Those Who Are Responsible for the 44-day Disaster

Tatul Hakobyan posted this on his Facebook page andI  read it from CivilNet. It is an emotionally charged and an introspective statement and by its scope and dept it is the first of its kind, hoping that it sets a trend in a national debate to find ways and means to move forward. The original is attached for those who would like to have verify the authenticity of my translation to its original text. Vahe H. Apelian. 

Prime Minister Nikol Pashinyan is busy documenting the history of our days, or rather revising our stupefying defeat in the Second Artsakh War. But that is the story for which he is directly and primarily responsible. He also is the malefactor and the first among the malefactors. 

The Armenian people will never forgive Nikol Pashinyan. Parents whose 18-20 years old sons could have returned home had the Prime Minister stopped the war in time, will never forgive him. There was the possibility of stopping the war during the first few days of the 44-day disastrous war; in the first week of October, and then on the 19th of the same month.

The first and the main answerable to our defeat in this war is the current government led by Nikol Pashinyan, constituting the majority in the National Assembly; that is to say, the entire military-political elite of Armenia.

But much like in a victory, the defeat also has many who are answerable.

Among those who are responsible for our defeat in this war is Artsakh President Arayik Harutyunyan, the Defense Army, the ruling majority in the National Assembly, and the military-political leadership of Artsakh.

An attempt is being made to distance Artsakh from those responsible  from Armenia. There can be no military, political or moral justification to do so. One cannot compose history as the political and party expediency allows. In the first of Artsakh war, during 1991-1994, everything possible was done not to share the laurels of victory with the authorities in Armenia during that time. Myths were fabricated, academic books were written, films were made as if achieving that victory had nothing to do with Armenia and its military-political leadership.

One of the reasons for this defeat is also the opposition, which once again turned the Artsakh issue into a flag, accused the velvet leader of intending to sell lands, and left no room for healthy discussions on the Karabakh issue and the search for a dignified peace through compromises. When we say opposition, we mean first of all the former governments of Republic of Armenia and those who were affiliated with the authorities.

The first president Leon Ter-Petrosyan supported Serzh Sargsyan in 2017 for a very simple reason. Russia and the OSCE Minsk Group had made it clear since 2015 that the status quo was no longer tolerable. Their stand was also a green light for Azerbaijan to act. The April 2016 war was a test.

It is difficult to criticize Serzh Sargsyan claiming for his non-mythical thinking. But it was surprising that he and the force he led accuse Pashinyan of conceding lands, just as we had to remind the third president, day and night for his continuous announcements for conceding seven regions to Azerbaijan. Serzh Sargsyan should have known and knew the impending catastrophe. But not only he did not attempt to support Pashinyan, as Ter-Petrosyan had supported him in 2017, he undermined  the PM’s authority, and he turned giving up land and handing over Artsakh into a rhetorical theme and his "mouthpiece”.

Under these conditions, what was left for Pashinyan, who came to power as a populist with the help of 70% of Armenians, if not declare in Stepanakert that "Artsakh is Armenia, and that is the end of it"? This statement was a call to Azerbaijan for war. This was followed by the Tavush adventure.

We have absolutely no intention to justify Pashinyan's disastrous policy, the mistakes made during the 44-day war; but we must also understand that the disaster does not have only one responsible culprit.

The presidents and foreign ministers of Armenia and Artsakh, the military figures who, instead of settling the conflict, were busy prolonging it and thus keeping themselves in power, are also responsible. Vazgen Sargsyan, Robert Kocharyan, Samvel Babayan, Vartan Oskanian, Arkady Ghukasian, Bako Sahakian, Edward Nalbandian are responsible as well, because by freezing the resolution of the conflict they brought it to a situation where there came no other alternative but war.

The Armenian mentality, the parties that harbored the dream of Sevres; Diaspora organizations, the Armenian Apostolic Church, and other denominations have their share of responsibility as well. They were driven not by what was achievable, nor by what we needed; but by an obsession and a mindset getting everything obscuring healthy discussions.

Not only did we not get everything, not only did we not get what we needed; we got nothing. We capitulated even though we sent 5,000 boys to the brink of death. Thousands were maimed. We lost almost as much as was possible to lose when we could keep 4.4 thousand square kilometers of Artsakh, as well as a region connecting Armenia and Artsakh in a secure land mass.

We could have left the six districts from a winning position, but we preferred the November 9 capitulation.

Those who shape public opinion and those who exert an influence in shaping public opinion are also responsible, including the author of these lines, who did not have the courage to write that mysticism, and all the ideologies that the state cannot implement today, is an adventure at the moment. It is a rejection of the state and statehood and a disaster for the Republic of Armenia and its longevity for Artsakh.

Of course, the opinion that we lost because we had an incompetent, demagogic, populist leader like Nikol Pashinyan can be part of the political debate; that if we had repopulated Artsakh and the surrounding areas; that if we had a national aspiration and we were not corrupt, we would have won this war, much like we did not lose in 1991-1994. 

Yes, there could not have been the Kars catastrophe in 1920, when the military-political leadership of the day, led by the ARF Dashnaktsutyun, lost 30,000 square kilometers of Armenia and then signed the capitulation of Alexandropol.

