Լեզուական փեթակ` Պուրճ-Համմուտը (Շար. 1)

Արմենակ Եղիայեան

 

Վերարտադրած եմ hատուած վերոյիշեան յօդուածաշարքէն։

Courtesy Arin Ch Artwork

Անցած դարու կէսերուն Պուրճ-Համմուտի հայ մանուկները կը յաջողէին իւրացնել... երեք լեզու, այո, սխալ չէք կարդար, երեք լեզու, իմա՝ գրական հայերէնը, որ էր մասնաւորաբար դպրոցականը, ապա թրքերէնը, որ հայ  մեծաթիւ ընտանիքներու մէջ կը խօսուէր գրեթէ հայերէնի յաճախականութեամբ,−  իսկ երբեմն ալ՝ շատ աւելի,− եւ վերջապէս բարբառ մը, որ յատուկ էր մասնաւորաբար  ընտանիքի տարեցներուն, որոնք եկած էին յատկապէս  կիլիկեան քաղաքէ մը կամ կեդրոնական Թուրքիոյ՝ Արեւմտեան Հայաստանի որեւէ մէկ շրջանէն եւ հետերնին բերեր էին տեղական լեզուն,  դուք ըսէք՝  բարբառը, առանց հետագային սորվիլ կարենալու  գրական հայերէնը:

 Եւ այս իւրացումները տեղի կ’ունենային առանց որեւէ  յատուկ ճիգի: Պատճառը Պուրճ-Համմուտի դրուածքն էր, որ անխուսափելիօրէն կը յանգեցնէր եռալեզուեան դրութեան:

 Ասոնց մէջ հաւանաբար ամէնէն յատկանշականը թրքերէնի պարագան էր:

 Պուրճ-Համմուտի փողոցներուն մէջ, ըսենք՝ մօտաւորապէս,  հաւասար տարողութեամբ կը կիրարկուէր թրքերէնն ու հայերէնը. ուրեմն այսպէս էր փողոցը:

 Կացութիւնը առհասարակ նոյնն էր  աշխատանոցներու մէջ, որոնք այն տարիներուն  կը վխտային  այնտեղ, երբ գրեթէ բոլոր արհեստները հայուն ձեռքն էին տակաւին:

 Մարդաշատ աշխատանոցներու մէջ, օրինակ՝ կօշկակարատուները, համարեա միայն թրքերէն կը խօսուէր՝ հակառակ այն իրողութեան, որ գրեթէ բոլոր արհեստաւորները հայերէն գիտէին: Իսկ թէ ինչո՞ւ այսպէս էր,− չեմ գիտեր, աւելի ճիշդը՝ որոշապէս կը վարանիմ յայտնելու ճշմարտութիւնը, որ հետեւեալն էր. չես գիտեր ինչու, գոյութիւն ունէր  թրքերէնը աւելի տիրական, ազդու եւ արտայայտիչ նկատելու բացայայտ հակում մը. կօշկակարները պարզապէս... կ’ամչնային հայերէն խօսելու: Բայց ահա կար նաեւ հետեւեալ երեւոյթը. հասակաւոր վարպետները ինքնաբերաբր  հայերէն կը խօսէին մանկահասակ աշկերտներուն հետ, այլ հարց, թէ նման մանուկներու ականջները բաւականաչափ կը լեցուէին թրքերէնով՝ այդպէսով նպաստելով անոնց  հետագայ թրքախօսութեան:

 Պարագան նոյնն էր այն միւս արհեստանոցներուն, ուր ծառայողներուն թիւը կ’անցնէր  մէկ-երկուքը, եւ կլոր հաշուով կարելի է ըսել, որ արհեստաւոր խաւը առհասարակ թրքախօս էր շատ աննշան բացառութիւններով:

 Գալով ընտանիքներուն, այստեղ  կարելի էր հանդիպիլ հետեւեալ տարբերակներուն.

 --Կային ընտանիքներ, ուր միայն թրքերէն կը խօսուէր. թրքերէն կը ստիպուէին խօսելու մատղաշ փոքրիկները եւս, որոնք այլապէս դպրոցը հայերէն կը խօսէին: 

 --Կային խառնախօս ընտանիքներ, որոնց անդամներուն մէկ մասը թրքերէն կը խօսէր, միւս մասը՝ հայերէն: Այս երկու խաւերուն հաղորդակցութիւնը ինքնաբերաբար թրքերէն տեղի կ’ունենար, քանի թրքախօս անդամը չէր կրնար իր լեզուն փոխել:

 --Կային վերջապէս բոլորովին հայախօս ընտանիքներ, նոյնիսկ եթէ անոր անդամներուն մէկ մասը ծանօթ ըլլար թրքերէնին. մեր ընտանիքը այս վերջիններէն էր: 

