Լեզուական փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը --5--

Պատրաստեց՝ Էտուարտ Թաշճեան

Եղեռնի 50-ամեակէն եւ այդ առթիւ տեղի ունեցած զանազան նախաձեռնութիւններէն  ետք ազգային նոր բարոյական մը սկսաւ գործել մեր կեանքին, այնպէս ալ Պուրճ Համմուտի մէջ, որուն ազգագրական՝ զուտ հայեցի, նկարագաիրը արդէն բաւական խախտած էր մէկ կողմէ  1946−48-ին տեղի ունեցած հայրենադարձին,− որուն բերումով հազարաւոր բնակարաններ տէր փոխեցին, եւ նոր տէրերը հարաւէն քաղաք խուժող մեր արաբ հայրենակիցներն էին,−  միւս կողմէ՝  նոյն տարիներուն  տեղի ունեցած արաբո-իսրայէլեան պատերազմին պատճառով, որ հարիւր հազարներով գաղթականներ բերաւ Լիբանան ընդհանրապէս, եւ Պուրճ Համմուտ մասնաւորաբար. այս առթիւ  Նապաա-ի ընդարձակ ճահճախուտը՝ Նոր Սիսի հարեւանութեամբ, չորցուեցաւ ու վերածուեցաւ շատ խիտ բնակուած արուարձանի մը, որ կը պատսպարէր պաղեստինցիներ ու նոյն հարաւէն գաղթածներ:

            Ազգային այս նոր բարոյականի թիրախներէն մէկն ալ թրքերէնն էր, որ յամառ ու հետեւողական հալածանքի կ’ենթարկուէր. այս պայքարը ունէր իր յատուկ  կարգախօսերը, որոնցմէ մէկն էր՝  «Թրքերէն խօսողին հայերէ՛ն պատասխանէ»:

            Այս կարգախօսը  կը կիրարկուէր  յատկապէս բերանացի, բայց նաեւ գրաւոր. եւ ահա մէկ օրէն միւսը Պուրճ Համմուտի փողոցներուն մէջ  երեւցան  պատանիներ՝ զինուած  ներկով լեցուն դոյլերով ու վրձիններով. անոնք ազատ, յատկապէս մաքուր  պատերուն վրայ եւ առանց հարցուփորձի, ըսել կ’ուզեմ՝ տանտիրոջ արտօնութեան, կը գրէին յիշեալ կարգախօսը՝ յաճախ տեղիք տալով հայ թէ արաբ տանտէրերու  կշտամբանքին:

            Կամաց-կամաց այս արարքը ուրոյն ազնուացում կրեց, եւ սիրողական համբակ ձեռագիրը փոխարինուեցաւ  խաւաքարտէ  յատուկ փորագրուած  կաղապարներով, որոնցմով կարելի էր գեղարուեստական ձեւաւորում տալ պատերու դրոշմին, իսկ այսպիսիները աւելի դիւրին հանդուրժուած էին տանտէրերու կողմէ, որոնց պատերը պիտի կրէին  գունաւոր ազդարարութիւնը:

            Ասոնց կողքին տակաւին շրջանառութեան մէջ կը  դրուէին գրաւոր թռուցիկներ, որոնք չէին գոհանար մէկ նախադասութեամբ, այլ կը կրէին պատմական   քանի մը հակիրճ իրողութիւններ ու մանաւանդ թիւեր՝ աւելի տպաւորելու համար  ստացողները: 

            Ասոնք ցրուողները քիչ մը ամէն տեղ էին՝ սինեմաներու մուտքին, դասախօսութեան սրահներու առջեւ, հանրակառքերու  կամ  պարզապէս փողոցներու մէջ՝ հետիոտն  ընթացող քաղաքացիներուն  ընդառաջ, որոնք  միշտ հայեր չէին. այս վերջինները երբեմն կ’առնէին-կը քալէին, ուրիշներ  բնազդական շարժումով մը եւ անտարբեր մէկդի կը նետէին, կը պատահէին  նաեւ այնպիսիները, որոնք  աչք մը նետելէ ետք՝ մանրամասնութիւն  հարցնէին անոր  բովանդակութեան մասին:

            Այս վերջիններուն նկատառումով՝ թռուցիկները սկսան երկլեզու լոյս տետնել, ինչ որ ազգային պատկանելիութեան ամէն մտմտուքէ  բոլորովին ազատ կը ձգէր  ցրուիչներուն ձեռքերը եւ աւելի մեծ տարածում կը ստանար պայքարը: 

            Եւ վերջապէս  շրջանառութեան մէջ էր նաեւ... բանաւոր քարոզչութիւնը, որ  անմեղ սաստի մը պէս անակնկալ կը հնչէր թրքերէն խօսողներու քովն ի վեր՝ զգաստութեան 

 

հրաւիրելով  զանոնք. քարոզիչ կ’ընտրուէին մատղաշ, անմեղունակ ու համակրելի տղաք ու աղջնակներ, որոնք երկսեռ զոյգերով կը շրջէին Պուրճ Համմուտի թաղերը ու այնքան խոր նուիրումով ի կատար կ’ածէին իրենց առաքելութիւնը:

            Կարելի էր ենթադրել, թէ այս խայտաբղէտ արշաւը ժամանակաւոր բնոյթ կը կրէր, եւ քիչ մը ամէն ոք հակամէտ էր  մտածելու, թէ մէկ օրէն միւսը վերջ պիտի  գտնէր ան: Սակայն այդպէս չեղաւ. բաւական մեծ հետեւողականութեամբ առաջ տարուեցաւ ան՝ բնոյթ եւս փոխելով. ան հասաւ Պուրճ Համմուտի վաճառականներուն եւս, այն խանութներուն, որոնք թրքական ապրանք կը ներածէին: Խանութպաններէն անցաւ... այդ ապրանքը գնող յաճախորդներուն:

            Պուրճ Համմուտը կը հայանար...

     Ի զուր չէ,  որ Նշան Պեշիկթաշլեան զայն տեսնելէ ետք սքանչացած ըսած էր քանի մը տարի առաջ. «Եթէ սփիւռքի միջնաբերդը Պեյրութն է, ապա Պուրճ Համմուտը միջնաբերդին միջնաբերդն է»: 

            Միւս կողմէ, սակայն... 