But it’s interesting as to why it is happening. And I cannot imagine what may not happen 100 years from now, in 2120.

It sometimes seems to me that I did not live in 1991-2020. Or I lived as a meaningless life.

As a citizen of the Republic of Armenia, I also bear responsibility and guilt for the 44-day disaster. That haunts me every God given day.

 

 

5 հունվար, 2021 13:46

44-օրյա աղետի պատասխանատուները

 

Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը զբաղված է մեր օրերի պատմությունը, ավելի ճիշտ՝ Արցախյան երկրորդ պատերազմում մեր շշմեցուցիչ պարտությունը սրբագրելու գործով: Դա այն պատմությունն է, որի կերտման անմիջական և առաջին պատասխանատուն ինքն է: Նաև՝ մեղավորը ու մեղավորներից առաջինը:

Հայ ժողովուրդը Նիկոլ Փաշինյանին երբեք չի ներելու: Չեն ներելու այն ծնողները, որոնց 18-20-ամյա երեխաները կարող էին տուն վերադառնալ, եթե վարչապետը ժամանակին կանգնեցներ պատերազմը, որի հնարավորությունը կար 44-օրյա աղետի առաջին օրերին, հոկտեմբերի առաջին շաբաթը, ապա նույն ամսվա 19-ին:

Այս պատերազմում մեր պարտության առաջին և գլխավոր պատասխանատուն ու մեղավորը գործող իշխանությունն է Նիկոլ Փաշինյանի, նրա կառավարության, Ազգային ժողովում մեծամասնության գլխավորությամբ, այն է՝ Հայաստանի ռազմաքաղաքական ամբողջ էլիտան:

Բայց ինչպես հաղթանակը, այնպես էլ պարտությունը ունեն բազմաթիվ տերեր ու հասցեներ:

Այս պատերազմում մեր պարտության պատասխանատուներից է Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը, Պաշտպանության բանակը, Ազգային ժողովում իշխանական մեծամասնությունը, Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը:

Փորձ է արվում Արցախը և նրա պատասխանատուներին տարանջատել Հայաստանից: Ռազմական, քաղաքական ու բարոյական առումով որևէ արդարացում չի կարող լինել: Չես կարող պատմությունը շարադրել այնպես, ինչպես թույլ է տալիս քաղաքական, կուսակցական նպատակահարմարությունը: Արցախյան առաջին՝ 1991-1994 թթ․ հաղթանակում արվել է հնարավոր առավելագույնը, որպեսզի դափնիները չտրվեն Հայաստանի այն օրերի իշխանություններին: Հնարվել են առասպելներ, գրվել են ակադեմիական գրքեր, նկարահանվել ֆիլմեր իբր այդ հաղթանակի կերտումը կապ չունի Հայաստանի ու նրա ռազմաքաղաքական ղեկավարության հետ:

Այս պարտության պատասխանատուներից է ընդդիմությունը, որ Արցախի հարցը հերթական անգամ դարձրեց դրոշակ, թավշյա առաջնորդին մեղադրեց հողեր ծախելու մտադրության մեջ և տեղ չթողեց ղարաբաղյան հարցի կարգավորման առողջ քննարկումների, փոխզիջումներով արժանապատիվ խաղաղության փնտրտուքների համար: Ընդդիմություն ասելով՝ նկատի ունենք առաջին հերթին նախկին՝ ՀՀԿ-ական և ՀՀԿ-ամերձ իշխանություններին:

Ինչո՞ւ էր առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 2017-ին աջակցում Սերժ Սարգսյանին: Շատ պարզ պատճառով. Ռուսաստանը և ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը 2015-ից հստակ հասկացնել էին տալիս, որ ստատուս-քվոն այլևս հանդուրժելի չէ: Այս մտայնությունը կանաչ լույս էր նաև Ադրբեջանի համար: 2016-ի ապրիլյան պատերազմը փորձարկում էր:

Սերժ Սարգսյանին դժվար է քննադատել ոչմիթիզական մտածողության մեջ, սակայն զարմանալի էր, որ հենց նա ու նրա ղեկավարած ուժն էին Փաշինյանին մեղադրում հողեր զիջելու մտադրության, ճիշտ այնպես, ինչպես մենք էինք երրորդ նախագահին օր ու գիշեր հիշեցնում յոթ շրջաններ Ադրբեջանին զիջելու շարունակական հայտարարությունների մեջ: Սերժ Սարգսյանը պիտի իմանար ու գիտեր սպասվելիք աղետը, սակայն ոչ միայն չփորձեց օգնել Փաշինյանին, ինչպես Տեր-Պետրոսյանն էր օգնում իրեն 2017-ին՝ հարվածի տակ դնելով հեղինակությունը, այլ հող զիջելու, Արցախը հանձնելու թեման դարձրել էր հռետորաբանություն ու «ռուպոր»:

Այս պայմաններում ինչ էր մնում անել պոպուլիստ, հայաստանցիների 70 տոկոս օգնությամբ իշխանության եկած Փաշինյանին, եթե ոչ Ստեփանակերտում հայտարարեր՝ «Արցախը Հայաստան է և վերջ»: Այս հայտարարությունը Ադրբեջանին պատերազմի կոչ էր: Դրան հետևեց տավուշյան արկածախնդրությունը:

Մենք բացարձակապես նպատակ չունենք արդարացնել Փաշինյանի աղետալի քաղաքականությունը և սխալները 44-օրյա պատերազմի ընթացքում, բայց պետք է նաև հասկանալ, որ աղետը միայն մեկ պատասխանատու և մեղավոր չունի:

Պատասխանատվության բաժին ունեն Հայաստանի և Արցախի այն նախագահներն ու արտգործնախարարները, ռազմական գործիչները, որոնք հակամարտությունը կարգավորելու փոխարեն զբաղված էին այն ձգձգելով ու իշխանություն պահելով: Վազգեն Սարգսյանը, Ռոբերտ Քոչարյանը, Սամվել Բաբայանը, Վարդան Օսկանյանը, Արկադի Ղուկասյանը, Բակո Սահակյանը, Էդվարդ Նալբանդյանը պատասխանատու են, քանի որ հակամարտության սառեցումը հասցրեցին այնպիսի իրավիճակի, երբ պատերազմը այլևս չուներ այլընտրանք:

Հայդատական մտածողությունը, Սևրի երազանքը կրող կուսակցությունները, սփյուռքյան կազմակերպությունները, Հայ առաքելական եկեղեցին, մյուս հարանվանությունները ևս ունեն պատասխանատվության իրենց բաժինը, քանի որ առաջնորդվում էին ոչ թե հնարավորը, մեզ անհրաժեշտը, այլ ամեն ինչը ստանալու մոլուցքով ու փիլիսոփայությամբ՝ իրենց քարոզչությամբ ծածկելով առողջ քննարկումների դաշտը:

Մենք ոչ միայն չստացանք ամեն ինչ, ոչ միայն չստացանք հնարավորը, անհրաժեշտը: Մենք չստացանք ոչինչ: Մենք ստացանք կապիտուլյացիա, մինչև 5000 երեխաների ուղարկեցինք մահվան դուռը, հազարավորները խեղվեցին, կորցրեցինք գրեթե հնարավոր առավելագույնը այն դեպքում, երբ կարող էինք պահել 4,4 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքով Արցախ, ինչպես նաև՝ Հայաստանն ու Արցախը միմյանց կապող շրջան կամ ապահով հողաշերտ:

Մենք հաղթական դիրքերից կարող էինք հեռանալ վեց շրջաններից, սակայն նախընտրեցինք նոյեմբերի 9-ի կապիտուլյացիան:

Պատասխանատու են հանրային կարծիք ստեղծողներն ու դրա վրա ազդեցություն ունեցողները, այդ թվում այս տողերի հեղինակը, ովքեր խիզախություն չունեցան գրելու, որ ոչմիթիզականությունը, ինչպես նաև բոլոր այն գաղափարախոսությունները, որոնք պետությունը չի կարող կյանքի կոչել այսօր, տվյալ պահին՝ արկածախնդրություն է, պետության ու պետականության մերժում և աղետ Հայաստանի Հանրապետության ու նրա շարունակության՝ Արցախի համար:  

Անշուշտ, կարող է քաղաքական բանավեճի մաս կազմել նաև շրջանառվող տեսակետը, թե մենք պարտվեցինք, քանի որ ունեինք Նիկոլ Փաշինյանի նման ապաշնորհ, դեմագոգ, պոպուլիստ ղեկավար: Որ եթե մենք վերաբնակցնեինք Արցախն ու հարակից շրջանները, որ եթե մենք ունենայինք ազգային երազանք, չլինեինք կոռումպացված, ապա այս պատերազմում չէինք պարտվի: Ինչպես չպարտվեցինք 1991-1994-ին:

Այո, կարող էր չլինել նաև 1920 թվականի Կարսի աղետը, երբ օրվա ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը ՀՅԴ-ի առաջնորդությամբ կորցրեց 30 հազար քառակուսի կիլոմետր Հայաստան, ապա ստորագրեց Ալեքսանդրապոլի կապիտուլյացիան:

Բայց հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ է լինում: Ու ես չեմ կարողանում պատկերացնել, թե ինչ կարող է չլինել 100 տարի անց՝ 2120-ին:  

Ինձ երբեմն թվում է, որ 1991-2020 թվականներին ես չեմ ապրել: Կամ անիմաստ եմ ապրել:

44-օրյա աղետի մեջ, որպես ՀՀ քաղաքացի, ես էլ ունեմ իմ պատասխանատվությունն ու իմ մեղքը: Այն ինձ հետապնդում է ամեն Աստուծո օր:

 

When a Teacher and a Student Fall in Love (1): Taniel and Araxie

Varoujan and Araxie. 