 Մեծ մայրս, մայրս ու հայրս շատ լաւ թրքերէն գիտէին, գիտէինք մենք՝ հինգ քոյր ու եղբայր նմանապէս, սակայն միայն հայերէն կը խօսէինք: Բոլորովին հազուագիւտ կը պատահէր,  որ  երկու մեծ քոյրերս, չես գիտեր ի՛նչ բանէ դրդուած,    մէկ-երկու նախադասութիւն գաղտագողի թրքերէն փոխանակէին մեծ մօրս ու մօրս հետ, սակայն անոնք հետեւողականօրէն կը խուսափէին թրքերէն խօսելէ հօրս հետ կամ ներկայութեան, որուն բոլորս մի՛այն  ու մի՛միայն հայերէն կ’ուղղէինք մեր խօսքը:

 Մեր բոլոր հաւաքական խաղերը տեղի կ’ունենային փողոցը,  որովհետեւ տուներուն մէջ հանդիպելու եւ որեւէ բանով զբաղելու հնար չկար: Նախ՝ գրթէ բոլոր տուները կը բաղկանային մէկ սենեակէ, որ այն օրերու բազմանդամ ընտանիքներուն համար հաւասարապէս ննջասենեակ էր, հիւրասենեակ եւ նստասենեակ: Այստեղ ոչ հեռատեսիլ կար, ոչ ձայնասփիւռ, ոչ գիրք,  ոչ թնճկախաղ (puzzle), այլ խօսքով՝ ոչ մէկ զբաղում... որ  տուներու մէջ պահէին տղաքը,-- ու յատկապէս մանչերը,-- որոնք իրենց խաղերը  կը հնարէին ու կը կազմակերպէին փողոցը:  Ահա այստեղ ալ  սովորաբար կը կազմուէին երկու տարորորշ  խումբեր. ըսենք՝ մօտաւորապէս 5−10 տարեկանները  եւ 10−15 տարեկանները:

 Ճիշդ արհեստանոցներուն պէս էր այստեղ եւս. փոքրերը առհասարակ հայերէն կը հաղորդակցէին, մինչ «մեծ»-երը, որոնց  դունչին վրայ արդէն կ’երեւէին առաջին նախանձելի աղուամազերը, թրքերէն կը խօսէին: Անշուշտ խումբէ-խումբ որոշ չափով կը տարբերէր խաղերու  տեսականին եւս, սակայն  ուրիշ պատմութիւն է  այս:

   armenag@gmail.com 

Hovhannes Kachaznuni (February 14, 1868– January 15, 1938)

The first prime minister, Hovhannes Kachaznuni (Kajaznuni) died in prison on January 15, 1938. He was the Republic of Armenia’s only founding principal who repatriated to Armenia after having left it in 1921. I have attached my translation of his letter dated May 15, 1924, asking permission to repatriate. 

Hovhannes Kachaznuni's last picture. Courtesy Tatul Hakopyan 

One of the founding fathers of the Republic of Armenia and its first prime minister, Hovhannes Kachaznuni (Kajaznuni) died on January 15, 1938, in a prison hospital in Yerevan, from influenza and or pneumonia. He was to be executed on December 5, 1937, according to the decision taken by People's Commissariat for Internal Affairs of the Soviet Socialist Republic of Armenia but the execution was temporarily halted by the prison physician because of his poor health.

He was born on February 1, 1868 (February 14 according to the new calendar), in Akhalkalak  (Jevakhk). His wife’s name was Satenik Mirimian. Their daughters’ names were Hrachya (Anahit) (died in 1974), and Margarita (died in 1994). Their sons’ names were Aram (killed in 1921), Ashot (killed in 1918), Ruben (died 1953), and Karen (died in 1941). Only the surviving sons had families of their own.

*****

Hovhannes Kachaznuni’s letter for repatriation”

“Application to the Soviet Authority

Trade Representative of the Transcaucasian Soviet Republics

Berlin

Wanting to return to Armenia, I humbly ask you to instruct me what actions I should take to get the proper permit.

Information about me.

I was born in 1868, in Akhalkalak district. I am married - my wife and children are now in Tiblisi. I am a civil engineer by profession. Party-wise, until last year my affiliation has been with the Armenian Revolutionary Federation. 

Last August 1923, I resigned from the Federation and now I am not associated with any party. 

In the first months of 1918, during the existence of the Transcaucasian Federated Republic, I was a member of the Sejm, and then of the provisional government. After the dissolution of the Federation in 1918, from the beginnings of the summer 1918 to the end of the summer in 1919, I was the Prime Minister of the Republic of Armenia. In 1919 and 1920, I toured Europe and North America to find economic assistance for Armenia.

In 1920, I was elected President of the Parliament. 

I left Armenia in April 1921, with the retreating army and the people because of to the February uprising. I crossed over Mountainous Armenia to Persia and from there, by a long journey, to India and Egypt. I came to Istanbul where I stayed until the fall of 1922. At the end of 1922, I came to Bucharest where I have been staying to this day.

I want to return to the Motherland, because I consider it a civic duty and I have a sincere desire to participate in the ongoing construction works in Armenia.