            Այդ օրերուն շատ սովորական էր  լսել  հայ գնորդին ազգային խիղճը  շարժելու միտող սա՛պիսի  խօսքեր, դուք ըսէք՝ քողածածուկ նախատինքներ.

            −Այդ գնումովդ թրքական բանակին այսքան փամփուշտ, այսքան զէնք, այսքան թնթանօթ կը նուիրես....

            Դիւրին չէր այս բոլորը հասկցնել, ճիշդ է, սակայն դիւրին չէր... հասկնալ եւս:

                                                                         *      *

                                                                             *

            Թուրքը դարերով նստած էր մեր մէջ, եթէ ոչ միշտ  գիտակիցին, ապա գոնէ ենթագիտակիցին մէջ, եւ Եղեռնի գաղափարը միշտ չէ որ կը յաջողէր արեւմտահայուն էութենէն ջնջել այդ դարաւոր ու ժառանգական դիրտը:   Այս գրոհին դիմաց միջին արեւմտահայը հակամէտ էր պատմական մեծ արկած մը նկատելու Եղեռնի գործած ազգային նախճիրը, որ ան կը վերագրէր  քանի մը անուններու՝ Թալաթի մը, Էնվերի մը, Ճեմալի մը  եւ  քանի մը ուրիշներու. անոր գիտակցութեան  պաստառին վրայ  այլ ճրագործներ ու  դահիճներ  տեղ չէին գտներ:  Այդ պատճառով ալ տրամադիր չէր,−  տրամաբանական ալ չէր գտներ,− դիւրին-դիւրին հրաժարիլ՝  սկսած   թրքական ճաշատեսակներէն, երգերէն,  ֆիլմերէն մինչեւ թրքական աժան ապրանքներն ու  մանաւանդ բուն թիրախը ՝ թրքերէն լեզուն[1]:

            Ամէն  մէկը  ունէր իր  ինքնապաշտպանական պատրաստ հակադարձը.

            −Շիշ մը պիպերը ի՞նչ է, որ հարստացնէ թրքական բանակը...

            −Դոլմա-սարմա չըսեմ, հապա ի՞նչ ըսեմ...

            −Թրքականը չդիտեմ, հապա ի՞նչ ֆիլմ դիտեմ: Հայկականը ունի՞ք...

            −Լեզուն ի՞նչ յանցանք ունի...

            −Աս տարիքէս ետք ինչպէ՞ս նոր լեզու սորվիմ...

            Եւ այսպէս շարունակ...

                                                                            *      *

                                                                                *  

            Այսպէս թէ այնպէս, ժամանակը իր բարերար ազդեցութիւնը գործեց, եւ իրօք ալ  դէպի դարավերջը  կարելի էր նկատել թրքախօսութեան զգալի նահանջը:

            Առաջին հերթին՝ նոր հասնող սերունդները այլեւս գրեթէ թրքերէն չէին խօսեր, փողոցները հազուագիւտ կը հանդիպէին թրքախօսներ, թրքերէնը գրեթէ ընդմիշտ անհետացաւ խրախճանքներէն, թրքերէն սկաւառակներն  ու ձայնախցիկները իրենց կարգին ա՛լ տեղ չունէին վաճառատուներու մէջ: 

            Այս յաջողութիւնը իրագործուեցաւ  հետեւողական օրինակելի պայքարով մը, որուն շատ մեծ օժանդակութիւն բերաւ... թրքախօս սերունդին շիջումն ու անյայտացումը  իր կարգին Պուրճ Համմուտի առօրեայէն:

            Եւ ինչպէս ֆրանսացիք կ’ըսեն՝

            Մարտը վերջ գտաւ առ ի չգոյէ մարտիկի:          

            --Et le combat finit, faute de combattants !!!

            Այս էջը փակելէ առաջ հարկ կը տեսնեմ աւելցնել, որ թրքերէնի նահանջը որեւէ ձեւով  չօգնեց հայերէնի վերորակաւորման,− ինչպէս արդարօրէն կամ թերեւս միամտօրէն կ’ակնկալուէր,− եւ  այդ նոյն տարիներուն  նկատուած հայերէնի նահանջը շարունակուեցաւ. սակայն կը թուի, թէ այս երեւոյթին պէտք է անդրադառնալ ուրիշ շրջագիծէ  ներս:

            Արմենակ Եղիայեան

                                                                                   *       * 

                                                                                       *

            Յաւելուած

            Այս յօդուածս աւարտեր էի, երբ  մէկ օր ետք  զարմանալի զուգադիպութեամբ մը կարդացի Ժիրայր Չոլաքեանի՝ «Նոր Յառաջ»-ի խմբագրապետին մէկ հարցազրոյցը մեր սիրելի բարեկամին՝ Բագրատ  Էստուգեանի՝ «Ակօս»-ի խմբագրապետին հետ ունեցած  հարցազրոյցը, որմէ կը մէջբերեմ հետեւեալ հատուածը կարգ մը ընդգծումներով. 

            «Ցեղասպանութեան յաջորդող տարիներուն մենք որպէս սփիւռք մեծ թիւով մէկ- տեղուեցանք Միջին Արեւելք, օրինակի համար Լիբանանի մէջ, ուր հայախօս չեղողները մե- ծամասնութիւն կը կազմէին։ Այնթապէն, Մարաշէն եկողները առհասարակ հայախօս չէին։ Կամ եթէ հայախօս էին, այն ժամանակ հայերէնի յատուկ բարբառ ունէին՝ Մուսա լեռան բարբառ, Կիլիկիոյ բարբառ… այն տարիներուն տեսանք, որ մեր ժողովուրդին մեծամաս- նութիւնը հայախօս չէ: Անոր դէմ այդ շրջանի վարիչները արշաւներ կազմակերպեցին՝ ժո- ղովուրդը հայախօս դարձնելու համար։ Եւ յաջողեցա՛ն, այո՛։ Ժողովուրդը այսօր, աշխարհի ոչ մէկ անկիւնի մէջ այդքան հայախօս է, որքան Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ, յա՛տկապէս Պէյրութի ու Հալէպի մէջ։ Բայց ասոր փոխարէն ես դեռ կը հանդիպիմ երիտասարդներու, որոնք թրքե- րէնը շատ լաւ գիտեն։ Ուրեմն, չենք յաջողած թրքերէնը արգիլել, ինչ որ ըստ ինծի բարեբաստիկ երեւոյթ մըն է, բոլոր լեզուները հարազատ են, բայց թրքերէնը միւսներէն աւելի. օրինակ՝ թրքե- րէն ժողովրդական երաժշտութիւնը մեզի համար յուզիչ է։ Այս բոլորը մեր զգացական կեանքը ամբողջացնող երեւոյթներ են, եւ անիմաստ է արհեստական թշնամութեամբ՝ լեզու մը արգիլել։ Դուք գաղափարախօսութեան կամ հասկացողութեան մը դէմ թշնամութիւն կրնաք ունենալ, բայց լեզուներուն դէմ պայքարիլը անիմաստ է, եւ անոր արդիւնքն ալ կը տեսնենք արդէն հա- լէպցի 20 տարեկան երիտասարդի եւ պէյրութցի երիտասարդի բերնին մէջ» («Նոր Յառաջ», 26/1/23, էջ 4):                                                                                    