A teacher is an authority figure. Sometimes the gap between their ages is not wide enough to keep a teacher and a student a generation apart. Therefore, it has happened that a teacher and a student fall in love. There have been such  instances among Armenians as well and left a mark in history of Armenian literature.  This case is about Taniel and Araxie. Vahe H. Apelian

By Daniel Murphy, Daniel Varoujan's Great-great grandson

The eminent Armenian poet, who wrote under his literary penname Taniel Varoujan was born on April 20, 1884 in the village of Prknig (Բրգնիկ), on the outskirts of Sepastia, Turkey. He hailed from the Tchiboukerian (Չպուգքեարեան) family. His father, Krikor, spent most of his life in Istanbul working in brokerage. His mother, Takouhie, was a homemaker. She bore four sons. Taniel was the eldest. His siblings, all male, were named Vahan (Վահան), Bedros (Պետրոս) and Arshag (Արշակ), the youngest. Arshag was 24 years younger than him and was two years old  when Varoujan married.

After attending the local school, he was sent in 1896, the year of the Hamidian Massacres, to Istanbul where his father worked and also lived. In Istanbul he attended the Catholic Mekhitarian School. He continued his education at Mourad-Rafaelian Catholic School of Venice, and in 1906 entered the Ghent University in Belgium where he studied literature.

In 1909, right after the declaration of the Ottoman Constitution, he returned home and  started teaching at the Aramian School of Sepastia (Սեբաստիոյ Ազգ. Արամեան վարժարան). To supplement his teacher’s meager salary, he gave private lessons to a young girl named Araxie, teaching her French.

Learning French was very fashionable at the time. Those who saw the movie “The Promise” may recall the scene where the daughters of the wealthy Armenian merchant, whose residence overlooked the strait of Bosporus, had a teacher who taught his daughters art and French.

Araxie was the daughter of such a wealthy family. It was natural to keep up with the Joneses, her family had wanted their debutante daughter learn French and what better teacher than Taniel Varoujan who had returned home after studying in Europe and had already established a reputation for himself as a renown poet.

Debutante she was, but according to the local customs at the time, she had been promised from her infancy in betrothal to the son of another wealthy family. That is why Araxie’s mother always chaperoned her daughter and kept a watchful eye over her attending her classes to make sure that the twenty-four years old teacher and his young and impressionable student had no moment on their own other than her teacher’s instruction of the French language. But the improbable happened. The teacher and the student fell madly in love with each other. It is said that she slipped a note stating that no one can separate her from her beloved and adorned Taniel Varoujan

The classes ended abruptly and Araxie’s parents and the prospective in-laws began hasty plans for an earlier-than-planned wedding. But Araxie remained adamant refusing to comply with her parent’s wishes. Instead of a wealthy husband she preferred the country teacher of meager means.

The event became the talk of the town among the Armenians. Many regarded the incident scandalous. Some supported Taniel Varoujan and wanted the lovers to marry. Others blamed him for having seduced his young student. The animosity toward Taniel Varoujan became so great that he began to carry a stick to defend himself should he be attacked.

Finally, the prominent Armenian freedom-fighter Sepastatsi Mourad, who, as his name indicates also hailed from Sepastia, intervened. Mourad was much older than Varoujan but in a strange twist and turns of life, the eminent young man of letter and the eminent unschooled freedom fighter had forged a friendship based on mutual admiration, so much so that Taniel Varoujan had become the best man or the principal witness of Mourad’s wedding, who married at age of 36, a far advanced marital age at the time. 

Murad’s  stature was such that his intervention on behalf of his best-man, young Taniel Varoujan, quelled all gossip and put an end to what was deemed scandalous. The lovers were married and soon after left Sepastia in 1911. In 1912, he became the principal of St. Gregory The Illuminator School in Constantinople, having taught elsewhere during the previous year.

During that year, 1912, Taniel Varoujan published his last work in his life-time, titled “Pagan Songs” (Hetanos Yerker (Հեթանոս երգեր,). In it he has a long poem titled “Pegasus” (Pegas)  dedicated to "comrade Murad and his horse that runs like a lightening", drawing a resemblance of Mourad’s famous horse Asdghig to the mythical winged horse Pegasus. Taniel Varoujan's last work, “The Song of the Bread” was published posthumously. After his murder, his friends had salvaged the manuscript by bribing his Turkish captors.

Taniel Varoujan Family in Paris on their way to the U.S.A.

 Taniel Varoujan and Araxie  had three children a daughter named Veronica, whom her father affectionately called Varoujnag, and two sons Haig (Հայկ); and Armen (Արմէն). After the genocide, during which the tender hearted young poet was tortured to death, the family, with the assistance and support of Armen Garo, Armenia's ambassador to the U.S. at the time,  moved and settled in the U.S.  charting their courses in life. Haig is said to have  adopted Varoujean as their family name, while Armen is said to have  retained their Tchiboukerian family name. Their daughter Veronica married Safrasian and lived in New York.

 Taniel Araxie Varoujan’s descendants are now part and parcel of the patches that make up the American quilt.

The attached landscape above is a personal gift from Daniel Murphy, Taniel Varoujan’s great-great-grandson, the great-grandson of Taniel Varoujan’s daughter Venonica.

What of the dying life. 

When the dream lives on, 

When the dream is immortal. 