Accept the assurance of my respects

Hovhannes Kachaznouni

May 15, 1924

Bucharest”

Kachaznouni’s gravesite is unknown. The surviving family members had a monument placed in the family’s designated burial site in Tokmakh Cemetery in Yerevan.

*****

Sources: The letter was published in 1965 in “Kachaznouni after death: Stories, Memories, Articles, Letters" compiled by Simon Vratsian and published by the "Hamazkayin" Printing House in Beirut, in 1965 as reported by and a copy of the text was posted by Tatul Hagopyan on ANI Armenian Research Center. The rest of information I have gathered from Mike Babyan’s “Commemorative Book of Independence”. Vahe H. Apelian

 

 

Kachaznouni’s Letter to Repatriate

 Attached is my translation of Hovhannes Kachaznouni’s letter  dated May 15, 1924 to repatriate to Armenia after having left it after 1921 February uprising along with the other principals of the first Republic of Armenia. This letter was published in 1965 in “Kachaznouni after death: Stories, Memories, Articles, Letters" compiled by Simon Vratsian and published by the "Hamazkayin" Printing House in Beirut, in 1965 as reported by and a copy of the text was posted on ANI Armenian Research Center. He was the only principal of the First Republic to repatriate. He died in prison in 1938, in Soviet Socialist Republic of Armenia. Vahe H. Apelian

Application to the Soviet Authority

Trade Representative of the Transcaucasian Soviet Republics

Berlin

Wanting to return to Armenia, I humbly ask you to instruct me what actions I should take to get the proper permit.

Information about me.

I was born in 1868, in Akhalkalak district. I am married - my wife and children are now in Tiblisi. I am a civil engineer by profession. Party-wise, until last year my affiliation has been with the Armenian Revolutionary Federation. 

Last August 1923, I resigned from the Federation and now I am not associated with any party. 

In the first months of 1918, during the existence of the Transcaucasian Federated Republic, I was a member of the Sejm, and then of the provisional government. After the dissolution of the Federation in 1918, from the beginnings of the summer 1918 to the end of the summer in 1919, I was the Prime Minister of the Republic of Armenia. In 1919 and 1920, I toured Europe and North America to find economic assistance for Armenia.

In 1920, I was elected President of the Parliament. I left Armenia in April 1921, with the retreating army and the people because of to the February uprising. I crossed over Mountainous Armenia to Persia and from there, by a long journey, to India and Egypt. I came to Istanbul where I stayed until the fall of 1922. At the end of 1922, I came to Bucharest where I have been staying to this day.

I want to return to the Motherland, because I consider it a civic duty and I have a sincere desire to participate in the ongoing construction works in Armenia.

Accept the assurance of my respects

Hovhannes Kachaznouni

May 15, 1924

Bucharest

*****

Դիմում Խորհրդային Իշխանութեան

 

Անդրկովկասեան Խորհրդային Հանրապետութիւնների Առեւտրական Ներկայացուցչին

 

Բերլին

 

Ցանկանալով վերադառնալ Հայաստան, խոնարհաբար խնդրում եմ հրահանգէք ինձ, թէ ինչ գործողութիւններ պէտք է կատարեմ՝ պատշաճ թոյլտուութիւնը ստանալու համար:

 

Տեղեկութիւններ իմ մասին.

 

Ծնուած եմ 1868 թուականին, Ախալքալաք խաղաքում: Ամուսնացած եմ – կինս ու զաւակներս գտնւում են այժմ Թիֆլիսում: Մասնագիտութիւնով քաղաքացիական ինժեներ եմ: Կուսակցականօրէն՝ մինչեւ անցեալ տարի պատկանելիս եմ եղել Հ. Յ. Դաշնակցութեան: Անցեալ 1923թ Օգոստոս ամսին դուրս եմ եկել Դաշնակցութեան կազմից ու այժմ կապուած չեմ ոչ մի կուսակցութեան հետ: 1918 թուականի առաջին ամիսներում՝ Անդրկովկասեան  Ֆէդէրատիւ Հանրապետութեան գոյութեան շրջանում՝ անդամ եմ եղել Սէյմի, ապա եւ կառավաչութեան: Ֆեդերացիան լուծուելուց յետոյ՝ 1918թ. ամրան սկզբներից մինչեւ 1919թ ամրան վերջերը՝ եղել եմ վարչապետ Հայաստանի ռամկավար Հանրապետութան: 1919 եւ 1920 թուականներում անցել եմ Եւրոպա ու Հիւսիսային Ամերիկա՝ Հայաստանի համար տնտեսական օգնութիւն գտնելու նպատակով: 1920 թուականին ընտրուած եմ եղել Պարլամենտի Նախագահ: Հայաստանից դուրս եմ եկել 1921թ. Ապրիլին՝ փետրուարեան ապստամբութեան պատճառով նահանջող զորքի ու ժողովուրդի հետ: Անցել եմ Լեռնահայաստանի վրայով Պարսկաստան ու այնտեղից՝ Հնդկաստանի ու Եգիպտոսի գծով՝ եկել եմ Պոլիս, ուր մնացել եմ մինչեւ 1922թ, աշունը: 1922թ. Սեպտեմբերի վերջերին եկել եմ Բուքրէշ, ուր եւ մնում եմ մինչեւ այսօր:

 

Այժմ ուզում եմ վերադառնալ Հայրենիք, որովհետեւ քաղաքացիական պարտք եմ համարում ու անկեղծ ցանկութիւն ունեմ՝ մասնակցելու Հայաստանում կատարուող շինարարական աշխատանքներին:

 

Ընդունեցէք յարգանքներից հաւաստիքը:

Յովhաննէս Քաջազնունի

15 Մայիսի 1924

 

 

 

The Naiveté and Betrayal of an Armenian Nationalist

 I have attached my abridged translation of the naive introduction to the “The Armenian’s Songbook" (Hayoun Yergaran), Hmayag Aramiants compiled in 1911 in Constantinople. He was a staunch believer of the socialism, the Social Democrat Hnchakian Party espoused. He was similarly  enamored by the promise of the Ottoman Constitution and ardently believed in its slogans of Freedom, Equality, Justice and Fraternity. He must have been so upset  when he learned that Hnchakian's party not only saw a virulent racism behind the slogans of comradeship the new Turkish order proclaimed but also determined to assassinate its principles, Hmayag Aramiants betrayed his own party, to salvage the promise of socialism of the new order, albeit Turkish. The apparent mindset in his introuduction appears to be endemic of the Armenian denizens in the Ottoman Empire just before the genocide. They bared themselves to the Constitutional Ottoman authorities, a Turkish order nonetheless. Such was the compilation of this song book that  he praised those who raised arms against the Hamidian oppressive regime, but a Turkish regime none the less, believing that the new Turkish order will not only understand, but appreciate. 

His betrayal of his party led to public hanging of twenty Hnchakian leaders, decimating the Hnchakian party.  Arshak Yeztanian, a member of thje Armenian Revolutionay Federation, sanctioned by the Nemesis Operation, assassinated Hmayag Aramiants in Constantinople.

Those interested by read the tale of the songbook he compiled, and about his betrayal,  may check the two links listed below. Vahe H. Apelian

Celebrating Ottoman Constitution. The Banners on the right and on the left read are 
inscribed in Armenian

“Only recently, when I decided to give the Armenian public the  historical summary of the Social Democrat Hnchakian Party from 1887-1911, I noticed that it would be more beneficial to highlight the many songs written about  Armenian Revolutionary Heroes of that period in a separate publication.

In addition, when I had in front of me a number of newly published songbooks, both in Dajikistant (Turkey) and abroad, I saw that not only our latest revolutionary epic was not properly presented in them, but also many songs were distorted, corrupted, and some of them were outright degutted of their true message. This was true in particularly for the Hnchakian's songs. They have been subjected to ugly manipulations.

Therefore, I considered it necessary to collect, do a light proofreading remaining, as much as possible, faithful to their true meaning and spirit of the songs; transcribe and publish them in the present "THE ARMENIAN’S SONGBOOK”. I like to believe that it will, more or less, satisfy the legitimate demand of the lovers of Armenian songs.

I have no illusion, of course, to present this as a complete work, because in addition to the difficulties of the work, some external obstacles were also created.  Foolish efforts and non-benevolent sentiments were directed against the lofty goals of the Armenian Revolutionary songs in the pretext that it pitted them against the collective motherland (note: Turkey) and its constituents. Such sentiments are not only sad, but outright ugly.

I tried to push all such sentiments away considering that the patriotism of the nations is their highest mission to cast it under any doubt. In my opinion, a nation like ours living under the Hamidian regime and waging a struggle of existence against it, could not have a different outlook, and  could not have charted a different political path than what the well-known history of the Armenian Revolution shows.

Armenians facing forced assimilation and Armenocide, conditioned their right to a decent living by adhering to a separate fate for Armenia than the one imposed by the state policies of Sultan Hamid. Those sentiments are clearly expressed in the folk songs that not only do not betray true patriotism, but also are living proof of Armenians’ political maturity. and to its  noble political courage, until the state organization was subjected to a radical reform, and with the introduction of the constitutional egalitarian system that forced all the subjects of the vast Ottoman Empire to unite around a nationwide constructive work, under the noble banner of Freedom, Equality, Justice and Fraternity, putting an end to all kinds of discrimination and instilling in its constituent nationalities a soul-stirring love, respect and self-sacrifice towards the Motherland and its future. Thus, the living sentiments of righteous Anger and National Self-Determination against the dictatorial regime can never disturb the peace of mind and the tranquility of the souls of its free citizens in a free country, whether they are public officials, whether they are servants of the law or ordinary citizens.

For me, the songs of a nation are inviolable sanctities, as much as history itself is with its various manifestations. There should never be an obstacle to their pristine preservation, just as it should not occur to anyone in the preservation of this or that episode historical history, even if it is not in line with current understandings.

