր տեսքով. հասարակ խողովակ մը, որու ներկայութիւնը սակայն ստեղծած էր ամբողջ թաղամաս մը, իրարու մօտ շարուած միայարկ բնակարաններ, որոնք բոլորն ալ, տուներէ ներս հոսող ջուրի չգոյութեան պատճառաւ, կապուած էին աղբիւրին:

Հաւաքական կեանքի եւ իրարօգնութեան իսկական պատկերը կը ներկայացնէր հայկական Շթորայի փոքրիկ գաղութը: Գիշերէն կը պատրաստուէր տիկիններուն յաջորդ օրուան ծրագիրը՝ Թանաշեաններուն տունը հաւաքուիլ, լոլիկի ջուրի պատրաստութեան համար. Մանուկեաններուն տան մէջ խաղողի պաստեղ պատրաստել. ցորենը ընտրել Միքայէլեաններուն տունը, աղբիւր տանիլ ու լուալ, ապա ջաղացք փոխադրել ու աղալ, որպէսզի ձմեռուայ պաշարը՝ ձաւարը, ծեծածը, հատիկը, ալիւրը ստացուէր:

Խրախուսուած Լիբանանի  ֆրանսական հոգատար  իշխանութեան ներկայութենէն՝ գաղթական հայեր, ընդհանրապէս արհեստաւորներ՝ դերձակ, ատաղձագործ, մեքենագէտ եւ այլն,եկած եւ հաստատուած էին Պեքաայի հովիտի գիւղաքաղաքներուն՝ Պաալպեքի, Ռայաքի, Զահլէի եւ Շթորայի մէջ:

Շթորան,− իր աշխարհագրական դիրքով՝ Պէյրութ-Դամասկոս-Պաալպեք-Ռաշայա խաչմերուկին վրայ գտնուելով,− յատուկ կարեւորութիւն ունէր Լիբանանի քաղաքական ղեկը ստանձնած քրիստոնեայ տարրին եւ անոր նեցուկ կանգնող հոգատար իշխանութեան համար: Այս անկիւնէն դիտուած՝ հայերու ներկայութիւնը մեծապէս բաղձալի էր Շթորայի տեղացի քրիստոնեայ բնակչութեան:

Աւելի ուշ, Ալեքսանտրեթ Սանճագի պարպումով, Մուսա լեռան ժողովուրդին բնակութեան վայր կը տրամադրուէր ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող՝ Լիբանանը Դամասկոսի կապող մայրուղիին վրայ, Այնճարի մէջ:

Մինչեւ Լիբանանի հանրապետութեան առաջին քաղաքացիական ներքին խռովութիւնները՝1958-ին, Շթորան իր չոր եւ առողջարար օդով կը հրապուրէր գիւղագնաց հայեր, որոնք,քաջալերուած ազգականներէ կամ բարեկամներէ, կը փափաքէին ամէն գնով հոն ունենալ տուն մը, հողաշերտ մը: Թէեւ այդ դէպքերէն ետք խանդավառութիւնը կը պակսէր, սակայն հայ աւանը կը շարունակէր պահել իր ուրոյն դիմագիծն ու ներկայութիւնը մինչեւ քաղաքացիական եւ համայնքային բախումները՝ 1975-էն սկսեալ:

Շթորան կը հրապուրէր նաեւ մտաւորական զարգացում եւ հակումներ ունեցող հայերը, որոնք կու գային Պէյրութէն եւ մօտիկ գիւղերէն՝ Պար Իլիասէն, Զահլէէն, Այնճարէն, մտքով ու հոգւով հաղորդուելու մեծ յարգանք վայելող շթորաբնակ ազգային դէմքերէն ՝ Նիկոլ Աղբալեանէն, ԱրշակՅովհաննիսեանէն, Գառնիկ Գիւզելեանէն, Գուրգէն քհն. Գուտուլեանէն: Ն. Աղբալեանի ճիգերով է որ հիմը դրուեցաւ Շթորայի բարեսիրական եւ մշակութային կեդրոնին, որ հետագային կոչուեցաւ «Աղբալեան կեդրոն»: Երկար տարիներ Աղբալեան կեդրոնի սրահը ծառայեց ԼՕԽ-ի ամառնային կազդուրման կայանի բարենպաստ աշխատանքին:

Պէյրութի մէջ աշխատող եւ ապրող բարեկեցիկ հայ ընտանիքներուն համար ամառուան օդափոխութիւնը շատերու մտքին մէջ կը վերադարձնէր զիրենք հայրենի յիշատակներուն՝ գիւղին եւ հողին: Փետրուար ամիսէն իսկ ամառանոցի մը փնտռտուքի աշխատանքը կը սկսէր մասնաւորաբար կեդրոնական Պեքաայի կանաչապատ գիւղերուն մէջ:

Դպրոցներու փակումով՝ պատրաստութիւն կը տեսնուէր տան ապրանքները փոխադրելու գիւղ: Փոխադրութեան օրը, առաւօտ կանուխ, անկողիններու, վերմակներու, սաւաններու կոյտերը՝«տենկերը[1]», պատրաստ կը սպասէին Զաքարին «փոստան»:

 Շարժավար Զաքարը, 7-8 ընտանիքներու տան կահ-կարասին «լեռներու հարս»-ին՝փոստային տանիքը բեռնաւորած, իրենց տէրերով միասին, կը սկսէր դանդաղ եւ ծանր մագլցումը օձապտոյտ լեռնային ճամբաներէն վեր: Ճամբուն երկու-երկուքուկէս ժամ տեւողութեան ընթացքին գիւղագնացները աւելի եւս կը մտերմանային իրարու: Տղամարդիկը իրենց ազգային եւ միութենական հարցերը կը ծեծէին: Տանտիկինները ձմեռուայ պաշարի պատրաստութեան առնչուող իրենց ամառուայ ծրագիրները կը մշակէին. իսկ պատանիները, պարսատիկի՝ «չաթալի»,  բաղկացուցիչ մասերով զինուած, ամէն մէկ ծառի ճիւղին նայելով, իրենց պատրաստելիք «չաթալը» կ’երազէին ստեղծել:

Լեռնային ճամբուն գագաթնակէտին՝ Տահր էլ Պայտարի բարձունքին, Պէքաայի դաշտի հսկայ պաստառը կը բացուի, համայնապատկեր մը, որ ճամբորդները սքանչացման խօսքերով եւ խորունկ շունչով մը կը դիմաւորեն: Հեռուն՝ կանաչ, սրճագոյն, մոխրագոյն փռուած «գորգերը», երազային աշխարհի մը մտքի դռները կը բանան: Տղաքը անմիջապէս կ’երեւակայեն ֆութպոլ խաղալ քառանկիւն դաշտերուն վրայ կամ որսի երթալ պարտէզներուն մէջ: 

Խիտ ծառաստաններուն մէջէն տեղ-տեղ վեր կ’ելլէ բարակ ծուխ, գիւղական լաւաշ հացի թոնիրներէն, որոնց թխուած լաւաշի եւ այրած փայտի հոտը հեռուէն իսկ, մտքերու մէջ կ’արթնցնէր զգայարաններէ փոխանցուած նախորդ ամռան յիշատակները:

Ճամբորդները, իրենց աչքերը սեւեռած գծագրուած պատկերին վրայ, ուրախութեամբ կը վերյիշեն վայրէջքին վրայ գտնուող գիւղերուն անունները՝ Մտեյրիժ, Ժտիդա, Գապ էլիաս, Պար էլիաս… մինչեւ հասնին իրենց վերջնական կայքին:

Տեղաւորելէ ետք իրենց ընտանիքները՝ տղամարդիկը գրեթէ ամէն օր Պէյրութ կ’իջնէին գործի: Առաւօտ, շատ կանուխ, լուսաբացէն առաջ, Զաքարին կամ Լութֆիկին «փոստան» կը հաւաքէր իր ճամբորդները եւ կը տանէր զանոնք գործի: Իսկ երեկոյեան, ընտանիքի անդամներ, խումբ առ խումբ կանգնած ճամբուն եզերքը, իսկ ուրիշներ ծառերու վրայ ելած, կը սպասէին հայրիկներուն վերադարձը: 

Ծառին վրայ ելլողը կը պոռար.