---

[1]  «Ես յաճախ կը պնդեմ, որ հայ ժողովուրդի մայրենի լեզուներէն մէկն ալ թրքերէնն է» (Բագրատ Էստուգեան, տեսնել ստորեւ «Յաւելուած»-ը):

Doctor Avedis Injejikian: A survivor of the Armenian Genocide

Compiled by Garbis Harboyan, MD 

The attached is my translation of doctor Garbis Harboyan’s compilation of Avedis Injejikian’s biography from his book about survivors of the Armenian Genocide. This article was published in Asbarez Daily on January 31, 2023. The original is reproduced below. Vahe H. Apelian. 

Author: Garbis Harboyan M.D.

Doctor Avedis Injejikian was born in Kessab in 1884. He received his primary education in the Armenian Evangelical school for boys in Kessab. Subsequently he attended the Aintab College, which was also known as Central Turkey College. He graduated in 1907 and returned to Kessab where he taught for the following two years. 

In 1912 he started attending the American Univeristy of Beirut School of Medicine.

In 1914, he married the daughter of physician Soghomon Apelian whose wife Ovsanna hailed from Behsni in Turkey. 

In 1915, his schooling was interrupted, and he was exiled with his family. He was stationed in Jisr-al-Shughur (Syria) for some time and then was settled in Aleppo where he was put in service of the Ottoman Army along with father-in-law.

After the armistice (1918), he continued his studies in the American University School of Medicine from which he graduated in 1919.

From 1920-1922 he was employed as Syrian municipal physician. He returned to Kessab in 1923.

In 1934 he was elected a member of Syrian Parliament representing Antioch and Kessab regions. He was reelected in 1925.

For political reasons he left for Khartoum, Sudan, where he worked as a physician for two years.

In 1938 he returned to Kessab and served the people of Kessab until his death in 1976.

During his medical studies in Beirut, he became one of the early members of the Armenian Revolutionary Federation. In 1905 he became a member of its student association (presently Zavarian Student Association). Upon moving to Kessab he became one of the founders of ARF in Kessab.

In 1910, with a group of young Kessabtsis he laid the foundation of the Kessab Educational Association. Through his efforts the Kessab United School was founded and he became the legal proprietor of its properties.

In 1914 he participated in the Armenian Revolutionary Federation summit that was held in Garin/Erzeroum.

He remained a faithful and devoted active member of the ARF.

 He equally served all the denominations of Kessab and its relief, athletic and educational organizations.

Doctor Avedis Injejikian played an important role in organizing the municipality of Kessab in 1923 and served as its physician for a long time. He spearheaded the municipality’s and grass root projects for water distribution, electricity and for general upkeep.

He was a respected doctor, not only by the Armenians but also by the Arabs and Alevis, Greek, and Turkic people  and their leadership.

 He has been a serviceable physician and has attended to the needs of his patients with love and care. He also has attended to ameliorate their social issues as well. He has served unconditionally, without expectation. He has been a friend to the needy and advocate for Armenian education and upbringing. He was an honest, unbiased, and a considerate person.

Doctor Avedis Injejikian died in 1976 and was buried in his beloved Kessab

*****.

Հայոց Ցեղասպանութենէն Վերապրած Բժիշկ Աւետիս Ինճէճիքեանի Կենսագրութիւնը

by Asbarez Staff   January 31, 2023  in Գլխաւոր Լուրեր, Մշակոյթ   0

Համադրեց՝ ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ 

Բժիշկ Աւետիս Ինճէճիքեան ծնած է Քեսապ, 1884ին: Նախնական ուսումը ստացած է Քեսապի մանչերու աւետարանական վարժարանին մէջ: Գացած է Այնթապ եւ ուսանած է տեղւոյն քոլէճին մէջ (որ նաեւ Կենդրոնական Թուրքիոյ քոլէճ կը կոչուէր), աւարտած է 1907ին: Վերադարձած է Քեսապ եւ երկու տարի ուսուցչութիւն ըրած է:

 1912ին մեկնած է Պէյրութ եւ բժշկութիւն ուսանած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի բժշկական դպրոցին մէջ:

«1914ին ամուսնացած է քեսապցի բժիշկ Սողոմոն Աբելեանի եւ անոր պեհեսնիցի կնկան՝ Ովսաննա Առաքելեանի դստեր հետ»:

 1915ին ձգած է ուսումը եւ տարագրուած է ընտանեօք: Շրջան մը կը մնայ Ճըսըր Շուղուր, Սուրիա, ապա աներոջ՝ բժիշկ Սողոմոնին հետ կը հաստատուի Հալէպ եւ կը ծառայէ օսմանեան բանակին մէջ:

 Զինադադարէն ետք, կը վերադառնայ Պէյրութ եւ կը շարունակէ բժշկական ուսումը: Կը վկայուի 1919ին:

 1920-1922ին կը գործէ Սուէտիոյ մէջ, իբրեւ քաղաքապետական բժիշկ: Կը վերադառնայ Քեսապ, 1923ին:

 1924ին կ՛ընտրուի Սուրիոյ Երեսփոխանական ժողովի անդամ՝ Անտիոքի եւ Քեսապի շրջանէն: Կը վերընտրուի 1925ին:

 Քաղաքական պատճառներով կը հաստատուի Խարթում, Սուտան, եւ հոն կը գործէ երկու տարի, իբրեւ բժիշկ:

 1928ին կը վերադառնայ Քեսապ, կը սկսի ծառայել Քեսապի հայութեան եւ այդպէս կը շարունակէ մինչեւ իր մահը, 1976:

 Պէյրութի մէջ ուսանողութեան շրջանին, կը դառնայ տեղւոյն ՀՅԴի անդրանիկ անդամներէն մէկը: 1905ին կ՛ըլլայ Պէյրութի «Զաւարեան» ուսանողական միութեան անդամ, իսկ աւելի ուշ, կ՛ըլլայ Քեսապի մէջ կազմուած ՀՅԴի միաւորին հիմնադիրներէն մէկը:

 1910ին, խումբ մը երիտասարդներու հետ կը հիմնէ Քեսապի Ուսումնասիրաց միութիւնը: Խարթումէն վերադառնալէ ետք, կը ղեկավարէ այս միութիւնը:

 Իր ջանքերով կը հիմնուի Քեսապի Միացեալ վարժարանը: Ան կը դառնայ Միացեալ վարժարանին արտօնատէրը յաչս պետութեան:

 1914ին կը մասնակցի Կարինի մէջ կայացած ՀՅԴի երկրորդ համագումարին:

 Եղած է ՀՅԴի հաւատաւոր եւ անսակարկ ծառայող եւ գործող անդամ:

 Իր ծառայութիւնները ի սպաս դրած է Քեսապի ամբողջ հայութեան, բոլոր յարանուանութիւններուն, Օգնութեան խաչին, ՀՄԸՄին եւ կրթական մարմիններուն:

 Բժիշկ Աւետիս Ինճէճիքեան մեծ դեր ունեցած է Քեսապի քաղաքապետարանի կազմութեան մէջ, 1923ին: Երկար ատեն եղած է Քեսապի քաղաքապետական բժիշկ: Իրականացուցած է քաղաքապետական եւ ժողովրդական ձեռնարկներ, մանաւանդ ջուրի, ելեկտրականութեան, բարեկարգումի մարզերուն մէջ:

 Եղած է յարգուած բժիշկ ո՛չ միայն հայերուն, այլ նաեւ Քեսապի արաբ, ալաուի, յոյն եւ թուրք բնակիչներուն եւ անոնց ղեկավարներուն կողմէ:

 Եղած է ծառայասէր բժիշկ, դարմանած է հիւանդներուն ախտերը սիրով եւ հոգածութեամբ, բուժած է մարդոց հոգեկան տառապանքներն ու դժուարութիւնները: Ծառայած է անսակարկ, առանց ակնկալութեան, եղած է բարեխնամ, բարեսիրտ, ուսումի եւ կրթութեան ու հայեցի դաստիարակութեան նուիրեալ մարդ: Ան արդարամիտ, անկողմնակալ եւ շրջահայեաց անձ մըն էր:

 Բժիշկ Աւետիս Ինճէճիքեան մահացած է 1976ին եւ թաղուած է իր սիրելի ծննդավայրին՝ Քեսապի մէջ:

ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

 1. «Լոս Անճելըսի Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութեան Տարեգիրք», 1977.

 2. «Լոս Անճելըսի Քեսապցիներուն Ուսումնասիրաց Միութիւն, Քեսապն ու Քեսապցին», Լոս Անճելըս, 2011

 3. «Հայ Բժիշկներուն, Ատամնաբուժներուն Եւ Դեղագործներուն Ոդիսականը Հայկական Ցեղասպանութեան Ընթացքին», բժիշկ Կարպիս Հարպոյեան, Մոնթրէալ, 2022

4. «Քեսապ», Գ. Հատոր, Յակոբ Չոլաքեան, Հալէպ, 2004։

 

 

Մեզ հայ են ասում...

 Արմենակ Եղիայեան-ին շաբաթական «Հայերէնը կը զուարճանայ»՝թիւ 111ա  յղումը։

Հայերէնը կը զուարճանայ (111ա)

Սփիւռքը եւ հայրենիքը արշաւի ելած են՝ աղաւաղելու մեր բազմահազարամեայ բառամաթերքը՝ մեր ազգային մեծագոյն հարստութիւններէն մէկը, հարիւրաւոր սերունդներու քրտնաջան պայքարի ու  մաքարումի ամենափայլուն իրագործումը. յառաջապահի դիրքերուն վրայ կը գտնուին «Ազդակ»-ի քաղաքական էջերը եւ «Արմէնպրէս»ը, որոնք, ուս-ուսի տուած, առիւծի նման, իբրեւ  անխոնջ ասպետներ՝ անագորոյն կը գռոհեն  դէպի  նոյն տեսլականը՝ փորձելով  իրարու ձեռքէ խլել յաղթանակի լուսաւոր  ջահն ու յառաջամարտիկի վսեմ պսակը:

1.Առեւանգել

Հերթական զոհերէն մէկն է այս բառը:

***«Անոնք կրնան առեւանգել Լիբանանի նախագահութիւնը»: 

Ինչպէ՞ս կարելի է առեւանգել... նախագահութիւն մը.   նախագահ մը ըսեն՝ խելքի կը պառկի. օրինակ՝ դիմակ մը կ’անցընես  դէմքիդ, կը զինուիս ատրճանակով մը եւ կը   հրաւիրես  փողոցները անզգուշ սլքտացող նախագահը, որ  ինքնաշարժդ մտնէ, այլապէս... ան լաւ գիտէ, թէ ի՛նչ կրնայ պատահիլ: 

Այս բոլորը աւելի քան բանական, բնական ու  տրամաբանական է:

Բայց առեւանգել նախագահութիւնը... ահա ա՛յս է, որ  կը մատնէ գրողին մտային բոպիկութիւնը հայոց լեզուի  անդաստանին մէջ:

Հիմա նայինք, թէ  բառիս ի՛նչ սահմանում կու տայ Մալխասեանը, որ աշխարհաբար բառարանագրութեան խիղճն է. 