That was the reason why I made every effort to compile in the "The Armenian’sSongbook”. Some of the songs have appeared in various editions while some other songs have remained obscure. The reader will form an opinion about the compilation when he or she peruses the songbook.

Notes:

The Armenian's Hymnal: http://vhapelian.blogspot.com/2017/04/tale-of-armenian-hymnal.html

Hmayag Aramiants: http://vhapelian.blogspot.com/2020/04/tale-of-armenian-hymnal-22-betrayal-and.html

Մոլորածը՝ Հմայեակ Արամեանց

Կցած եմ Հմայեակ Արամեանցին «Հայուն Երգարանը»-ին պարզամիտ ներածականը։ Սօցիալ Դեմօկրաթ Հնչակեան Կուսակցութեան դաւանած ընկերվարական տեսութեան անխոնջ հաւատացեալը մը եղած է ան եւ այդպէս ալ ընկալած եղած է Օսմանեան Սահմանադրութիւնը եւ տարուած եւ հաւատացած եղած է  անոր Ազատութեան , Հաւասարութեան , Արդարութեան եւ Եղբայրութեան լոզունքներով ։  Այնքան մը  խռովուած եղած ըլլալու է որ , երբ իմացած է որ Հնչակեան կուսակցութիւնը Թրքական  նոր կարգերուն դաւանած ընկերվարական սկզբունքերուն ետին տեսած է հայաջինջ ծրագիր մը եւ վճռած է տէրօրի ենդարկել անոր այրերը , Հմայեակ Արամեանցը դաւաճանած է իր իսկ կուսակցութեանը՝յանուն ընկերվարութեան, հաւատալով Թուրքին ընկերվարութեան։ Այսպէս պատճառը դարձաւ քսան Հնչակեան ղեկաւարներուն հրապարակային կախաղանով մահապատիժին ամլացնելով Հնչակեան կուսակցութիւնը։ Նեմեսիսի գործողութեան տնօրինումով՝ Դաշնակացական Արշակ Եզտանեանը սպաննեց Հմայեակ Արամեանցը Կ. Պոլիսին մէջ։

Ներփակ կը գտնէք՝ Հմայեակ Արամեանցին պատրաստած երգարանին պարզամիտ նախաբանը՝

 

«Ընկերներու եւ բարեկամներու բազմակողմանի պահանջներէն թելադրուած շատոնց մտադիր էի ձեռնարկել հանրամատչելի եւ լիակատար երգարան մը կազմութեան, սակայն բազմազբաղ վիճակիս բեռմամբ ցարդ անկարող եղայ լիակատար ածել այդ մտադրութիւնը։

 Վերջէրս միայն, երբ վճռեցի հայ հասարակութեան տալ Սօցիալ Դեմօկրաթ Հնչակեան Կուսակցութեան 1887-1911 թուերու ամփոփ պատմութիւնը, նկատեցի որ Հայ Յեղափոխական Հերոսներու ձօնուած բազմաթիւ երգեր այդ պատմութեան մէկ մասը կազմելով հանդերձ առանձին հրատարակութեամբ լոյս ձգելը աւելի նպաստակայրաման պիտի ըլլար։

Բացի այդ, երբ աչքի առաջ ունեցայ ցարդ հրատարակուած կարգ մը երգարաններ՝ թէ Տաճկաստանի մէջ եւ թէ արտասահմանի մէջ, տեսայ որ ոչ միայն մե նորագոյն դիւցազներգութիւնը արժանաւորապէս ներկայացուած չէ անոնց մէջ , այլ եւ շատ երգեր խեղաթիւրուած , աղճաղուած , ու ոմանք ալ մասնաւոր դիտումով զանցառութեան տրուած էին ։ Մանաւանդ Հնչակեան երգերը կա՛մ բնաւ չեն ծանօթագրուած հանրութեան եւ կամ եղածներն ալ ենթարկուած են այլանդակ ծամածառութիւններու , ըստ որուն անոնք մեծաւ մասամբ կորսնցուցած են իրենց հրահանգիչ յատկութիւնները ։ Արդարեւ , ամէն կողմէ տրտունջներ կը լսէինք , ամէնքը կը գանգատէին որ շէնք-շնորհք ու անխարդախ երգարան մը չունին , թէեւ այդ անունով բազմաթիւ գրքոյքներ հրապարակ էին ձգուած Օսմանեան Սահմանադրութեան վերահրչակումէն յետոյ , անոնցմէ շատ շատերը շահանդիտական նպատակով։

Ուստի անհրաժեշտ համարեցի հաւաքել , զմեզ շրջապատող պայմաններուն համապասխան ուղղագրութեամբ թեթեւ սրբագրութիւնէ  մը անցնել  , որքան որ հնար էր հաւատարիմ մնալով անոնց ներքին իմաստինեւ ոգուն  , շառադրել եւ հրատարակել ներկայ «ՀԱՅՈՒՆ ԵՐԳԱՐԱՆԸ» , որ կը սիրեմ յուսալ թէ պիտի կրնայ փոքր ի շատէ բաւարարութիւն տալ Հայ երգի սիրահարներու բանաւոր մէկ պահանջին ։

Հաւակնութիւն չունիմ , անշուշտ անթերի գործ մը ներկայացնել ասիկա , քանի որ բացի գործէն թեքնիք դժուարութիւններէն ստեղծուած են նաեւ արտաքին որոշ խոչընդոտներ , Հայ Յեղափոխական երգերու բարձր թռիչքներուն մէջ ոչ-բարեացական տրամադրութիւններ որոնելու անմիտ ջանքեր մը՝ հանդէպ մեր ընդհանուր հայրենիքին եւ զայն բաղկացող տարերուն , ինչ որ գաւալի ըլլալյ աւելի տգեղ երեւոյթ մը կը մատնէ։

Այնուհետեւ ես ջանացի իբաց վանել այդ բոլորը եւ ազգերու հայրենասիրութիւնը ամենաբարձր առաքելութիւնն համարելով չձգել զայն որեւ է կասկածի ներքեւ ։  Ըստիս Համիտեան պժգալի րեժիմին նեքեւ ապրող ու անոր դէմ ճակատագրական պայքար մղող ժողովուրդ մը , որպէսին էր մերը՝ չէր կրնար տարբեր հայեացք ունենալ ընկերային կեանքին վրայ եւ որդեգրել տարբեր քաղաքական ուղղութիւն մը , քան Հայ Յեղափոխութեան ծանօթ պատմութիւնը ցոյց կուտայ ։ երբ Համայնաձուլումի եւ Հայաջինջ քաղաքականութեան հանդէպ գտնուող Հայը իր մարդավայել գոյութիւնը կը պայմանաւորէր Հայաստանի ճակատագրին անջատմամբը Համիտի վարած պետութեան ճակատագրէն ու երբ նա այդ բանը ցայտուն կերպով կը ցոլացնէր իր ժողովրդական երգերուն մէջ ատով նա ոչ մէայն չէր մեղանչերէր ճշմարիտ հայրենասիրութեան դէմ , այլ կենդանի ապացոյցը կուտար իր քաղաքական հասունութեան եւ քաղաքագիական ազնիւ համարձակութեան  մինչեւ որ պետական կազմակերպութիւնը ենթարկուեցաւ հիմնական բարեշրջման եւ սահմանադրական հաւասարակարգերու մերծմումնամբ պարտադրէր Օսմանեան լայնածաւալ կայսրութեան բոլոր բնակիչները համախմբուիլ համերկրայիական շինարար աշխատանքին շուրջ՝ Ազատութեան , Հաւասարիութեան , Արդարութեան եւ Եղբայրութեան նուիրական դրօշին ներքեւ , վերջ դնելով ամէն կարգի խտրութիւններուն եւ բաղկացուցիչ ազգութեանց մէջ մերշնչելով հոգեբուղխ սէ՜ր , անկեղծ յարգա՜նք եւ ինքնայօժար անյնուիրութի՜ւն դէպի Հայրենիքը եւ անոր ապագան։

Այսպէսով բռնատիրական րէժիմին դէմ բարձրացող արդար Զայրոյթը եւ Ազգային Ինքնորոշման կենդանի արտայաէտութիւնները բնա չեն կարող վրդովել ազատ. Երկրի մը ազատ քաղաքացիներուն հոգեկան անդորութիւնը , ըլլան անոնք պետական պաշտօնեաներ , ըլլան անոնք օրէնքի սպասաւորներեւ կամ սոսկական քաղաքացիներ ։ 

Ինձ համար ազգի մը երգերը անձեռմխելի սրբութիւններ են , որքան ինքը պատմութիւնը իր այլազան արտայայտութիւններով ։

Ոչինբ չպէտք է արգելք հանդիսանալ անոնց անաղարտ պահպանումին , ինչպէ որ ոբ ոքին ալ մտքէն չպիտի անցնէր յապաւել պատմութեան այս կամ այն դրուագը , որքան ալ նա ժամանակակից ըմբռնումներուն զուգընթաց չըլլայ։

Այդ էր պատճառն ,  որ ես ամէն ջանք թափեցի «ՀԱՅՈՒՆ ԵՐԳԱՐԱՆԻՆ» մէջ զետեելու համար թէ՛ այն հատընտիր երգերը , որոնք երեւցած են զանազան հրատարակութեանց մէջ ե թէ կարգ մը բոլորովին անտիպ ընտիր երգեր ։ Ընթերցողն ինքը որոշ գաղափար պիտի կազմէ այդ մասին , երբ ծայրէ ի ծայր եւ ուշի ուշով աչքէ անցնէ  այս աշխատութիւնը։

Տարակոյս չկայ թէ շատ մը Յեղափոխական եւ Ազգային երգեր դուրս են մնացած ներկայ երգարանէն , անոր ալ պատճառը ուրիշ բան չէր , բայց եթր գործը ծրագրուածէն աւելի չստուարացնելու փափաքս ։ Բայց կը խռստանամ , երբ միջոցները ներէն , երկրորդ հատորի մը մէջ ամփոփել մնացեալ երգերն ալ եւ այսկիսով հնարաւորութիւն տալ ընթերցողին խիստ դիւրամատչելի պայմաններով ունենալ գրեթէ ամբողջ հաւաքածոն Հայ երգերու ։

Շատ շնորհակալ պիտի ըլլամ , եթէ ընկերներ եւ բարեկամներ հաճին ուղարկել ինծ ամէն տեսակ երգեր , ինչ որ այս երգարանէն դուրս մնացած է։

Նկատուած է որ յաճախ կարեւոր անցքերու եւ դէմքերու նկարները խորապէս կազդե ժողովուրդին հոգուն վրայ ու կազնուացնեն անոր զգացումները ։ Ուստի կարգ մը պատկերներ ալ դրի ներկայ աշխատասիրութեան մէջ , ոմանք երգերու հեղինակներունն են , ոմանք ալ այն հերոսներուն , որոնց ձօնուած են յարակիծ երգերը։

Երգողը միանգամայն կը ծանօթանայ թէ երգի հերոսին եւ թէ հեղինակին անձնական նկարին։

Գիտեմ՝ հարկ էր ինչ ինչ ծանօթիւններ եւ կենսագրական տեղեկութիւններ ալ հաղորդել անոնց մասին , բայց որովհետեւ ի մօտս հրատարակուելիք «Ս.Դ. ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՍ»  մէջ մանրամասնօրէն պիտ տեսնուին վերջին քառորդ դարու բոլոր կարեւոր անցքներուն եւ դէմքերուն նկարագրութիւնները , ինչքան որ անոնք առընչութիւն ունին պատմութեան նիւթին հետ , ուստի հոս յիշատակել աւելորդ սեպեցի։

 

 

Ես Զինոգուոր Չեմ Ուզեր Երթալ

Վահէ Յ Աբէլեան

Չակերտուածները՝ Համազասպին հետ ունեցած խօսակցութիւնէն մէջբերումներ են։ իսկ ենդական՝ Պուրճ Համուտէն Երիտասարդ Արամ անունով տղայ մըն  է։ Հարցը հետեւալն է։ Արամը կը փափաքի Հայաստան հաստատուիլ։ Ներկայիս անգործ է, ինքնաշարժ չունի եւ հետեւաբար պարտաւորուած է մնալ Պուրճ Համուտի նեղ շրջապատէն ներս անգործ, պարզապէս անոր համար որ գործ չկայ եւ գործի կարելիութեան հեռանակարներ ալ չկան, մանաւանդ որ ինքը Սուրեացի է հպատակութեամբ բայց գրեթէ իր ամբողջ երիտասարդ կեանքը անցուցած է Լիբանան։

Արդարացի է որ Հայաստան երթայ եւ հոն ջանայ կեանք ստեղծել իրեն հանար։ Իսկ այդ կարենալ ընելու համար անհրաժեշշտ էր որ Սուրեայ երթայ հոն մնայ շրջան մը եւ այս եւ կամ այն ձեւով այդ պաշտնօնական թուղթերը ձեռք ձգէ։ իսկ Սուրեական պաշտօնական հարցերը դասաւորելէ ետք երբ հարց տուի որ ինչո՞ւ Լիբանանի Հայաստանի Հիւպատոսարանը չի դիմեր որպէս գաղթական Հայաստան հաստատուի փոխաանակ հայաստան երթայ որպէս այցելու՝ այսինքն tourist։ Պատասխանը, Լատինատառ Հայերէնով շատ պարզ եղաւ - “zinvor chem uzer yertal”. Ճշդեց նաւե որ Լիբանանէն Հայաստան ապրող իր քանի մը ընկերներն ալ այդպէս ըրած են։ Կը սպասեն մինչեւ 28 տարեկան ըլլան, որմէ ետք պիտի դիմեն հպատակութեան խուսաբելով զինուորական ծառայութիւնէն։

Շշմեցնող վիճակ մը կը պարզուէր ինծի համար, շարունակել աջակցիլ մէկու մը որ ապահովուած Հայաստան կ՚ուզէ հաստատուիլ բայց ոչ որպէս օրինաւոր գաղթական, այլ որպէս կեցութիւն միայն մինչեւ որ 28 տարեկան ըլլայ որմէ ետք՝ Հայաստանի հպատակութեան պիտի դիմէ  եւ այդպէս զինուորական ծառայութիւնէ զերծ մնացած պիտի ըլլալ։ ես նման մանրամասնութիւններու տեղեակ չէի։ Ըստ երեւոյթին ընդհանրացած վիճակ մըն է։ Չեմ զարմանար որ ոչ միայն Լիբանանի մէջ այլ Սփիւռքահայ երիտասարդութեան մօտ։