– Հեռուն տեսայ, կարծեմ Զաքարին փոստան է:

Գուշակողը ոչ անպայման ճիշդ կ’ըլլար: Ան յաճախ կը սխալէր, երբեմն դիտմամբ, կատակը իրականութեան հետ խառնելով:

– «Մէկ, երկու, երեք, ասիկա՛ է հայրիկին փոստան»:

– «Ոչ, քու բախտդ չբռնեց, հիմա ես պիտի փորձեմ . մէկ, երկու, երեք…»:

Իսկ ան, որ պարտուէր եւ երրորդ ինքնաշարժը հայրիկը չբերէր, ստիպուած էր գործ մը ընելու՝ աղբիւրէն կուժով ջուր տանելու տուն, փուռէն հաց բերելու, մայրամուտին տան կազէ լապտերը վառելու, հաւերուն կեր տալու …:

Գիւղը մնացողները ամբողջ օրուայ ընթացքին կը վայելէին Շթորայի բարիքները: Արշալոյսին, կաթնավաճառը կը բերէր թարմ կաթ, իսկ տան կից հաւնոցէն եկող կտկտոցը նշան էր, թէ թարմ հաւկիթները պատրաստ էին: Թոնիրներէ ելած ծուխն ու այրած ալիւրին հոտը, լաւաշ հացի սիրահարները կ’ուղղէր դէպի այդ կողմ: Անդին չարաճիճի տղաք իրենց նախօրօք ծրագրած պարտէզ մը, այգի մը ասպատակելու աշխատանքով կը զբաղէին՝ օրուայ վերջաւորութեան տեղացի պահակին՝ «նաթուր»-ին հետ հարց ստեղծելով:

Սովորութիւն դարձած էր նաեւ, մի քանի ընտանիքներ միասնաբար համաձայնած, վարձելու այգի մը, որու առատ բերքէն բաժին կը հանուէր ազգականներու, բարեկամներու եւ կազդուրման կայանին:

Կէսօրէ ետքը հանգիստի ժամն էր, երբ արեւու ճառագայթներէն շիկացած գիւղը զովացնելու նպատակաւ, նախախնամութիւնը կը ղրկէր Պեքաայի դաշտին հովը, շթորացիներուն համար «խենթ հով»-ը, որ կը բանար գիւղի բարտիներուն լեզուները: Ամբողջ Շթորան կը խշշար: Մայրամուտին հետ, «խենթ հով»-ը կը հեռանար՝ զով եւ օդասուն հետքեր ձգելով իր ետին: Ընթրիքէն ետք, մանաւանդ լուսնակ գիշերով, խումբ առ խումբ, երիտասարդներ դուրս կ’ելլէին քալելու,  եւ ամբողջ Շթորան կը լեցուէր երգով ու երաժշտութեամբ:

– Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագին …

Առաջնորդութեամբ դդումէ լապտերներ բռնողներու, «վերի» շթորացիներու խումբը, զինուած մանտոլինով եւ աքորտէոնով, կը կտրէ Շթորա-Զահլէ մայր պողոտան՝ միանալու համար «վարի» շթորացիներուն, որոնց մէջ արուեսագէտներ չէին պակսեր: Խումբը կ’անցնի Աղբալեան կեդրոնին առջեւէն՝ ուղղուելով դէպի Այնճար-Դամասկոս տանող մայրուղին: Ինքնաշարժներու երթեւեկը չէր խանգարեր «գիշերաշրջիկները», որոնց շուրջպարերը ճամբուն մէջտեղը սեւով եւ ճերմակով ուրուականներու խորհրդաւոր պատկեր մը կը գծէին: Հազուադէպ եկող ինքնաշարժ մը կանգ կ’առնէր, մինչեւ երգիչներն ու պարողները քաշուին ճամբուն եզերքը:

Օթել Մասապքին գիշերային պտոյտի ելլողներուն այլ զբօսման վայրն էր, ուր եւրոպական, արաբական երաժշտութեան հետ կը միաձուլուէր նաեւ հայկականը:

Ամռան վերջաւորութեան գիւղը կը պարուրուէր տեսակ-տեսակ հոտերով ՝ եռացող լոլիկի, խաշած ցորենի, հալած պաստեղի, մալեզի, թանապուրի եւ այլ ձմեռնային պաշարներու պատրաստութեան առթիւ: Իսկ այգեկութքէն ետք արտօնուած էր մտնել տեղացիներուն այգիները եւ օգտուիլ մոռցուած ողկոյզներու ճռաքաղէն.  ասոր կ’ըսէին «պաշշախ»: Ճարպիկ տղաք, իրենց որսորդական արշաւներու ընթացքին կը հետազօտէին այգիներն ու պարտէզները, ուր հունձքէն ետք կարելի էր  «պաշշախ»-ի երթալ: Որոշուած օրը, զինուած պարկերով, կ’արշաւէին  պտուղի պարտէզները, սոխի, գետնախնձորի արտերը եւ թռչուններու, դաշտային կենդանիներու բաժին լքուած պտուղներով ու բանջարեղէններով բեռնաւորուած կը վերադառնային տուն:

Լիբանանի երկրորդ եւ աւելի մտահոգիչ քաղաքացիական տագնապի սկիզբը՝ 1975-ին,  Շթորայի հայերը  կրցան ապահով անցընել: Տարի մը ետք, սակայն, դրացի երկրի սահմանէն ներս թափանցող պաղեստինեան «Եարմուք» զօրաբաժինը, ինչպէս նաեւ Պաալպեքի կողմերէն թալլող ցեղախումբեր, սկսած էին կողոպտել ու աւերել հայկական շէն գիւղը: Կողոպտուեցաւ գրեթէ ամէն ինչ, նոյնիսկ դուռ-պատուհան, սալայատակի մարմար քարեր, ջուրի խողովակներ, տան առարկաներ եւ ամէն բան որ կարելի է քակել եւ տանիլ: Տեսարանը յուզիչ էր: Թալանողներուն համար անպէտ նկատուող առարկաներ՝ գիրքեր, ընտանեկան նկարներ, նետուած էին պարտէզներուն մէջ:

Գետինը կար դաշնամուրէ մը մնացորդ ստեղնաշարը, իսկ կափարիչը ծառայած էր  որպէս լուացարանի դուռ՝ տունը գրաւող նոր բնակիչներուն համար: Նուագարանին տախտակէ մնացեալ մասերը շատ հաւանաբար գործածուած էին որպէս վառարանի փայտ:

Անապահով վիճակը եւ տուներուն անբնակելի ըլլալու իրողութիւնը մղեցին հայկական Շթորայի բնակիչները հեռու մնալու իրենց սիրելի գիւղէն: Ոմանք յամառօրէն փորձեցին վերակառուցել իրենց կիսաքանդ բնակարանները՝ վերադառնալու եւ բնակելու մտադրութեամբ,  սակայն ափսոս, ամէն անգամ որ հեռանային ժամանակաւորապէս, կողոպտիչները կը կատարէին իրենց աւերիչ արարքները: Այս յուսահատական վիճակին մատնուած բնակարաններն ու հողաշերտերը սկսան ծախուիլ, մինչեւ որ գիւղը՝ հայկական Շթորան, հայաթափուեցաւ:

Ներկայիս կանգուն կը մնայ Աղբալեան կեդրոն- մատուռը, ուր պարբերաբար պատարագ կը մատուցուի, իսկ հայկական Շթորան դադրած է գոյութիւն ունենալէ:

Պէյրութ, 20 ապրիլ 2011                                                              Գրիգոր Գրաճեան

 

Rev. Avak Avakian's singular memoir

 Vahe H Apelian

Rev. Avak Avakian's memoir weas published in a single volume under the title "TESTIMONIAL:  A JOURNEY OF FAITHFUL SERVICE FROM HASSANBEYLI (CILICIA), SARNIA (CANADA)". The memoir was edited and contexualized by Yervant Kassouny and was published in Beirut, 2010.