«Առեւանգել−կին կամ աղջիկ փախցնել՝ առանց ամուսնու կամ ծնողների հաւանութեան»,−  եւ առ այս՝ օրինակ կը բերէ  «Իլիական»-ի Պարիսը, որ առեւանգեց գեղեցկուհի Հելենան եւ պատճառ դարձաւ Տրովադայի տասնամեայ պատերազմին:

Նշանակութեան տրամաբանական ընդլայնումով, թոյլատրելի է «առեւանգել», ինչպէս վերը բերինք օրինակը, տղամարդիկը եւս՝ ինչ-ինչ քաղաքական, ահաբեկչական կամ նիւթական պատճառներով: Յաճախ պատահած է, որ դրամաշորթներ առեւանգեն մանուկ մը, թէկուզ չափահաս մը, եւ հարազատներէն դրամ պահանջեն՝ իբրեւ փրկագին:

Եւ այսքա՛ն, ուր «նախագահութեան առեւանգում»-ի իմաստը տեղ չունի:

Նախագահութիւնը կարելի է իւրացնել, յափշտակել, խլել, կորզել,  զաւթել, հայր Ղազիկեանի գունագեղ լեզուով՝ ապշոպել, բայց ոչ առեւանգել:

                                                           *   *   *

Առեւանգել կ’ըսեմ կամ կը լսեմ, եւ գաղափարներու զուգորդութեամբ կը հասնիմ մինչեւ... Կարո Սասունին՝ Հայ գրականութեան ուսուցիչիս՝ անցած դարու 50-ականներուն:

Որ աւելի  լաւ պատմող էր, քան թէ... գրաբանող:

Ուրեմն Դանիէլ Վարուժան կը սիրահարի ինչ-որ Արաքսիի մը, որ կը փոխադարձէ անոր սիրոյն, բայց ահա   մեր՝ գլուխը լեցուն եւ գրպանը պարապ դիւցազներգակի բոլոր ճիգերը՝ համոզելու  Արաքսիի բարեկեցիկ հայրը,− կը մնան ապարդիւն. մարդը հարուստ փեսայ կ’ուզէ: 

Իսկ հարստութիւնը միակ «շնորհն» է, որ Աստուած զլացած էր Վարուժանին:

Ճարահատ՝ ան կ’որոշէ առեւանգել Արաքսին:

Որ անշուշտ  կը յօժարի   այս առինքնող կարգադրութեան:

Բայց այս ծրագիրն ալ  Հարճի առեւանգումը այնքան վառ գոյներով  պատմող բանաստեղծին  ուժերէն վեր կը թուի ըլլալ, մինչեւ որ իրեն օգնութեան կը հասնի ոչ աւելի, ոչ պակաս՝ Վարդգէս Սերենգիւլեանը, որ երկու ձի թամբած՝ մէկը իրեն, միւսը առեւանգիչին,  կու  գայ Արաքսիի ննջասենեակի պատուհանին տակ՝ ճիշդ Հարճի առեւանգիչ Տրդատ Բագրատունիին պէս:  Արաքսիի մէկ շունչով ցատկելն ու Վարուժանի գիրկը հանգչիլը ակնթարթային կ’ըլլայ, իսկ այնուհետեւ՝

Կանգ մի՛ առներ, սրաթռիչ երիվար,

Նպատակս տկարութիւն չի ճանչնար...

Այս բոլորը շատ բարի, սակայն մինչեւ հիմա ալ չեմ կրցած հասկնալ, թէ  գեղջուկ Վարուժանի ընել չկրցածը  Վարդգէս ինչպրէ՞ս կրցաւ յաջողցնել իր թոփալ ոտքով:

Դուք ալ պիտի ըսէք՝

−Մինչեւ Օսմանեան խորհրդարան հասնողը  այդքանն ալ կրնար ընել հարկաւ:

Եւ դուք ալ իրաւունք ունիք:

2. Արգելափակել

Իսկ սա յաջորդն է, արեւելահայերուն ամէնօրեայ մատի փաթթոցը, իսկ արեւմտա-հայոց... բնազդական ընդօրինակութեան առարկան:

«Ադրպեյջանը արգելափակել է Հայաստանից Արցախը սնուցող միակ գազատար խողովակը»:

Այս ալ մեկնաբանութիւնն  է  ինչ-որ տեղ  փակուած  ինչ-որ ծորակի մը: 

Կարելի՞ է «ծորակի փակումը» թարգմանել արգելափակել բայով:

Կը դիմեմ Ակադեմիայի քառահատոր բացատրականին, քանի Մալխասեան չունի այս բառը, ու կը կարդամ.

«Արգելափակել− բանտարկել, մեկուսացնել, հսկողութեան տակ պահել»,− օրինակ բերուած է Զապել Եսայեանի հետեւեալ կիրարկութիւնը.  «Երբեմն ալ յիմարանոցը կ’արգելա-փակէին իբրեւ խենթ»:

Եսայեան ի մտի ունի այն հիւանդները, որոնք Պոլսոյ պատրիարքապատկան  հողատարածքի վրայ կառուցուած  ս. Խաչ հիւանդանոցը կը դրուէին դարմանումի համար. այս  տխրահռչակ հաստատութեան «դարմանումը» կը կայանար  այդ խեղճերը խուցերու մէջ մեկուսացնելու  մէջ՝ երբեմն  կապելով անոնց ձեռքերը, որպէսզի չկարենային  իրենց մօտեցողներուն  վնասել. ասով ալ յաճախ չէին գոհանար եւ կը կապէին զանոնք յատուկ հաստատուած սիւնի մը կամ մետաղեայ կեռի մը: Եւ կար աւելին՝  մասնաւոր պատրաստութիւն ստացած երկոտանի ճիւաղներ կը մերկացնէին զանոնք, պաղ ջուր կը սրսկէին անոնց վրայ եւ... տուր որ կու տաս՝ կուշտուկուռ կը ծեծէին զանոնք: Այս բոլորը՝ օրուան պատրիարքին եւ անոր սպասարկող մասնագէտ բժիշկներու  թելադրութեամբ  եւ հսկողութեան տակ, հոն,  ուր պատրիարքը ինք եւ բժիշկները պէտք ունէին այդ  ծեծին:

Ահա թէ մեզ ուրտեղերը կրնար հասցնել... յիշեալ ծորակը:

Եթէ վերի տողը գրողը տարրական հայերէն մը գիտնար եւ օժտուած ըլլար տարրական խիղճով մը  ու  ճիշդ գործածէր «արգելափակել» բայը, ձեզի եւ մեղաւորիս խնայած պիտի ըլլար մեր պատմութիւնը մռայլող ու նուաստացնող նման դրուագները:

Չհաշուած հայերէնի խոշտանգումը:

                                                                            *   *   * 

Գիտեմ, սրտցաւ ընթերցողներ վաղը պիտի գրեն ու զարմացած  հարց տան, թէ եզին տակ  ի՛նչ  հորթ կը փնտռեմ: Է՜հ, կովուն տակ հորթ չգտնողը, ստիպուած կը դիմէ...եզին:   Մեր ամբողջ ներկան հիմա եզի տակ հորթի փնտռտուքի վերածուած է. Հայատանի ու մանաւանդ Արցախի վերաբնակեցումէն կը ճառենք հանապազօր՝ առանց հրաժարելու Արեւմուտքի հանգստաւէտ ոստաններէն, տիւ ու գիշեր Բերձորի ազատագրում  կը քարոզենք աշխարհի բոլոր հրապարակներէն՝ առանց մէկ հատ  ազատամարտիկ ղրկելու  ազերի հորդաներու դէմ եւ... եւ... եւ...

Մեզ հայ են   ասում... 

A Language Beehive: Bourj Hammoud (4) – Visiting Turkey

My abridged translation of Armenag Yeghiayan’s sequel (Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համուտ – 4 -). The original is linked.  Vahe H Apelian

Courtesy Garo Konyalian

These visits were not unilateral, not only Turks would visit Lebanon, especially Bourj Hammoud, there were also no shortage of reciprocating visitors from Bourj Hammoud to Turkey. They began with the transportation of cheap goods and the introduction of expensive articles, such as leather, textiles, etc. At the beginning it was trickling in small quantities, in travelers’ bags. Later, in large quantities through known and unknown routes, in commercial quantities, to the point of flooding our markets, much like they currently flood the department stores of Armenia.

Along with these visitors, there were also patriotic visits that were driven by the desire to see the homeland.

A long time ago I became privy of two such visits. I share them with my readers as they were told to me by the visitors themselves.

The First Testimony

The narrator was Krikor Ngrurian. He hailed from Mussa Dagh. He remains a well-remembered, long-time public servant as a pedagogue, a teacher, and a principal.  

He told me that his father was a very healthy and active man who climbed trees to pick fruit and prune dead branches well into his old age. But, despite his iron constitution, he began to give up on his usual daily activities that filled his day and became withdrawn and remained preoccupied by his memories of their village in Mussa Dagh.   

To bring his father out of his withdrawal and disinterest, Krikor decided to take him to his birthplace. Krikor was no less determined to make that mission for he was also curious and wanting to see their paternal home and its surroundings that had remained a fogy memory of his early childhood there. 

They reached Mussa Dagh and their village. They easily found the street where their patriarchal house used to be.

"Our house was on the right side of a steep road," he had told me, “One or two meters lower from the road."

The local lads - not to also say the adults - who were used to such visits and to the generous rewards they received from the visitors, surrounded the father and son, and directed them right to the front of the house, whose current Turkish landlady, appeared apprehensive seeing such a crowd obviously fearing that they have come to take possession of her house. She, nonetheless, invited them to come in.  

“Sister, we used to live in this house. My father misses it. We came so that my father would live up his memory for a few moments and then we will leave.” 

The explanation of the purpose of their visit apparently rested the landlady, who took them around showing them the whole house, room by room, with all the nooks and crannies, the orchard, and other areas. Seeing their house erect calmed Krikor’s father who took a few deep breaths of relief. 

They returned to the yard, where the hostess had arranged chairs and prepared yogurt drink for them. They drank the yogurt drink, thanked the lady, and headed towards the stairways on their way out to the road.

- “A few days before the exile” continued telling Krikor, “my father had started to build a  brick railing on the right and left sides of the stairway. Everything was finished but there was only a brick or so left to place on the right side. I don't know why it had not been possible to put it in place, and we had left the house without completing. And here, I noticed with deep emotion that everything in and around the house had remained the same during the last more than thirty years, the way my father had told me, even the missing brick/s. When we were getting ready to put our feet on the first step, the landlady, who was following our steps, surely wanting to see us leave a moment sooner, said with a genuine grief:

- "Could you not have placed the bricks and then left?”

*****

Second Testimony

The narrator in this case was Yervant Demirdjian who was a long-time executive secretary of the prelacy and was well-known throughout the community whom he served with great devotion during the years of the leadership of Aram I as the prelate.

It was at the end of one of the meetings of the Educational Council when, I don't remember why, he invited me to his small office, which was located directly next to the assembly hall, and after everything else was discussed, he told the following story, in his peculiarly colorful style and vocabulary, which was only his own.

-         “I was barely seventeen years old; it was a year or two after the end of the war,” - he began, telling,  “when Turkey established an embassy in Aleppo, and declared that the cross boarder movement was  free for all Syrians, including and especially for the Armenians, emphasized those in our social circle, who had taken advantage of the opportunity and visited Turkey.”

So, without saying a word to anyone, he secured a passport from the state, then a visa from the Turkish embassy, and with a triumphant and beaming face he revealed all this to his parents, who were naturally horrified by the idea that their son, in his mid-teens, will be going to Turkey on his own, to visit Digranakerd, his birthplace where their patriarchal home they left behind was. But to no avail, the teenager had made his mind, driven out of patriotic sentiments towards his hometown. 

As far as I remember, his family left Turkey relatively late, that's why the image of the place was still fresh in his memory, as he told the details of his visit with an authenticity expected from someone who is very familiar with a place and no less because  there was a  listener sitting in front of him who was eagerly and breathlessly devouring his every word and following his every gesture.

Yervant had found in me a captive audience and gave way to his animated storytelling.

- “I went straight to our house, “- he emphasized – “with the impatience of someone who presents himself not only several minutes, but several hours earlier than expected.”

- “I explained my predicament to the new owners. They received me affectionately”, Yervant said.  

But rather than the house, Yervant was more interested to see the cabin they had in the adjacent yard or garden with a pentagonal glass dome. Therefore, he ran straight to the yard, to that cabin, where he spent most of his time and organized his children's games with friends.

The cabin with a pentagonal glass dome was still there, but, Yervant continued telling. 

- “One day I saw a bird on a tree in the yard, I immediately prepared my sling shot, took aim, but the marble missed the bird and hit one of the glass panels of the cabin dome and shattered it. My father punished me for the breakage I caused, but I remained waiting for the glass to be repaired. Time passed, that glass was not replaced when we were deported. And now, looking back, years later, how bitter my feelings became when I saw that the breakage had not been repaired, and pieces of glass remained stuck in the grooves of the empty window frame that seemed to be staring at me.”

 

armenag@gmail.com                  Արմենակ Եղիայեան

 The original:  http://vhapelian.blogspot.com/2023/02/a-language-beehive-bourj-hammoud-4.html

 

Mecho

Mecho, was fourteen years old when his poor father Loleg Ovan died leaving behind “a dilapidated cottage, a cherry wood-wipe, a widow and a cow with and adorned back”. After his father death, Mecho, already restless, became the undisciplined kid of the village and left school preferring to spend time in nature, grazing their cow and hunting.  But one day Mecho discovered a girl’s nakedness and his life changed. Attached is my abridged and excerpted translation of superb story tellerHamasdegh’s description of the change that came over Mecho and Mecho’s plea to Saint Sarkis.

*****

“It was spring. The waters of the springs were overflowing, flooding the streams. The trees were spreading their roots further into the soil. The seeds were germinating. There was life and movement everywhere.

Every day, amidst this abundance, Mecho would be seen seated on his cow crossing the bridge into the pasture.

On a warm spring day, Mecho, while pursuing a bird, entered uncle Soukeg’s vegetable garden. His attention got distracted from the bird when he saw uncle Soukeg’s wife bathing her little daughter Louseg right in front of their summer cottage. Mecho did not understand why he hid behind the bushes and did not understand why he kept looking at the naked girl crouched over her heels much like Venus in a washtub.

Mecho was the prince of the nature but in his entire universe no other being had seized his attention the way  Louseg did in her nakedness.

Mecho forgot the bird, forgot his cow and came out from the bushes.

Mother and Louseg suddenly realized that Mecho, standing erect next to the trees, is watching them fixated.

- “Hey Mecho, what are you doing here?” said the mother.

Mecho was not speaking. He had become speechless. While Louseg, shy, crouched further as if shivering.

Louseg’s mother was astonished. She saw fire in the eyes of the lad kindled by her daughter’s nakedness. 

-  “Get out of here, Mecho”, she shouted. 

Mecho was not moving.

- ‘Get away’ – said the mother angrily-and went straight towards him. Mecho with single leap jumped over the fence and disappeared in an instant much like an apparition that just had appeared. 

The following day, Mecho again took his cow to grazing next to uncle Soukeg’s vegetable garden. He saw uncle Soukeg tending the garden with his sleeves tucked onto his arms. Close to him, next to the potato sack, Louseg was standing helping her dad plant potato.

Uncle Soukeg saw Mecho jump over the fence but did not scold him.

-“Hey Mecho, what are you doing here? Come and give a hand.”

Mecho approached Louseg. They looked at each other and both blushed. 

Louseg was a little girl, thirteen years old. Mecho saw in her nature as a whole with its dawn and its dusk. He saw in her a bit of the wild pigeons, foxes, hares he hunted.  He saw in her a bit of the cow he grazed and a little of the sky above. Her eyes were as beautiful as a newborn calf’s eyes. Her voice was even more tender than the sounds the wild pigeons made when they suddenly took wing from the gorge and swiftly flew and rested on the rocks of Saint Sarkis mountain. Her eyebrows were even darker than the feathers of a crow fallen on snow. Mecho felt something strange in him every time his hands touched Louseg’s hands in the potato sack.

Mecho was restless much like the seeds of wheat under the soil bursting to come forth under the sun.

Louseg had become Mecho’s sun.

Mecho no longer took his cow into the valley to graze.  Every day with his cow he went  close to uncle Soukeg’s vegetable garden. He left the cow on the harvested dry fields and he hid behind bushes looking at uncle Soukeg’s vegetable garden. His cow had realized that Mecho no longer took care of it and remained thirsty under the sun in the open dry field. Mecho no longer rested his head against the cow when both used to take a break under the shadow of a tree in the lush valley.

Mecho did not want to graze his cow anymore but wanted instead to work in uncle Soukeg’s vegetable garden. He would till the soil from dawn to dusk, plant potato, take care all the work of their vegetable garden. For his hard work Mecho would not ask for anything, other than being close to Louseg.

One day Mecho came out of the bushes when he saw Louseg  pass by. This time he had an owl in his hands.

- “Louseg” uttered Mecho to attract her attention.

Louseg looked at the owl in Mecho’s hands and approached him. 

-“why have you caught this owl? ” asked Louseg as she approached him to see the owl closely.

Mecho started telling Louseg about the mysterious powers of the owl as she remained mesmerized by what Mecho was telling her when suddenly her mother rushed from their cottage.

Mecho fled away as soon as he saw her coming toward him.

- “Girl, what are you doing here? I have been calling your name for so long that my voice got hoarse. Have I not told you not to speak to that crook? Had I caught him I would have broken his knees. Get home and clean the dishes” said the mother as she scolded her daughter.

Louseg henceforth avoided Mecho if she happened to see him. Mecho was a thief, the whole village knew that, and her mother would get angry should she been seen talking to him.

It was Saint Sarkis day. Those who had been fasting in preparation of the feast lucked up on that year’s Saint Sarkis day. Although it was a bit cold, but it was sunny and the snow was glittering under the sun’s rays. The young girls and boys of the villages nearby were heading up the Saint Sarkis mountain.

- “Who is that ?”  the villagers asked each other when they saw someone from far following them alone.

- “Maybe he is a beggar” said someone

- “What beggar ? He is Sarig’s son Mecho”, corrected another

- “I bet he has come to steal the candles of Saint Sarkis”.

Mecho trailed them from far much like an uninvited mourner following a casket. Mecho was an unofficial pilgrim. His clothes were not new. The fez he wore was tarnished with oil over its long use. He had stuffed straw in his shoes for warmth.  When he reached the site, he saw pilgrims buying candles to lit, pigeons to sacrifice. Pilgrims lit a candle or sacrificed a pigeon and then kneeled at the alter site, crossed and prayed to have Saint Sarkis fulfill their wishes. 

That evening Mencheg’s wife alerted her husband that she heard sounds coming from the roof. 

-“Who would be out  on this bitter cold night ?” said Mencheg to his wife. “Don’t you hear the winds are howling?”

It was Mecho. He had stolen Mencheg’s prized pigeon and  was braving the cold bitter night to  offer his sacrifice to Saint Sarkis before Saint Sarkis left with the howling winds riding his horse.

“O~h great Saint Sarkis. I offer this pigeon as my sacrifice. I do not want richness.  Grant me the strength, and the graciousness of your horse to be a laborer in uncle Soukeg’s garden.”

The following day  Kel Ghougas headed towards the Saint Sarkis mountain to see the animals he had trapped. When he reached the mountain top, not far from the Saint Sarkis alter he saw a frozen body. 

It was Mecho’s.”

Այսօր յիշեցի Յակոբը

 Վահէ Յ. Աբէլեան

Hagop Yapoujian 

Այսօր Ֆէյսպուքը ուշադրութեանս յանցնեց որ ՀՅԴ Զաւարեան Ուսանողական Միւթեան վաղեմի ընկերներէս Յակոբ Եափուճեանին մահուանը տարելիցն է։ Անակնկալ մահը պատահած էր 3 Փետրուար 2018-ին։ Մահուանը գուժը ստացած եղած եմ Յակոբ Հաւաթեանէն՝ Լիբանան, նմանապէս յիշեցուց զիս ֆէյսպուքը։

Նախորդող ամիսներուն հաղորդակցութեան մէջ էի հետը։ Կարգ մը նախքին Զաւարեանականներ կը մտածէին, նախ քան Լիբանանի քաղաքացիական պատրեզամին   Զաւարեան  ուսանողական միւթեան անդամներուն մասին յուշագրութիւն մը պատրաստել։ Եթէ Կարսը Ռուբէն Տէր Մինասեանի սերունդին հնոցը եղաւ՝ այնպէս ալ Պէյրութը սփիւռքահայութեան այդ սերունդին հնոցը դարձաւ։ Իսկ Զաւարեան Ուսանողական միւթեան այդ սերունդին անդամները իրենց դրօշմը դրին սփիւռքահայ կրթական, քաղաքական, լրագլական, մշակոյթային եւ ազգային հասարակական կեանքին մէջ, ինչպէս եղաւ նաեւ Յակոբ Եափուճեանինը, ինչպէս կը նշէր Յակոբ Հաւաթեանը իր գոյժին մէջ։

Թէեւ Յակոբին հետ կապի մէջ էի, բայց զինք անձնապէս չէի տեսած երկար եւ երկար տարիներ։ Մահուան գոյժին կցուած լուսանկարը զգաստութեան բերած եղած ըլլալու է զիս որ հետեւալը տեղադրած եմ այդ օրուան իմ Ֆէյսպուքի էջիս վրայ՝ «Տարիները այսպէս սահէր են եւ մենք ալ փոխուեր ենք. եթէ պատահմամբ իրար հանդիպէինք ճամբու մը վրայ ալ պիտի չճանչնայինք իրար։ Նախքին Զաւարեանական ընկերերներէս  Յակոբ Եափուճեանը մահացեր է։ Գոնէ անգամ մը հանդիպէինք եւ խօսէինք երես երեսի, ի՞նչ վիճակ ստացաւ այդ Զաւարեանական սերունին մասին գրելու մեր ծրագիրը։ Հիմայ ինքն ալ այդ սերունդէն պատմութեան անցեր է։ Կը ցաւիմ.......՝»

Սովորութիւն ըրած ենք որպէս վշտակիցներ իրար կը կարեկցինք ըսելով ՝ «կեանքը քեզի», յաճախ ալ «կեանքը քեզի եւ սիրելիներուդ» եւ կամ նման կարեկցական մաղթանքներ ընելով որոնց առանցքը միշտ «կեանքը»-ն է։

Կեանք բառին շեշտաւորումը «ը» մասնիկով շփոթ կ՚արթնցնէ մէջս՝ որո՞ւ կամ ի՞նչ կեանքին մասին է կարեկցական ակնարկը՝ հանգուցեալին ապրած կեանքի՞ն կամ սպասուած յաւելեալ տարիներո՞ւն։ ես կը կարծեմ որ այդ խօսքը աղաւաղուած է։ Հաւանաբար կարեկցական ակնարկը «կեա՛նք քեցի» ըլլալու է, որ խորքին մէջ արեւշատութեան կամ աւելի երկարակեցութեան մաղթանք մըն է։ Կեանքը խլուեցաւ հանգուցեալին բայց արեւշատութիւն՝ «կեանք քեզի»։ Հետեւաբար ես իմ կարեկցական վշտակցութիւնս փոխած եմ ըսելով ՝ «կեա՛նք քեզի» եւ ոչ թէ «կեանքը քեզի»։՚

Այսպէս՝ կեա՛նք իր զաւակներուն եւ թոռներուն։

Գալով մահուան, բնականաբար մեռնողին տարիքը իր ազդեցութիւնը ունի մեղմացնելու եւ կամ աւելի տանելի դարձնելու մեռնողին մահը։ Բնականաբար աւելի տանելի է տարեցի մը մահը քան երիտասարդին։ Բայց մահը ցաւալի է, ինչ որ ըլլայ մեռնողին կեանքին տարիները։  Վերջին հաշուով մահուան յաղթանակը Քրիստոնեայ մեր հաւատքին առանցքներէն է՝ «Ո՛վ մահ, ո՞ւր է քու խայթոցդ, գերեզմա՛ն, ո՞ւր է քու յաղթութիւնդ »։

Eric Bogosian-ը իր «Operation Nemesis” գիրքը կ՚աւարտէ հետեւալ թարգմանական խորհրդակցութեամբ՝ - բնագիրը կցած եմ ներքեւը - «Մենք այս աշխարհը կուգանք առանց ոչինչի և կը հեռանանք առանց ոչինչի: Մենք բոլորս գիտենք, անուղղակիօրեն կամ բացայայտօրեն, որ այն ամբողջը ինչ որ իրականութեամբ ունինք, մեր տեղն է ուրիշներու յիշողութիւններուն մէջ: Մենք գոյութիւն ունենք այնքան որքան կը ճանչնանք և կը յիշենք իրար. նոյնիսկ մեր մեջ ամենամեկուսացածները: Մենք կը բաժնենք հաւաքական հասկացողութիւնը, որ մենք բոլորս աւելի մեծ ամբողջականութեան մը մաս ենք»։

Այսօր յիշեցի Յակոբ Եափուճեանը։