Taniel Varoujan 

 

Memoirs from Armenia: Along Apovian’s Tracks

 Armenag Yeghiayan

Translated and abridged by Vahe H. Apelian

Հայերէն բնագիրը կցուած է ներքեւը։

 

         During one of my visits to Armenia in the last decades, I took a taxicab from Yerevan’s Republic Square to go to Kanaker and visit Khatchadour Apovian’s (see note 1) house and museum complex. On the way, it did not take long for me to strike a friendship with the driver. 

Kanaker had remained etched in my memory as a suburb of Yerevan some 3 to 4 miles away from the city. But this was not the Kanaker I had in mind we were heading to because the taxicab never left Yerevan which has expanded so much that it has engulfed the distant village Kanaker of one time where Apovian was born.

“We reached our destination.” Said the driver.

I asked him to wait for me to take me back to the Yerevan center square.

- “It would not last more than half an hour,” I told him as I got out of the taxicab.

- “Feel free, stay as long as you want,” told me the driver with a supreme indifference.   

                                                                       *   *   *  

         The complex, the driver pointed out to me, was a secluded beautiful structure with a pleasant surrounding, a bit far from buildings and had a statue of Apovian on a pedestal. The driver accompanied me to the entrance. We had to climb a floor because the museum was sitting on bare columns, something that would look odd to a visitor at first glance. Soon I would find out why the museum was constructed the way it was. 

I went up the floor and paid the 500 Drams entrance fee, that is to say around a dollar that would also provide me the company of a museum attendant to show me around. She appeared to be a calm, composed, cordial and a very pleasant young lady. I admit that the thought crossed my mind wondering how the museum, with such a modest entrance fee, managed to keep such tidy grounds with trees and flowers attended by a gardener, more likely by gardeners and also employ a staff inside the museum with attendants to accompany visitors.

*   *   *

         The actual museum  is a rather small U-shaped hall some 50 feet long and around 15 feet wide. Its three walls had class enclosed shelves mounted on them some 5 feet above the floor that displayed the many editions of the Apovian’s literary works from 1858 (see note 2) and onward. The works of his literary critics, letters, journals, and many artifacts that belonged to him or were characteristic of the times he lived and many other such items, I do not remember them all, also were placed for display.  

         I was thus roaming around leisurely with the attendant in an atmosphere that exuded intimacy, as she pointed to me article after article, whether they were on the display shelf, or in a drawer, giving detailed information about each. We were almost done with our tour when she pulled out a book I was familiar with  from a drawer.

- “This one,” she added saying, “is the Western Armenian edition of the Khatchadour Apovian’s famous “Wounds of Armenia” that was printed lately in Diaspora, in Lebanon.”

- “Yes, I know,” I said.

- “It appears that you value Apovian’s literary work highly,” she said.

- “Appreciation aside,” I said, “I am the translator.”

Suddenly she stood still. Her demeanor changed, her brows contracted, and she started staring at me long as if she was just seeing me. And then, with  graceful movements of a hopping deer, she took off and stood next to a corridor not far from where we were, and screamed, “the person who translated Apovian’s work to Western Armenian is here!”

         Suddenly doors opened whose presence  I was just realizing. Out came a staff of a good number of people. Apparently they were all employed there. But what were they actually doing working there? I wondered. They surrounded me.

          That was the first time in my life I found myself surrounded like that. 

         It was a completely unexpected situation for me to find myself in such a crowd. I felt uneasy.

         At that very moment, the last door opened and there came the director, who, in turn, much like I, appeared to be a bit astonished and a bit bewildered. Could it be that he was also skeptical?  He invited me to his small office. From a little bit afar, I could hear someone shouting, I don’t know to whom, to return the guest’s admission fee.  

         All the attention I was getting made me feel a little bit more stressed out.

         The director invited me to be seated at his desk. Facing me, in a class enclosed shelf on the wall, I could see two more copies of the “Wounds of Armenia” I had translated while at the door stood the curious staff of the museum looking in.

         Coffee was offered. But I excused myself letting them know that I have the driver of the taxicab waiting for me and I needed to hurry up as I also wanted to visit Apovian’s home as well.

*    *    *

The museum is constructed over Apovian’s house to preserve it intact.

The house was a rectangular and a modest unit on ground level.   

To enter it I had to bow because the entrance door was very low and narrow.

In front of us came a modest room that was sunny, clean, and tidy. It had been Khatchadour Apovian’s grandfather’s living room. On the righthand side wall there was a big mirror and right across it a chimney.

- “During Apovian’s time, only the well to do could afford a mirror and chimney.” Explained to me my companion, (see note 3).

There was a relatively large table and at the foot of the table there was a small rocker.

- “That was Apovian’s cradle,” explained the lady.

A door on the left-hand side of the living room opened into a bedroom. From there another door opened to another room. The three rooms stood next to each other. 

- “This is the pantry,” said the lady.

In that room there were clay receptacles of various sizes, farming tools such as spade, pickaxe, hoe, sickle, garden-fork, plow, and other farming implements. 

- “Apovian was born in this room, right at this corner,” explained the lady who had continued accompanying me pointing out the location. 

                                                           *   *   *

- “Why is the door so narrow and especially so low?” I asked my companion.