Համազասպը միտքս եկաւ։ Ան ալ Լիբանան կ՚ապրի։ Ան ինծմէ շատ տասնեակ մը կամ աւելի  երիտասարդ ըլլալու է, բայց զինք կը նկատեմ հասակակից տրուած ըլլալով որ իր ճահիլութեան, Արցախի առաջին պատերազմի տարիներուն, չորս տարի Ղարաբաղ անցուցած է որպէս մարտիկ եւ ինծի իր ընկերնեուն հետ նկար մըն ալ ղրկած էր։ Նկարին մէջ յիշած էր որ 1991-94 տարիներուն էր որ Լիբանանը ձգելով որպէս մարտական մասնակցած էր Ղարաբաղի ազատագրական պայքարին։ Իսկ, 1991-ի Մայիս ամսուան առնուած նկարն ալ «կիւլիստանի անտառն է, Գետաշէնի անկման օրերուն (Շահումեանի շրջան) երբ Ղարաբաղը պաշարումի մէջ էր. Դեռ Շուշի, Լաչին չէր ազատագրուած։» Ոչ մէայն այդ տարիներուն, այլ նաեւ 1997-2001, թուականներուն ալ Ղարաբաղ եղած էր։

Հարց տուի Համազասպին - կը մէջբերէն տառացիօրէն՝ «Չե՞ս ընդվզիր այդ տղուն եւ իրեն նմաններուն հոգեբանութեանը դէմ որ տիրող վիճակն է, ըստ երեւոյթին, Լիբանահայ երիտասարդներուն մօտ։»

Համազասպին անմիջական պատասխանը եղաւ՝ «ընդվզիլս ի՞նչ օգուտ.......Ես ինծի չեմ ուզէր յոգնեցնել։»

Պատասխանս՝ «’Զինուորութիւն չեմ ուզեր ընել, Ընկ. Վահէ’.....մտածելիք բան է։»

Համազասպ՝ «բոլորին միտքն է ատիկայ, բացառութեան չեմ հանդիպած։»

Ես՝ «Վերջէրս կարդացի որ Ամերիկային Հայ Երիտասարդներ զինուորութիւն կ՚ընեն Հայաստան քանի որ հոն փոխադրուած են եւ երկրին օրէնքին հպատակ են։»

Համազասպ՝ «Ես ալ լսեցի մէկ, երկու պարագայի մասին։ Մինչդեռ Լիբանանէն, Սուրեային նման պարագայ բացառձակապէս չկայ։»

Համազասպ՝ «Ինչ ըսեմ...սփիւռքի ղեկաւարութիւնները այլասերած դուրս եկան. Նոր սերունդը իր նկարագրով այդ բոլորին կնիքը իր վրայ կը կրէ։ ես պատանեկութեանս Ռուբէնէն վար հեղինակութիւն չընդունեցի։)) Ինչ որ Ռուբէնին քով կարդացի՝ ատոր ալ հաւատացի։»

Եւ այսպէս կ՚ընթանայ սերնդափոփոխութիւնը Սփիւռքի մէջ։։ Իսկ, իր ընդհանրական խորհուրէն դատարկուած եւ այդպէս հնամաշ դարձած խօսքը թութակի մը ուժգնութեամբ կը շարունակուի արտասանուիլ սփիւռքի մէջ՝ «միայն զէնքով կայ Հայոց փրկութիւն։»

****

The Story of an Armenian Songbook

 Vahe H. Apelian

There was a time I had made a hobby to look for rare Armenian books on eBay that were printed by Armenian printing houses in Constantinople before 1915. It was through that endeavor  that years ago, I came across an Armenian song book and purchased it from a seller in Turkey. A few days ago I saw the soft cover of the sane songbook, see the picture below, put on sale for a considerable sum of money. 

The title of the song book is  “Hayoun Yerkaraneh” (The Armenian’s Songbook) by Hmayag Aramiants.  The hard-cover hymnal I purchased was printed in Constantinople in 1911. I wrote an article about the song book and had it published in Keghartdotcom on May 9, 2011. Recently I reproduced that article in my blog.

I donated the book to NAASR in memory of the late musicologist  Bedros Alahaidoyan with whom I had shared the book. He published his review of the book in Asbarez Daily.

Those who are interested about the song book, and about the person who compiled the song book and his betraying may read the blogs below. 

 1. A Tale of Armenian Hymnal (1/2): Compiling a Songbook:

http://vhapelian.blogspot.com/2017/04/tale-of-armenian-hymnal.html 

2. A Tale of Armenian Hymnal (2/2): Betrayal and Revenge:

http://vhapelian.blogspot.com/2020/04/tale-of-armenian-hymnal-22-betrayal-and.html

All those who are may be interested about the late eminent musicologist Bedros Alahaidoyan, who reviewed the songbook in Asbarez daily,  may read the links below.

A Rebel With a Cause: Bedros Alahaidoyan

http://vhapelian.blogspot.com/2019/10/a-rebel-with-cause_9.html

Updated on February 7, 2023