«Իմ ֆիզիգական կեանքիս արեւը մարը մտնելու մօտ է, որպէսզի հոգեկան կեանքիս արշալոյսը ծագի՝ հոգեւոր ու մամնով մը։ Կ՚ուզեմ մեռնիլ՝ հաւատալով եւ յուսալով որ հայը, հայ ազգը, պատուական Հայ Քրիստոնեայ ազգս իր իրաւունքներուն պիտի տիրանայ։ Ես հոգեւոր աչքովս կը տեսնեմ ծով ծով տարածուող Հայաստանը, որ կ՚ապրի Աստծոյ փառքին համար։ Կոչ կ՚ընեմ բոլոր հայորդիներուն որ իրենց ազգային ինքնութիւնը պահեն՝ ի գին ամէն պատուաւոր զոհողութեան։ Ըլլան Քրիստոնեայ, բայց ըլլան Հայ Քրիստոնեայ։ Աստծոյ եւ ազգիս հաճելի է այս։»

The reverend wrote: "I was born on November 15, 1904 in Hasanbeyli, and until June 15, 1915, I lived in a solid Armenian Evangelical family, where I enjoyed boundless love, a plentiful table, kind relatives, abundant sunshine, water, mountains and forests, orchard, pets and a thousand good things. Actually, I lived the first eleven years of my life healthy and happy. The sad exception was forty days of the 1909 Adana masacre crying and misery. Indeed, I was a very lucky young man.

My father wanted me to be an engineer, while my mother dedicated me to God so that I could be a spiritual pastor and an educator, to serve my nation. My mother won...

On June 30, 1915, the Armenians of Amanos found themselves facing a fateful dilemma. To oppose the Turk or to bow down to him..."

Thus begins Rev. Avag Avagian's memoirs, which describes his life's journey, deeply rooted in his Christian faith. He narrates his journey in amazing detail. It spans from from his birthplace of Hassanbeyli, and goes through Kurdistan, Aleppo, Tarsus, Beirut orphanage, Paris, Athens, Azaz, Kessab, where he served as the principal of the Armenian Evangelical School, during which my uncle Andranik Chelebian and my mother Zuart Chelebian taught  there in between 1942-1945.

The lay preacher and the educator Avak Avakian married Veronika Der Boghosian, January 13, 1932, in the Armenian Evangelical Church of Achrafieh, Lebanon. They were blessed with two daughters and a son.  

He was ordained in Zahle on October 22, 1959. 

They moved to Canada to join their daughters and son on August 15, 1969, where the reverend passed away. Their son had to return to Lebanon because of immigration issues.

The volume is a memoir as well as the testimonial of a singulary and brutally honest Armenian Christian man. Reverend Ava Avakian was, devoted to  his nation. 

His memoir published as a book under the able editorial ship of Yervant Kassouny makes for a fascinating reading.  It gives a glimpse of the struggle of a survivor of the Armenian genocide to live, as well as of the post genocide Armenian Evangelical community to structure itself, cast away from its birthplace if not home. The editor's notes contextualize the events and the  happings in the Rev. Avak Avakian's memoir The book is 408 pages long and is comprised of editor's note for introduction (pages 5-8), Rev. Avak Avakian's memoirs (pages 9 to 221), photographs (pages 222-246). The rest is the editor's contextualization that gives, as I noted, substance and historical background of the events, happenings and of the persons noted in the memoir with further inclusion of testimonies by and about the good reverend.

The last message of his memoir was the following:

"The sun is about to set on my physical life, so that the dawn will rise on my spiritual life in soul and in body.

I want to die believing and trusting that the Armenians, the Armenian nation, my honorable Armenian Christian nation will take possession of its rights. With my spiritual eye, I see Armenia spread from sea to sea, that lives for the glory of God.

I call on all Armenians to keep their national identity at the cost of every honorable sacrifice. They are Christians, but they are Armenian Christians. This is pleasing to God and my nation."

Rev. Avak Avakian passed away on Tuesda, September 20, 1983 in Sarnia, Canada.Until his death, the reverend did not know that his son, Geoerge had  become another victim of the Lebanese civil war in 1976 and that it was not possible to find a trace of his whereabouts.

Mr. and Mrs. Rev. Avak and Veronika Avakian

 

Krikor Kradjian, A Diaspora writer - Hadjenen Gakkom

The attached story - Hadjenen Gakkom - by Krikor Kradjian – “I come from Hajin” (in Armenian) - was translated by the late Aris G. Sevag and posted in Keghart.com on May 27, 2009. Krikor Kradjian, a friend and a colleague,  is a pharmacist by profession who for many years ran his own pharmacy on Araxe Street in the heart of the Armenian Bourj Hammoud. He is an uncle to the world renowned pianist Serouj Kradjian.  Բնագիրը կցուած է

Vahe H Apelian

To Krikoris, with fondest childhood memories

I never saw my grandfather Krikor, but I can imagine what kind of person he could have been from what my grandmother told me.

Grandmother used to speak about his handsome physique; her Kiko was robust and good-looking, and his upbeat and cheerful personality was infectious. Grandfather wouldn’t sit down to eat if there weren’t a guest, a companion, at the table (At mealtime, sometimes a passing stranger would share Grandfather Krikor’s table, like a family member).

We didn’t hear much about him from Grandmother because every time she started to tell about Krikor, her Krikor, she would get emotional, her eyes would well up with tears, and we too would get emotional such that we kids would change the subject so that neither she nor we would remain in that state.

Grandfather Krikor was an artisan (and not a farmer, leaving the care of the family vegetable garden to his beautiful Heghine). He earned his daily living, liked to jest and had a special sense of humor, like all Hajin natives. He was also a profound believer in the Armenian traditions and values.

Krikor and Heghine Krajian had three children: Baidzar, Hripsime and Armenag.

As of 1915, when the first deportation from Hajin occurred, Krikor was already dead (we don’t know if he was murdered or if he died from illness.). It was Grandmother Heghine herself who managed to save her children and get them to a safe place after the kind of odyssey that had been rendered into a long film in our little brains.

“Grandma, tell how you saved Daddy.”

And Grandmother would begin to tell the long story of her long journey.

“The Kurds had taken my Baidzar and my Hripsime. My Armenag was three years old. Carrying him, I used to walk at night and hide out during the day.” Grandmother didn’t finish the story quickly; often she would get choked by her tears so, to hide them from us, she used to sing “Azadn Asdvadz ain orits” or Antranig’s song, “iprev ardziv…” These songs, the old heroes and good days were sufficient and just cause for all of us to become overtaken with emotion.

“Grandma, tell the part about the wolves, lions and tigers.”

Grandmother would then testify about the miracle, about how one day at dawn, when she was looking for a hiding place, groups of wild animals passed by two fugitives. Meanwhile, firmly clutching three-year-old Armenag, Grandmother prayed and crossed herself ; miraculously, none of the animals approached them.

This time, when she got to that part of the story where her two girls were found and saved, there were tears of joy. She wandered from village to village, inquired here and there, and finally learned the whereabouts of Baidzar and Hripsime. She resorted to all means; she begged, she pleaded, she used persuasion; finally she succeeded through deceit. At night she grabbed Baidzar and fled from one village; then she went to the other village and freed Hripsime. Thus, through superhuman efforts, Grandmother gathered her children together and reached Iskenderun (Alexandretta). At the end of the war, in 1918, Grandmother didn’t return to Hajin. She remained in the camp of Hajin natives in the city of Iskenderun. It was Hairabed Eolmesekian, the future husband of her daughter Baidzar, who, together with approximately 6,000 Hajin natives, returned to rebuild their native city and make it prosper again. Two-three years later, together with a few hundred fighters, he managed to slip through the ring of Turkish chetes [raiders, brigands] having laid siege to Hajin and escape from the city, which was breathing its last breath after having put up an eight-month-long resistance. In the final minutes, when the Turkish mob was entering the city from all sides, wounded Hajin natives, women and children, armed, fought till their death.

The Hajin camp of Iskenderun, with its unhealthy conditions, was unsatisfactory to the Hajin natives who had lived a prosperous life. These Armenian refugees began to settle in Lebanon, with the encouragement of foreign missionary organizations and Anglo-French supervision. The seaside region of Juni and Maameltein became the first stop for Grandmother and her children. From here she would move to the railroad line projected by the British, in whose construction she worked, alongside other Hajin natives; young, self-taught Armenag worked as an interpreter. Later on, in the 1930 ‘s, the Swiss founded an asylum for the blind/workshop in the village of Ghazir, which brought together teachers, workers and assistants, together with their families. Grandmother and her family settled in this verdant village of Ghazir not far from the seashore, where a small Armenian community was formed in a short period of time.

 

Grandmother lived in Ghazir during World War II. By this time, she had married off her two daughters to young fellows from Hajin, Hairabed Eolmesekian (Anmahouni [Immortal]) and Hampartsoum Deyirmendjian (Aptian), who gave her grandchildren. As for her one and only son, she arranged her marriage to Osanna Tembelian from the Jebeil orphanage. Grandmother generated a new family from her little nest, in exchange for her lost relatives. From a nucleus of four were formed three families with their children.

The Eolmesekians had Garbis, Krikor (Krikoris), Jirair, Vanig, Araxie and Anahid. The Deyirmendjians had Hagop, Yeprem, Edward, Kegham and Alice. The Krajians had Vartkes, Vahak, Krikor and Sona.

Grandmother always kept her little army under her umbrella.

After the war, the neighborhood of Nor Hajin was founded with the assistance of Hajin natives living in America. Grandmother gathered her clan and went to settle among others who were originally from Hajin.

The neighborhood of Nor Hajin was constructed with great enthusiasm. The Hajin natives, without giving consideration to political party or denominational affiliation, built and made Nor Hajin prosper, with a population of at least two hundred families. Grandmother never missed an opportunity to plant in her stone house without a yard or garden, as well as continue customs reminiscent of Hajin. Having filled tin boxes with soil, Grandmother planted tomatoes and other vegetables and let them grow on the roof of her two-story residence. Every time she picked a ripe red tomato, she would pluck the green stem and sniff it, most probably to revive memory of her tomatoes back in Hajin.

For us “little ones,” it was a day of unimaginable joy, when the family would go up to the summer house, namely…the roof. When the weather got hot, Grandmother would order us to take the bedding up to the roof; in the mornings, it would be gathered up in one corner of the roof and then, at night, the mattresses would be spread out, side by side, and we, jumping from one bed to the other, would go occupy our corner. We used to enjoy the cool nights, watching the starlit sky and listening to the serious yet oft repeated jokes told by the elders, before becoming transported to the world of sleep and imagination.

Grandmother was an expert cook. Her specialties were Hajin jidabour and dzileren abour.

The name jidabour suggests that it is made with chicken meat but Grandmother used to make it with beef. First, she boiled the meat; then, after it cooled down, she rendered it into thin strips or strings. While the barley was being cooked in water, the strings of meat were added and constantly mixed until the meat melted and became blended with the barley.

Grandmother used to carefully pick the newly sprouted greens. Then she would cook them with lentils and rice to make sprout soup.

At the end of the summer, the roof was thoroughly washed and cleaned for Grandmother to make tarhana, together with her daughters and daughter-in-law. The hot mixture of boiled [pearled] wheat and yogurt was spread out on the cold stone roof floor to harden. We youngsters didn’t miss the opportunity to take our share of the sourish pieces of tarhana that resembled lavash [long, thin and flat bread baked in a tonir]. During the cold winter weather, the hardened pieces of tarhana were put into boiling water to make tarhana soup.

Grandmother Heghine didn’t know how to speak any other language but the Hajin dialect. For her, Arabic was a foreign language, of which she knew a few words. When British or French visitors came to the house, after quietly listening to them, she would say, “Ishallah birouh memleket”, namely “God willing, you’ll return [safely] to your homeland.” As far as Grandmother was concerned, those persons who weren’t in their own country were refugees like her, and she conveyed her best wishes to them. We tried to convince Grandmother that these persons had left their homeland on business, but to no avail. As far as she was concerned, every man with a mustache was a Bolshevik (very probably, she saw a resemblance between Stalin’s and that man’s mustaches).

 

Prior to the birth of her grandchildren, she was the one who decided their names (for example, it was on her insistence that the last son of her one and only son was named after his grandfather Krikor). Then, when she was told that the grandson Krikoris, who was the first of the siblings to get married, had a second child and named him Vicken, Grandmother, surprised, asked what new name that was – Duben? What does Duben mean?

Grandmother’s simple mindedness was legendary, like all the grandmothers (especially grandmothers who were natives of Hajin).

Grandmother’s personality traits were transmitted to succeeding generations. The new generation of artists, professionals and youths endowed with physical beauty came to show that the superhuman efforts of Grandmother Heghine to save her children from death and assimilation, her determination to form a family nucleus had been productive.

At present, there are more than 80 grandchildren and great-grandchildren descended from Grandmother Heghine.

Grandmother didn’t see all of you but she lives in you with her Hajintsi genes.

Grandmother Heghine now rests alongside her one and only son Armenag and daughter Baidzar’s older son Garbis in the cemetery of Bourj Hammoud.

Beirut, June 15, 2008

***

Բնագիրը՝ 

Հաճընէն «կագգոմ»

Գրիգոր Գրաճեան

 

     Մեծ հայրս՝ Գրիգորը, չեմ տեսած, սակայն մեծ մամային ընդմէջէն կ՛երեւակայեմ թէ ինչպիսի անձ մը կրնար եղած ըլլալ:

     Մեծ մաման կը պատմէր անոր ֆիզիքական գեղեցկութեան մասին. մարմնեղ, գեղեցիկ էր իր «Գիգոյը», իսկ իր շէն եւ ուրախ տրամադրութիւնը կը վարակէր շրջապատը:

     Մեծ հայրիկը ճաշի չէր նստեր եթէ հիւր մը, ընկերակից մը չունենար: Երբեմն ճաշի ժամանակ ճամբէն անցնող օտարական մը, հարազատի մը նման սեղանակիցը կ՛ըլլար Գրիգոր մեծ հայրիկին:

     Մեծ մամայէն շատ բան չենք լսած անոր մասին, որովհետեւ ամէն անգամ որ սկսէր պատմել Գրիգորին, ի'ր Գրիգորին մասին, կը յուզուէր, աչքերը կը լեցուէին եւ մեզ ալ իր հետ կը յուզէր. այնպէս որ մենք, «լակէօտներս», նիւթը կը փոխէինք որպէսզի ոչ ինք, ոչ ալ մենք յուզուէինք:

     Արհեստաւոր մարդ եղած է Գրիգոր մեծ հայրիկը եւ ոչ՝ հողագործ, ընտանիքի բանջարանոցի հոգը ձգած իր գեղեցիկ Հեղինէին: Օրական աշխատանքով ընտանիքին ապրուստը վաստակող, կատակասէր, բոլոր հաճընցիներուն նման սրամիտ եւ ազգային աւանդութիւններուն, արժէքներուն խոր հաւատացող անձ մը եղած է ան:

     Գրիգոր եւ Հեղինէ Գրաճեանները ունեցած են չորս զաւակ՝ Սիրական, որ կանուխ տարիքէն մահացած է, Պայծառ, Հռիփսիմէ եւ Արմենակ: Հաճնոյ առաջին տեղահանութեան, 1915-ին, Գրիգոր արդէն իսկ մահացած էր, սպաննուած թէ հիւանդութեամբ մահացած՝ չենք գիտեր: Հեղինէ մեծ մաման, առանձինը, գերմարդկային ճիգեր գործադրելով, կրցած է փրկել զաւակները եւ զանոնք հասցնել ապահով վայր: Իր ոդիսականը մեր մանուկի ուղեղներուն մէջ երկա՜ր ֆիլմի մը վերածուած էր:

     - Մեծ մամա', պատմէ' հայրիկը ի'նչպէս ազատեցիր:

Ու մեծ մաման կը սկսէր իր տարագրութեան երկա՜ր պատմութիւնը:

     - Պայծառս եւ Հռիփսիմէս քիւրտերը տարած էին: Արմենակս երեք տարեկան էր. գիրկս առած, կը քալէի գիշերները եւ կը պահուըտէի ցերեկները:

     Մեծ մաման իր պատմութիւնը շուտով չէր վերջացներ. յաճախ ձայնը կը խռպոտէր, խորունկ շունչ մը կը քաշէր եւ որպէսզի մեզմէ ծածկէր մեծ մամայի իր արցունքները, կ՛երգէր «Ազատն Աստուած այն օրից»ը կամ Անդրանիկին երգը՝ «Իբրեւ արծիւ ...»: Այս երգերը, հերոսներու յիշատակը ու լաւ օրերը( հէյ կիտի կինլէյ) բաւարար եւ արդարացի պատճառներ էին, որ բոլորս ալ յուզուէինք։

     - Մեծ մամա', պատմէ ' գայլերուն, առիւծներուն, վագրերուն մասը:

     Եւ հրաշքի մասին էր, որ կը վկայէր մեծ մաման. թէ ինչպէս օր մը, արեւածագին, երբ թաքստոց մը կը փնտռէր, երկու «փախստականներուն» առջեւէն կ՛անցնին վայրի անասուններ, խումբ առ խումբ, իսկ մեծ մաման ամուր մը գրկած փոքրիկ Արմենակը, կ՛աղօթէ ու կը խաչակնքէ. եւ ի'նչ հրաշք՝ ոչ մէկ կենդանի կը մօտենայ իրենց:

Պատմութեան վերջին բաժնին մէջ, մեծ մաման ուրախ արտայայտութիւններով կը նկարագրէ իր երկու աղջիկները գտնելը եւ զանոնք ազատելը: Գիւղէ գիւղ կը թափառի, ասդին անդին կը հարցնէ եւ վերջապէս կը գտնէ Պայծառին եւ Հռիփսիմէին հետքերը: Ան բոլոր միջոցները ի գործ կը դնէ՝ կ՛աղաչէ, կը պաղատի, կը փորձէ համոզել. վերջապէս կը խաբէ առեւանգողները եւ գիշերով՝ նախ մէկ գիւղէն կը փախցնէ Պայծառը, ապա կ՛երթայ ուրիշ գիւղ մը եւ կ՛ազատէ Հռիփսիմէն: Այսպէս, ընտանիքը առած իր թեւերուն տակ, մեծ մաման կը հասնի Իսկենտերուն(Alexandretta):

     Պատերազմին աւարտին, 1918-ին, մեծ մաման Հաճըն չի վերադառնար: Ան կը մնայ Իսկենտերուն քաղաքի «Հաճըն քէմբ»-ին մէջ: Իր Պայծառ աղջկան ապագայ փեսան, Հայրապետ Էօլմեսէքեանն է, որ մօտ ութը հազար հայրենակիցներուն հետ կը վերադառնայ հայրենի հող, Հաճըն:

     Ապաւինելով յաղթական դաշնակիցներու զինեալ ներկայութեան Կիլիկիոյ մեծ քաղաքներուն մէջ, հաճընցիք փորձեցին վերաշինել եւ շէնցնել իրենց սիրելի գիւղաքաղաքը: Սակայն, մութ ամպեր սկսած էին կուտակուիլ Հաճընի եւ ամբողջ Կիլիկիոյ վրայ: Վերադարձէն երկու տարի ետք, թրքական կանոնաւոր բանակը, իր կողքին ունենալով հազարաւոր թուրք եւ քիւրտ խուժան, պաշարման օղակի մէջ կ՛առնէ Հաճընը: Հաճընցիք ինքնապաշտպանութեան կը դիմեն եւ ութ ամսեայ հերոսամարտէ ետք, զէն ի ձեռին կը նահատակուին: Քիչեր միայն, որոնց շարքին Հայրապետը, կը ճեղքեն պաշարման օղակը եւ կը հասնին ապահով վայր:

     Իսկենտերունի «Հաճըն քէմբ»-ը իր վատառողջ պայմաններով չէր գոհացներ բարեկեցիկ կեանք ապրած հաճընցիները: Երբ ֆրանսական հոգատար իշխանութեանց քաջալերանքով, գաղթական հայեր սկսան ուղուիլ դէպի Լիբանան, մեծ մաման ալ իր փոքրիկ ընտանիքով կու գայ մայրիներու երկիրը:

     Մեծ մամային եւ իր հարազատներուն առաջին կայքը եղաւ Ժիւնիի եւ Մաամըլթէնի ծովեզերեայ շրջանը: Այստեղէն պիտի անցնէր անգլիացիներու ծրագրած շոգեկառքի գիծը, որուն շինութեան աշխատանքներուն կը մասնակցի, այլ հաճընցիներու կողքին, երիտասարդ, ինքնուս Արմենակը, որպէս թարգման: Աւելի ուշ, երեսունական թուականներուն, զուիցերիացիները Ղազիր գիւղին մէջ հայ գաղթականներուն համար կը հիմնեն կուրանոց-աշխատանոց մը, որուն շուրջ կը բոլորուին ուսուցիչներ, արհեստաւորներ, օգնականներ իրենց ընտանեկան պարագաներով. կարճ ժամանակի մը ընթացքին կը կազմուի փոքրիկ հայկական գաղութ մը: Մեծ մաման, իր ընտանիքը առած, իբրեւ բնակութեան վայր կ՛ընտրէ ծովեզերքէն ոչ շատ հեռու կանաչապատ այս գիւղը:

     Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին օրերը մեծ մաման կ՛անցնէ Ղազիր: Արդէն ան ամուսնացուցած է իր երկու աղջիկները հաճընցի երիտասարդներու՝ Հայրապետ Էօլմեսէքեանին(Անմահունի) եւ Համբարձում Տէիրմէնճեանին հետ եւ ունի թոռնիկներ, իսկ իր հոգեհատոր Արմենակը կ՛ամուսնացնէ Ժիպէյլի որբանոցէն՝ Օվսաննա Թեմպելեանին հետ: Տարագրութեան ժամանակ կորսնցուցած հարազատներուն փոխարէն մեծ մաման իր փոքրիկ բոյնէն կ՛ունենայ գերդաստան մը: Չորս հոգինոց կորիզէն երեք ընտանիք կը կազմուի: Էօլմեսէքեանները կ՛ունենան Կարպիսը, Գրիգորիսը, Արաքսին, Ժիրայրը, Անայիսը եւ Վանիկը: Տէիրմենճեանները կ՛ունենան Յակոբը, Ալիսը, Եփրեմը, Եդուարդը եւ Գեղամը: Գրաճեանները կ՛ունենան Վարդգէսը, Վահագնը, Սօնան եւ Գրիգորը:

     Մեծ մաման իր փոքրիկ «բանակը» կը պահէ միշտ իր հովանիին տակ:

     Պատերազմէն ետք, Ամերիկա ապրող հաճընցիներու օժանդակութեամբ, Պէյրութի մէջ հիմը դրուեցաւ Նոր Հաճըն թաղամասին: Մեծ մաման իր գերդաստանը հաւաքած, եկաւ հաստատուելու իր համաքաղաքացիներուն մօտ:

     Մեծ խանդավառութեամբ կառուցուեցաւ Պէյրութի Նոր Հաճըն թաղամասը: Հաճընցիները, առանց կուսակցական կամ յարանուանական նկատառումներու, շինեցին ու շէնցուցին առ նուազն երեք հարիւր ընտանիք պարփակող Նոր Հաճընը:

     Իր քարաշէն, առանց շերտ մը հողի բնակարանին մէջ, մեծ մաման առիթ չէր փախցներ ցանելու կամ Հաճընի իր բանջարանոցը յիշեցնող զբաղմունքը շարունակելու: Թիթեղէ թաղարներու մէջ հող լեցուցած, երկյարկանի շէնքին տանիքը, մեծ մաման լոլիկ եւ այլ բանջարեղէններ կը բուսցնէր: Ամէն անգամ որ կարմիր, հասունցած լոլիկը քաղէր, կանաչ կոթը կը փրցնէր եւ քիթին կը տանէր հոտուըտալու, շատ հաւանաբար յիշելու համար Հաճընի իր լոլիկները:

     Մեզի, «պըլըզտէք»-իս համար աներեւակայելի ուրախութեան օր էր երբ ընտանիքը ամառանոց կ՛ելլէր, այսինքն ... տանիք:

     Երբ տաք եղանակը սկսէր, մեծ մաման կը հրահանգէր տանիք փոխադրել անկողինները, որոնք առաւօտները կը հաւաքուէին տանիքին մէկ անկիւնը, իսկ գիշերները քով-քովի կը փռուէին: Մենք, ցատկռտելով մէկ անկողինէն միւսը, կ՛երթայինք գրաւելու մեր տեղերը: Աստղազարդ երկինքը դիտելով, միաժամանակ մտիկ ընելով մեծերուն խօսակցութիւնը, կ՛անցնէինք քունի:

     Հմուտ խոհարար էր մեծ մաման. իր մասնագիտութիւնն էին Հաճնոյ ճտապուրը եւ «ծիլերէն» ապուրը:

     Ճտապուրին անունը ենթադրել կու տայ թէ պատրաստուած է հաւու միսով, սակայն կովու միսով կը պատրաստէր զայն: Նախ միսը կը խաշէր, ապա քիչ մը հանգչեցնելէ ետք բարակ թելերու կը վերածէր: Կորկոտը ջուրի մէջ եփած միջոցին կ՛աւելցնէր թել-թել միսը, շարունակաբար խառնելով, մինչեւ որ միսը հալէր խառնուրդին մէջ: Մենք ալ կաթսային շուրջը կանգնած, ճտապուր-մատաղի անուշ հոտը առնելով, անհամբեր, կը «հալէինք» մինչեւ պատրաստութիւնը:

     Իսկ կանաչեղէններու նորափթիթ ծիլերը բծախնդրութեամբ կը հաւաքէր, ապա եփելով ոսպի եւ բրինձի հետ կը պատրաստէր «ծիլերէն» ապուրը: Լսած էի՞ք այս տեսակ ապուրի մը մասին:

     Ամրան վերջաւորութեան տանիքը լաւ մը կը լուացուէր եւ կը մաքրուէր, որպէսզի մեծ մաման իր աղջիկներուն եւ հարսին հետ պատրաստէր «թարխանա»ն: Խաշած ցորենի եւ մածունի տաք խառնուրդը կը սփռուէր տանիքին պաղ քարին վրայ որպէսզի կարծրանար: Մենք, փոքրերս, առիթը չէինք փախցներ մեզի բաժին հանելու լաւաշի նման թթուաշ թարխանայի կտորներէն: Ձմրան պաղ եղանակին, թարխանային կարծրացած կտորները կը դրուէին եռացած ջուրի մէջ, որպէսզի ստացուէր համեղ ապուրը:

     Հեղինէ մեծ մաման Հաճնոյ բարբառէն զատ այլ լեզու չէր գիտեր խօսիլ:

(Նմոյշ մը հաճնոյ բարբառէն. «մոյդ»- մարդ, «տղոյ»-տղայ, «եույ»- ուր, «հոց»- հաց ...)

     Արաբերէնը իրեն համար օտար լեզու մըն էր, որմէ մի քանի բառ գիտէր միայն: Երբ հայրիկին ծանօթ անգլիացիներ կամ ֆրանսացիներ գային այցելութեան, երկար ատեն լուռ մտիկ ընելէ ետք իրեն համար անհասկնալի խօսակցութիւնը, իրենց կը փոխանցէր իր մաղթանքը.

     - Իշալլա պիրուհ մէմլէքէթ», այսինքն՝  Աստուած տայ որ վերադառնաք հայրենիք:

     Մեծ մամային համար ամէն անձ որ իր երկրին մէջ չէր, գաղթական էր իրեն նման եւ իր ամենօրեայ աղօթքէն բաժին մը կու տար անոնց: Հայրիկը ի զուր կը փորձէր հասկցնել իրեն թէ այդ մարդիկը գործով դուրս կը գտնուէին իրենց հայրենիքէն: Մեծ մաման կը մնար անդրդուելի.

     - Իշալլահ պիրուհ մէմլէքէթ

     Վայ եկեր էր եթէ այցելուներէն մէկը պեխ ունենար: Մեծ մաման դժկամութեամբ կը նայէր անոր դէմքին եւ տնեցիներուն կը հասկցնէր որ «սիեւ ջույը», սուրճը, արագ մը տան ու ճամբեն «մոյթը»: Պեխ ունեցող մարդիկը կը նմանցնէր բռնապետ Ստալինին, որմէ բնաւ չէր ախորժեր:

 

     Մինչեւ իր թոռնիկներուն ծնունդը, ի'նք պէտք էր որոշէր անոնց անունները՝ օրինակ իր պնդումին վրայ է որ մէկ հատիկ տղուն վերջին զաւակը կը կոչուի մեծ հայրիկ Գրիգորին անունով: Երբ գերդաստանին մէջ առաջին ամուսնացող թոռնիկ Գրիգորիսը կ՛ունենայ երկրորդ զաւակ մը եւ զայն կ՛անուանեն Վիգէն, մեծ մաման զարմացած կը հարցնէ. « Այդ ի՞նչ նոր անուն է. Տիւփէն»:

 

     Մեծ մամային պարզամտութիւնը, ինչպէս նաեւ բոլոր հաճընցի մեծ մամաներունը, առասպելական էր: Ահաւասիկ նմոյշ մը հաճընցի մեծ մամիկին Աստուածածնի աղօթքէն: Սրտի խորերէն ելած բառեր, որոնք միայն հնչականութեամբ կը մօտենան իսկականին:

 

     - Ուչխույ քեզ Մայոմ, լիս նոյոխ, էյոխ մէյոխ, ոյը վայտիք չունի պըտըլիկ, Յիսուս:

 

Իսկական աղօթքը կ'ըսէ.

 

     - Ողջոյն քեզ Մարիամ, լի շնորհոք Տէր ընդ քեզ, որովայնի քո, Յիսուս:

 

     Մեծ մամային նկարագրային եւ ֆիզիքական գիծերը շարունակուեցան յաջորդող սերունդներուն մօտ: Վարպետ արհեստաւորներու, արուեստագէտներու, համալսարանաւարտ մասնագէտներու եւ շնորհքներով օժտուած երիտասարդ սերունդը կու գայ ցոյց տալու թէ Հեղինէ մեծ մամային գերմարդկային ճիգերը, զաւակները ազատելու մահուընէ եւ օտարացումէ, ընտանիքը վերակազմելու վճռականութիւնը  արդիւնաւէտ եղած է: Հարիւրի հասնող թոռներ եւ ծոռներ, որոնցմէ շատերը չէ տեսած ան, իրենց հաճընցի ծիներով կը հաստատեն թէ արժանաւոր յաջորդներն են պայքարող մեծ մամային:

     Իսկ ինք, Հեղինէ մեծ մաման, յաւիտենապէս կը հանգչի իր մէկ հատիկ Արմենակին եւ Պայծառ աղջկան անդրանիկ զաւակ՝ Կարպիսին հետ, Պուրճ Համուտի գերեզմանատան մէջ:

 

 

2008

 

 

 

 

 

 

A blogger’s take on Federal Reserve and Banque Du Liban

  Vahe H  Apelian

“We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.” These words from the Declaration of Independence are familiar and often quoted. The congress adopted the final text of the Declaration of independence on July 4, 1776. Franky speaking, as far as I am concerned, Life and Liberty derive meaning for me because of the third, that is to say the unalienable right to pursue Happiness . I wonder pursuing happiness has been enshrined in any country’s charter or declaration of independence. The finances of a U.S. citizen contributes greatly towards a person’s pursuit of happiness, even though happiness is not surely a measure of money only.

The U.S. Constitution thus has created a government with three branches we all know,  the legislative, the executive, and the judicial branch. In this manner the Constitution establishes a system of checks and balances to ensure equitable and accountable governance. But the U.S. constitution does not say that there should be a central bank, which in case of the U.S. is The Federal Reserve. The name may be misleading. The Federal Reserve is not a federal institution. But, the federal reserve system, as far as I am concerned, is the institution, that assures the law- abiding citizens of the U.S. have an assurance of the worth of their hard earned money to pursue happiness.

The Federal Reserve System is the central bank of the United States. It was founded by a Congressional act in 1913, to help assure the stability of the American banking system, and wrench it away from political manipulation. The Federal Reserves is a complex institution that is both privately and publicly owned. Its governing board reports to Congress. It acts sort of the floodgate of money the U.S. Treasury Department prints, and in this manner acts as the checks and balances of the U.S. fiscal governance. While the U.S. Treasury, a cabinet level institution, prints money, it can make it available to the public only through the Federal Reserves which acts as the barometer of the free market’s need for the right amount of money to keep it healthy.  

The Central Bank in Lebanon was established in 1963 and is entirely owned by the state. The collapse of Lebanon’s monetary system is attributed to corrupt governance of the state officials, notably Riad Salameh, who was the governor of the country’s central bank.  I quote, “Salameh's monetary policies, along with government corruption and mismanagement, are said to have led to a crisis marked by falling growth, currency devaluation, banking sector collapse, and widespread poverty.” Lebanon used to brag that it has the largest gold deposit in MENA  (Middle East and North Africa) counties, to safeguard the Lebanese Lira's value. I do not know what happened to its gold reserve. 

When I left Lebanon in 1976, a U.S. dollar was worth around 3 Lebanese Liras. In a few years it was trading around 1500 LL for a dollar and thus wiped out my parent’s life-long savings. But they were not the only ones, of course.. On February 15, 2024 the Central Bank started exchanging the dollar to its market value which is around 90,000 Lebanese Liras for a U.S. dollar.. Corruption of the Central Bank, with no checks and balances, was endemic in Lebanon all along.

 Sometimes in the 1960’s, the 50 piasters disappeared from circulation in Lebanon, It turned out that its silver content was for more valuable than its trading face value. Lebanon being Lebanon, it would not surprise me a bit that those in the higher up bought all the available 50-piasters from the central bank at its face value and had them processed for their far more expensive silver content. It even would not surprise me that Lebanese officials, being Lebanese officials, had the government continue on minting the silver containing 50-piasters while they hoarded the minted coins, until the government ran of its silver stock, after which legislation was passed to have the composition of the 50-piasters changed. I had a few. They sure well heavier than the newly minted. I do not know what happened to the ones I had. Recently I checked online about the old Lebanese 50 piasters, and found out that they are available for purchase for those to whom the silver-containing 50-piasters evoke memories of the bygone days in Lebanon. But it’s expensive. In a good condition each is retailed up to $70 U.S. dollars.

The other day I was aghast reading in NY Times that Trump and his allies are devising plans to reduce the independence of the Federal Reserve. It is natural that the politically ambitious and the rich would want to have more control and leverage over the country’s central bank, and in case of the U.S., over the Federal Reserve, which should be accountable only to the  Free Market and keep it healthy, and away from the manipulation of the ambitious.

A kind of domestic violence

 “On April 12, Armenia’s National Assembly made history by approving a comprehensive set of amendments to the law on Prevention of Domestic Violence, Protection of Persons”, wrote Ani Jilozian in the Armenian Weekly. It is known that stress, and the response to stressful situations, are factors that trigger domestic violence.

Well, Armenia as a whole is undergoing a kind of domestic violence such as the verbal abuse the Prime Minister’s wife Anna Hagobyan was subjected to at the eternal flame for the commemoration of the Armenian genocide. 

The reason of Armenia’s domestic violence is political. Regretfully, instead of helping rationalize the factors, both secular and the religious leaders, especially the leaders of the Armenian Apostolic Church, whose eminence in the life of country is enshrined in Armenia’s constitution, are failing by their inaction, which may be by commission and as well as by omission.

Let me state some of the factors that are being made to inflame  the Armenian public further, instead of helping it to overcome the stresses.

“Historical Armenia vs Real Armenia”.

 Of course, I am referring to the verbiage the PM resorted to convey what the presidents of Armenia resorted to since Armenia regained its independence on September 21, 1991. Levon Ter Petrosyan, first as the president of the Supreme Council of the Republic of Armenia, and subsequentl as the first nationally elected president of Armenia, followed by presidents Robert Kochariyan, and Serzh Sargsyan repeatedly stated that Armenia has no territorial claim from Turkey. We know as well as they knew, that the territory that constitutes Turkey is partly historical Armenia. But the presidents factored it not to be in the best interest of Armenia, which is the "real Armenia", thus chose to ignore it. Surely not to forget it. Chosing to forget is an impossibility. The issue is how to address a memmory.  The presidents, who presently lead the opposition,  did what they had to do and is expected to know better than to stir emotions but to temper emotions.

“No pre-condition”. 

Much like under the governance of Civil Contract party led by the PM, Nikol Pashinyan, the presidents and their parties that governed Armenia during the previous three decades made “no pre-condition” their policy to normalize Armenia’s relations with Turkey, which meant for the Turks not to ask about Armenian genocide related questions when Armenia politically does not have a genocide issue to tell, in a sort "Don't Ask, Don't Tell" policy that will continue be Armenia's as it was.

“List of victims of the Armenian Genocide”.

On September 27, 2024, Andranik Kocharyan, a high placed Civil Contract coalition official anda member of the National Assembly created controversy with his comment regarding the creation of a list of the Armenian genocide victims, which, he calimed can be more of less than 1.5 millions.

My namesake friend Vahe B. let me know that surely Mr. Kocharian knows that legal genocide entails the intent of the perpetrator to commit the genocide, and the numbers by themselves do not constitute genocide. The MP most likely wanted to send a signal to Turkey that Armenia may be willing to join what was envisioned in the Zurich protocols, a Joint Historical Commission. Interestingly, the FM of Turkey expressed its reservation to the PM Nikol Pashinyan's genocide address and called on “all parties to support our proposal to create a Joint Historical Commission, as well as the ongoing settlement process with Armenia.”

Readers may recall the  Zurich Protocols, which entailed  bilateral protocols president Serzh Sargyan's FM Edward Nalbandian signed in 2009 with his Turk counterpart. The Protocols envisioned  the establishment of formal diplomatic relations and the opening of the Turkish-Armenian border (which has been closed since 1993), and the establishment of a joint historical commission on the Armenian genocide issue. The protocols did not take a life of their own as they were not ratified. The Turkish parliament did not ratify it.

When it comes to state bilateral relations with Turkey Armenia will do what it has to do to assure that Armenia stays a viable state where the citizens of Armenia and their children can have a peaceful and a prosperous life.

The same considerations drove the first republic of Armenia interior minister Aram Manoukian and Catholicos Kevork V to host the Turkish visiting dignitaries, while Avedis Aharonian visited Istanbul seeking improved relations between the two countries.  The two republics established a state level formal relations.

It behooves the leadership of Armenia, especially the opposition leaders and the Armenian Apostolic Church,  to deal wisely with the  political stresses and help educate especially the young and the impressionable to learn deal with political stress.

How April 24 was designated as the Genocide Memorial Day.

Attached is my abridged translation of Tatul Hakobyan’s article in ANI Armenian Research Center about designating April 24 as the Armenian Genocide Memorial Day. The original is embedded. Vahe H Apelian 

“The Armenian Genocide Memorial Day is celebrated on April 24, because on that day in 1915, the Armenian intellectuals were sent to their death from Haydarpasha railway station in Istanbul.  The extermination of the Armenian people in Western Armenia thus had begun, amd continued for several years.

In the first years of Sovietization of Armenia and up to 1965, April 24 was commemorated in churches but not officially or in wider public circles. The genocide victims were thus remembered only within families with relatives and friends.

The satirist Yervand Odian was the first to propose in daily "Zhamanak" (Ժամանակ) in Istanbul to designate a special day for  commemorating the victims of 1915 genocide The writer and the inspector of Vagharshapat schools, Vrtanes Papazian, wrote a letter to the Catholicos of All Armenians, Kevork V, proposing to declare April 24 as Martyrs' Day in memory of the Armenian intellectuals who during the night of April 23-24, 1915, were arrested in Istanbul and from Haydarpasha station were sent to their deaths in Ayash, Changhir and other slaughterhouses

A few days later, the Council - according to some souces also an ecclesiastical decree by the  Catholicos - ruled to designate  April 24 as a day of remembrance for the victims of the Meds Yeghern (the Great Grime) and to offer requiem services in all churches on that day.

Until the final victory of the Kemalists and the establishment of the Republic of Turkey in 1923, Armenians commemorated April 24 in Istanbul as well. The April 1922 editions of the "Soviet Armenia" (“Խորհրդային Հայաստան”), the official newspaper published in Yerevan, did not refer to the Meds Yeghern, while the Armenian newspapers of Istanbul allocated ample space.

The ARF's daily newspaper "Djagadamard – Ճակատաշարտ - Battle" in Istanbul, informed its readers that "according to the Catholicos’ directive, the coming Monday, April 24, has been declared a national holiday in memory of our innumerable martyrs. On the same day  holy mass will be offered in all churches of Armenia and a requiem service will be held.According to Catholicos’s order, we instruct to close all the national schools on the same day, and to offer the holy liturgy in the churches and perform a memorial service in memory of the martyrs," wrote "Battle".

In the next issue, on April 25, "Battle" reported: "Yesterday afternoon, a countless crowd gathered at the Sishli National Cemetery to honor the memory of April 24 victims. Amatuni spoke on behalf of Dashnaktsutyun, Sedrak Karian spoke on behalf of Henchakians. Vahan Tekeyan spoke on behalf of the House of Armenian Art. He said we have come to pay homage to our great dead. Misak Manushyan spoke on behalf of the Armenian youth. "Half of the entire nation has become the undertaker of the other half. Dead, dead, dead: 7 years ago, 13 years ago, 27 years ago.”.

The survivors of the Armenian Genocide, who found refuge in Soviet Armenia, could not speak out about the tragedy that befell upon them, because friendly relations had been established between Turkey and the Soviet Union. The pain and collective memories of Armenians were enclosed and "locked" inside individual families.

April 24 started to be celebrated in Soviet Armenia only in 1965. Two years later, the memorial to the victims and survivors of the Armenian Genocide was built on the top of Tsitsernakaberd. Yakov Zarobyan, the leader of Soviet Armenia at that time, played an important role in obtaining the permission from Moscow.

During the leadership years of another leader of Soviet Armenia, Karen Demirchyan, the April 24 "Minute of Silence" was introduced.

During the leadership of Levon Ter-Petrosyan, the first president of Armenia, a museum was built on the top of Tsitsernakaberd, which was later named a museum-institute. The museum was opened on April 24, 1995, at the 80th anniversary of the Armenian Genocide.

Tatul Hakobyan

 

Բնագիրը՝

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը Ապրիլ 24-ին է նշվում, քանի որ 1915-ի այդ օրը Պոլսի հայ մտավորականությանը Հայդարփաշա երկաթուղային կայարանից ուղարկեցին մահվան ճամփորդության: Հենց այդպես սկսվեց Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի տեղահանման և բնաջնջման ծրագիրը, որը շարունակվեց մի քանի տարի:

Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին եկեղեցիներում հիշատակվում էր Ապրիլ 24-ը, իսկ հետագայում` մինչև 1965թ. զարթոնքը, 1915 թվականը պաշտոնապես կամ հասարակական լայն շրջանակներում չէր նշվում: Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը որպես հարազատների ու մերձավորների հիշատակի օր հիշվում էր ընտանիքների ներսում միայն:

Առաջինը երգիծաբան Երվանդ Օտյանն է Պոլսի “Ժամանակ” օրաթերթում առաջարկել 1915-ի անմեղ զոհերի համար հիշատակի հատուկ օր ընդունել և ոգեկոչել այդ օրը: Իսկ գրող, Վաղարշապատի դպրոցների տեսուչ Վրթանես Փափազյանը նամակով դիմել է Գևորգ Ե Ամենայն հայոց կաթողիկոսին` առաջարկելով ապրիլի 24-ը հայտարարել Նահատակների օր ի հիշատակ հայ մտավորականների, ովքեր 1915 թ. ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը ձերբակալվեցին Պոլսում և Հայդարփաշա կայարանից տարվեցին դեպի Այաշ, Չանղըրը և մյուս սպանդանոցներ:

Մի քանի օր անց կաթողիկոսի դիվանը շրջաբերականով (ըստ այլ տեղեկությունների` նաև կաթողիկոսական կոնդակով) հրահանգել է Ապրիլ  24-ն ընդունել որպես Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օր և բոլոր եկեղեցիներում այդ օրը մատուցել հոգեհանգստյան պատարագ:

Մինչև քեմալականների վերջնական հաղթանակը և Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումը 1923-ին, հայությունը Ապրիլ 24-ը նշվել է նաև Պոլսում: Այսպես, եթե Երևանում լույս տեսնող “Խորհրդային Հայաստան” պաշտոնաթերթի 1922 թվականի ապրիլյան համարներում անդրադարձ չկա Մեծ եղեռնին, ապա Պոլսի հայկական թերթերը բավական տեղ են հատկացրել:

ՀՅԴ Պոլսի “Ճակատամարտը” օրաթերթը ընթերցողներին տեղեկացրեց, որ “համաձայն Հայրապետական կարգադրության, առաջիկա երկուշաբթի օրը` ապրիլ 24-ը, Ազգային տոն է հռչակվել ի հիշատակ մեր բյուրավոր նահատակների, նույն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պիտի մատուցվի Պատարագ և կատարվի  հոգեհանգիստ”: “Ըստ այս Հայրապետական հրամանի, հանձնարարում ենք նույն օրը փակել թաղի բոլոր ազգային վարժարանները և եկեղեցիներում մատուցել Սուրբ Պատարագ և կատարել հոգեհանգստյան պաշտոն ի հիշատակ նահատակների”,- գրեց “Ճակատամարտը”:

Ապրիլի 25-ի համարում “Ճակատամարտը” շարունակեց. “Երեկ կեսօրին անհամար բազմություն էր հավաքվել Շիշլիի ազգային գերեզմանատանը` հարգելու հիշատակը Ապրիլ 24 զոհերի: Դաշնակցության կողմից խոսեց Ամատունին, հնչակյանների կողմից` Սեդրակ Քառյանը: Հայ Արվեստի Տան անունից խոսեց Վահան Թեքեյանը: Նա ասաց, որ եկել ենք խոնարհվելու մեր մեծ մեռելների հիշատակին: Հայ երիտասարդության անունից խոսք ասաց Միսաք Մանուշյանը. “Ամբողջ ժողովրդի կեսը դարձել է հուղարկավորը մյուս կեսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ”:

Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածները, ովքեր ապաստան գտան Խորհրդային Հայաստանում, չէին կարող բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգությունը, քանի որ Թուրքիայի և Խորհրդային Միության միջև հաստատվել էին բարեկամական հարաբերություններ: Հայության ընդհանուր ցավը և հավաքական հիշողությունները պարփակվել ու “կողպվել էին” առանձին ընտանիքների ներսում:

Ապրիլ 24-ը Խորհրդային Հայաստանում սկսեց նշվել միայն 1965-ից: Երկու տարի անց Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի և վերապրածների հուշահամալիրը: Այդ կառույցի թույլատվությունը Մոսկվայից ստանալու հարցում կարևոր դեր կատարեց այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Յակով Զարոբյանը:

Խորհրդային Հայաստանի մեկ այլ առաջնորդի՝ Կարեն Դեմիրճյանի ղեկավարման տարիներին,  մտցվեց Ապրիլ 24-յան “Լռության րոպեն”:

Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարման տարիներին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց թանգարան, որը հետագայում անվանվեց թանգարան-ինստիտուտ: Թանգարանը բացվեց 1995-ի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության 80-րդ տարելիցի օրը:

Թաթուլ Հակոբյան