- “Because” she explained,  “the Persian khan’s horsemen, sitting on their horses had the habit of entering into the houses of their subjects. Making the doors low and narrow, people protected themselves from that unwanted intrusion.”

Later on, I saw many such doors, especially in the churches, which the Persians and before them the other conquerors, would otherwise have  also not spared. 

***

Note 1.       Khachatur Abovian or Abovyan in Eastern transliteration and Khatchadour Apovian in Western transliteration, was an educator, poet and an advocate of modernization. He  was born on October 15, 1809  in Kanaker, Armenia. He mysteriously vanished in 1848 and was eventually presumed dead. 

Note 2.       There came a time when Khatchadour Apovian’s literary works were published in Soviet Armenia in 10 volumes. Some of which was written in elegant krapar  (classical Armenian), while others, such as “Wounds of Armenia,” in the local Kanaker vernacular. He also had literary works in German as well. During his lifetime he had none of his literary works published, most likely because of poverty, he was poor, save a small pedagogical book he had published with assistance of royal funds but all the copies of the book were collected and destroyed. His first literary work “Wounds of Armenia” because of censorship was printed  ten years after his death (note: disappearance) and twenty years after he wrote it.

Note 3.       Khatchadour Apovian, had therefore lived in his paternal grandfather Apov’s house. Apov was a well-to-do benefactor and a daring activist during the Persian reign, defending  Kanaker from Turks and other unruly elements. Aghasi, the protagonist of the “Wounds of Armenia” novel was a descendent of Apov.

The Original Text in Armenian.

Հայրենի յուշեր

            (Աբովեանի հետքերով)

            Անցող տասնամեակին  Հայաստան այցելութիւններէս մէկուն էր,  երբ առիթով մը որոշեցի ելլել  Քանաքեռ՝Խաչատուր Աբովեանի տուն-թանգարանը տեսնելու: Առ այդ վարձակառք նստայ Հանրապետութեանհրապարակէն: Հանդիպեցայ հանգչուկ վարորդի մը, որ առաջին վայրկեանէն շահեցաւ վստահութիւնս:

            Ուրեմն երբեմնի,-- Աբովեանի օրերու,-- իմ գիտցած կամ պատկերացուցած,   Երեւանէն  5-6 քմ հեռու՝ անկէանջատ Քանաքեռը չէր այս, վասնզի  կառքը ոչ մէկ ատեն խզուեցաւ Երեւանէն, որ  հիմա այնքան ընդարձակուածէր, որ ընկլուզած էր երբեմնի  հեռաւոր գիւղը՝ Աբովեանի ծննդավայրը:

            Եւ ահա մէկ ալ «հասանք» ըսաւ վարորդը:

            Խնդրեցի, որ սպասէ ու վերադարձնէ զիս հրապարակ:

            --Կէս ժամ  չի տեւեր,-- ըսի կառքէն իջնելով:

            --Ազատ զգա, ուզածիդ չափ մնա,-- հանդարտ թելադրեց   վարորդը:

                                                                          *   *   *  

            Շատ գեղեցիկ ու հաճելի շրջապատով, յարակից , շինութիւններէ բաւական կտրուած, գողտրիկ համալիրմըն էր վարորդին ցոյց տուածը՝  Աբովեանի բարձրադիր արձանով:  Ան ընկերացաւ ինծի մինչեւ մուտքը: Ուրեմնպէտք է յարկ մը բարձրանայի, վասնզի թանգարանը կառուցուած էր մերկ սիւներու վրայ, ինչ-որ առաջինհայեացքով քիչ մը կը զարմացնէ այցելուն. քիչ անց պիտի ըմբռնէի այդ կարգադրութեան պատճառը:

            Բարձրացայ, վճարեցի մուտքը՝ 500 դրամ, այսինքն ՝ մէկ դոլար,  որ  իրաւունք տուաւ տրամադրութեանստակ ունենալու ինծի ընկերացող զբօսավար մը, որ շատ համակրելի, ազնիւ ու հանդարտաբարոյ պարմանուհի մըըլլալ կը թուէր: Չվարանեցայ մտածելու, թէ այս աննշան գումարով՝ իբրեւ մուտքի  վարձ, ինչպէ՞ս կը տնտեսուէրնման  հաստատութիւն մը՝ իր անձնակազմով ու...զբօսավար(ներ)ով, չհաշուած շրջապատի բարետեսութիւնըապահովող մշակուած տարածքով՝   ծառերով ու վարդերով ու ասոնք խնամող պարտիզպան(ներ)ով:

                                                                   *   *   *

            Բուն թանգարանը  փոքրիկ սրահ մըն էր, թերեւս տասնհինգ մեթր  երկարութեամբ եւ հաւանաբար ութ-տասըմեթր լայնքով: Ան ունէր մեսրպեան  Ս  տառին դասաւորումը: Անոր երեք պատերը օժտուած էին մէկ-մէկուկէսմեթր բարձրութեամբ միակտուր  ապակեդարանով, ուր ամփոփուած էր այլազան բնոյթի գրականութիւն մը՝Աբովեանի գործերուն զանազան  հրատարակութիւնները 1858-էն[1] ի վեր, զայն սերտող բանասէրներուգործերը, նամակներ, թերթեր, Աբովեանին պատկանած կամ անոր ժամանակները բնութագրող առարկաներ  եւ հազար ու մէկ այլ բաներ: Իսկ պատերը զարդարուած էին զանազան նկարներովը՝ Աբովեանի,   անոր առնչակիցժամանակակիցներու, բայց նաեւ իր գործին վրայ վաստակ ունեցող անձնաւորութիւններու եւ այլ նիւթերով, որոնցբոլորը չեմ յիշեր այս պահուս:

            Ուրեմն հանդարտօրէն կը շրջէինք այս հոգեպարար միջավայրի մտերմութեան մէջ, մինչ զբօսավարուհիսմանրամասն  ու անձանձիր կը ներկայացնէր ամէն առարակայ՝ փակ դարանին մէջ թէ յարակից պատին վրայ, երբգրեթէ աւարտին   կանգ առաւ դարանին մէջ՝ ինծի ծանօթ կողքին վրայ:

            -- Այս էլ,-- աւելցուց,-- «Վէրք Հայաստան»-ի արեւմտահայերէն թարգմանութիւնն է, որ վերջերս առաջին անգամ լինելով  կատարուել է սփիւռքում՝ Լիբանանում...

            --Այո, ծանօթ եմ,-- ըսի: 

            --Թւում է Աբովեանին շատ  էք գնահատում,-- վրայ բերաւ:

            --Գնահատանքը իր կարգին,-- աւելցուցի,-- ես այս հատորի թարգմանիչն եմ...

            Յանկարծ արձանացաւ, այլափոխուեցաւ, յօնքերը պռստած երկար դիտեց դէմքս, որ կարծես նոր կը տեսնէր: Ապա եղնիկի քայլերով սլացաւ դէպի ելքը, որ հեռու չէր, եւ «Աբովեանի արեւմտահայ թարգմանիչն էստեղ է» ճչաց նրբանցքի մը երկայնքին, որ նոր կը նկատէի:

            Եւ ահա բացուեցան զանազան դռներ, որոնց գոյութեան  նոր կ’անդրադառնայի, եւ  դուրս եկաւ աձնակազմի  ստուար  խումբ մը,-- ուրեմն՝ ասոնք բոլորը այստե՞ղ կը ծառայէին եւ ճիշդ ի՞նչ կ’ընէին,-- ու շրջապատեց զիս: 

            Կեանքիս մէջ առաջին անգած ըլլալով կը շրջապատուէի այսպէս:

            Սա այնպիսի կացութիւն մըն էր, որ երբեք նախատեսած չէի, ալ ո՛ւր մնաց որ...կարենայի հանգիստ դիմագրաւել զայն:  

            Նոյն պահուն բացուեցաւ վերջին դուռ մըն ալ, ուրկէ դուրս եկաւ «դիրեկտըրը», որ իր կարգին քիչ մը զարմացած, քիչ մը շուարած,-- արդեօք քիչ մըն ալ  թերահաւա՞տ,-- զիս հրաւիրեց իր շատ փոքր գրասենեակը: Իսկ անդիէն մէկը ձայն կու տար՝ չեմ գիտեր որո՛ւ, որ վերադարձնէին... «հիւրի վճարած այցագինը»:

            Այս բոլորը պատճառ դարձան քիչ մը աւելի տակնուվրայ ընելու զիս:

            Տնօրէնը աթոռ առաջարկեց  սեղանի մը շուրջ, որուն դիմաց կը գտնուէր ապակեպատ փոքրիկ գրադարան մը, ուր առաջին շարքի վրայ տեսայ  «Վէրք Հայաստանի»-ի երկու  օրինակ եւս, իսկ դռան մուտքին տակաւին կանգնած էին  անձնակազմի հետաքրքիր անդամներէն  ոմանք:

            Հանգիստ չէի: Քիչ անց սուրճ ապսպրուեցաւ, իսկ ես պատռուակեցի, որ ժամանակ չունիմ, վարը սպասող ունիմ եւ պէտք է մեկնիմ: Եւ իջանք վար:

            Հիմա հերթը Աբովեանի տունինն էր, որուն շուրջ բարձրացող սիւներու վրայ ալ կառուցուած էր թանգարանը՝ խնայելու համար  բնակարանին:

                                                                          *    *    *

            Ան կը ներկայացնէր միակտուր ու կանոնաւոր,  համեստ ուղղանկիւն մը:

            Մտնելու համար՝ ստիպուեցայ  բաւական ծռիլ, այնքան  ցած էր դռան բարաւորը: Կողմերէն ալ նեղ էր ան:

            Մեր առջեւ բացուեցաւ  լուսաւոր, մաքուր ու կոկիկ,  համեստ սենեակ մը, որ եղած էր  մեծ հայր Աբովի  հիւրասենեակը:  Անոր աջ պատին վրայ կար  մեծադիր հայելի մը, իսկ ճիշդ դիմացը բուխերիկ մը: 

            -- Աբովեանի օրով միայն մեծահարուստները[2] հայելի եւ բուխերիկ կարող էին ունենալ,-- բացատրեց զբօսավարուհիս:

            Բուխերիկին առջեւ կը գտնուէր բաւական խոշոր սեղան մը, իսկ սեղանին ստորոտը, գետնին վրայ, դրուած էր  կոնտոլաձեւ շատ փոքրիկ ճօճօրրան  մը:

            --Սա Աբովեանի մանկական օրօրոցն է,-- բացատրեց օրիորդը:

            Հիւրասենեակի ձախէն կը բացուէր ներքին դուռ մը՝ դէպի յարակից տարածքը, որ ննջասենեակն էր, այս վերջինէն իր կարգին կը բացուէր այլ դուռ մը, որմէ անդին կը գտնուէր երրորդ սենեակ մը: Այս երեքը կարկանդակի պէս կցուած էին իրարու:

            --Սա մառանն է,-- աւելցուց ան:

            Այնտեղ կը գտնուէին կաւէ մեծ ու փոքր    ընդունարաններ,  երկրագործական  առարկաներ՝ բահ, բրիչ, մանգաղ, գերանդի, եղան,  խոփ եւ այլ իրեր:

            --Աբովեանը հէնց այս սենեակի մէջ է  ծնուել,  ճիշդ այդ անկիւնը,-- բացատրեց՝ մատնացոյց ընելով  մուտքի հանդիպակաց ուղղութինը:

                                                              *   *   *

            --Ինչո՞ւ դուռը այսքան նեղ ու մանաւանդ ցած է,-- հարցուցի ուղեկցուհիիս:

            --Որովհետեւ,-- բացատրեց ան,-- պարսիկ  խանի ձիաւորները իրենց ձիերուն վրայ նստած սովորութիւնունէին մտնելու  հպատակներու տուները:  Դռները նեղ ու ցած շինելով կը յաջողուէր այդ յոռի սովորութեանառաջքը առնել:

            Հետագային նման ուրիշ դռներ ալ տեսայ, յատկապէս եկեղեցիներ,        որոնց նմանապէս չէին խնայեր պարսիկ, իսկ անոնցմէ առաջ  միւս  զաւթիչները։

       Արմենակ Եղիայեան

---

[1] Հասաւ ժամանակ մը, ուր Աբովեանի երկերը  Խորհրդային Հայաստանի մէջ հրատարակուեցան տասը հատորով: Ասոնց մէկ մասը գրուած է շատ ընտիր գրաբարով, ուրիշներ, ինչպէս՝ «Վէրք Հայաստանի»-ն, «Պարապ վախտի խաղալիք»-ը, գրուած են Քանաքեռի բարբառով: Ձգած է գերմաներէն գրութիւններ  եւս: Իր ողջութեան՝ Աբովեան ոչ մէկ գործ կրցաւ հրատարակել, ենթադրելի է՝ խոր աղքատութեան պատճառով, որովհետեւ ան շատ աղքատ էր: Միայն մէկ վտիտ գրքոյկ՝ մանկավարժական բովանդակութեամբ,  կրցաւ   լոյս ընծայել Կովկասի փոխարքայի մանկավարժական  հիմնադրամի օժանդակութեամբ, ան ալ  շուտով ետ հաւաքուեցաւ ու փճացուեցաւ: Իսկ «Վէրք հայաստանի»-ն, առաջին գեղարուեստական երկը՝ կարգ մը յապաւումներով,-- գրաքննութեան բերումով,--  հրատարակուեցաւ գրելէն  շուրջ քսան, իսկ մահէն տասը տարի ետք միայն:  Հետագայ հրատարակութեանց մէջ կամաց-կամաց նուազեցան ու  իսպառ չքացան յապաւումները:  Խորհրդային կարգերու ամբողջ տեւողութեան յամառօրէն շրջեցաւ շշուկ մը, թէ «Վէրք Հայաստանի»-ի  հրատարակութիւններէն զեղչուած են հակառուս տողերը. այս  ենթադրութեան աննկուն քարոզիչը դարձաւԿարէն Սիմոնեան՝ յատկապէս  Ֆրանսա հաստատուելէն ետք ու կեղծ այլախոհի իր դիրքեդրէն,  մինչեւ որ դարուս սկիզբը՝ 2004-ին, Գուրգէն Գասպարեան  վէպը հրատարակեց   Աբովեանի ինքնագիրի հիմամբ,  յորում,--  ինչպէս օրին վկայեցին  աբովեանագէտներ,-- ոչ մէկ հակառուս տող կը գտնուի: Այլ հարց, թէ Սիմոնեան չդադրեցաւ պնդելէ իր «գիտցած»-ին վրայ:

[2] Խաչատուր Աբովեանը, ուրեմն, բնակած է տանը մէջ հօրենական մեծ հօրը՝ Աբովին: Սա եղած է    բարեկեցիկ ու բարեգործ, այլեւ յանդուգն   անձ մը, որ  կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած է  իր ժամանակին, պարսկական տիրապետութեան օրով,    Քանաքեռի  պաշտպանութեան մէջ՝ ընդդէմ թուրք ու այլ պատահական աւազակներու: Աբովի մէկ շառաւիղն է Աղասին՝ «Վէրք Հայաստանի»- վէպի գլխաւոր հերոսը: