The first prime minister, Hovhannes Kachaznuni (Kajaznuni) died in prison on January 15, 1938. He was the Republic of Armenia’s only founding principal who repatriated to Armenia after having left it in 1921. I have attached my translation of his letter dated May 15, 1924, asking permission to repatriate.
Hovhannes Kachaznuni's last picture. Courtesy Tatul Hakopyan
One of the founding fathers of the Republic of Armenia and its first prime minister, Hovhannes Kachaznuni (Kajaznuni) died on January 15, 1938, in a prison hospital in Yerevan, from influenza and or pneumonia. He was to be executed on December 5, 1937, according to the decision taken by People's Commissariat for Internal Affairs of the Soviet Socialist Republic of Armenia but the execution was temporarily halted by the prison physician because of his poor health.
He was born on February 1, 1868 (February 14 according to the new calendar), in Akhalkalak (Jevakhk). His wife’s name was Satenik Mirimian. Their daughters’ names were Hrachya (Anahit) (died in 1974), and Margarita (died in 1994). Their sons’ names were Aram (killed in 1921), Ashot (killed in 1918), Ruben (died 1953), and Karen (died in 1941). Only the surviving sons had families of their own.
*****
Hovhannes Kachaznuni’s letter for repatriation”
“Application to the Soviet Authority
Trade Representative of the Transcaucasian Soviet Republics
Berlin
Wanting to return to Armenia, I humbly ask you to instruct me what actions I should take to get the proper permit.
Information about me.
I was born in 1868, in Akhalkalak district. I am married - my wife and children are now in Tiblisi. I am a civil engineer by profession. Party-wise, until last year my affiliation has been with the Armenian Revolutionary Federation.
Last August 1923, I resigned from the Federation and now I am not associated with any party.
In the first months of 1918, during the existence of the Transcaucasian Federated Republic, I was a member of the Sejm, and then of the provisional government. After the dissolution of the Federation in 1918, from the beginnings of the summer 1918 to the end of the summer in 1919, I was the Prime Minister of the Republic of Armenia. In 1919 and 1920, I toured Europe and North America to find economic assistance for Armenia.
In 1920, I was elected President of the Parliament.
I left Armenia in April 1921, with the retreating army and the people because of to the February uprising. I crossed over Mountainous Armenia to Persia and from there, by a long journey, to India and Egypt. I came to Istanbul where I stayed until the fall of 1922. At the end of 1922, I came to Bucharest where I have been staying to this day.
I want to return to the Motherland, because I consider it a civic duty and I have a sincere desire to participate in the ongoing construction works in Armenia.
Accept the assurance of my respects
Hovhannes Kachaznouni
May 15, 1924
Bucharest”
Kachaznouni’s gravesite is unknown. The surviving family members had a monument placed in the family’s designated burial site in Tokmakh Cemetery in Yerevan.
*****
Sources:The letter was published in 1965 in “Kachaznouni after death: Stories, Memories, Articles, Letters" compiled by Simon Vratsian and published by the "Hamazkayin" Printing House in Beirut, in 1965 as reported by and a copy of the text was posted by Tatul Hagopyan on ANI Armenian Research Center. The rest of information I have gathered from Mike Babyan’s “Commemorative Book of Independence”. Vahe H. Apelian
Attached is my translation of Hovhannes Kachaznouni’s letter dated May 15, 1924 to repatriate to Armenia after having left it after 1921 February uprising along with the other principals of the first Republic of Armenia. This letter was published in 1965 in “Kachaznouni after death: Stories, Memories, Articles, Letters" compiled by Simon Vratsian and published by the "Hamazkayin" Printing House in Beirut, in 1965 as reported by and a copy of the text was posted on ANI Armenian Research Center. He was the only principal of the First Republic to repatriate. He died in prison in 1938, in Soviet Socialist Republic of Armenia. Vahe H. Apelian
Application to the Soviet Authority
Trade Representative of the Transcaucasian Soviet Republics
Berlin
Wanting to return to Armenia, I humbly ask you to instruct me what actions I should take to get the proper permit.
Information about me.
I was born in 1868, in Akhalkalak district. I am married - my wife and children are now in Tiblisi. I am a civil engineer by profession. Party-wise, until last year my affiliation has been with the Armenian Revolutionary Federation.
Last August 1923, I resigned from the Federation and now I am not associated with any party.
In the first months of 1918, during the existence of the Transcaucasian Federated Republic, I was a member of the Sejm, and then of the provisional government. After the dissolution of the Federation in 1918, from the beginnings of the summer 1918 to the end of the summer in 1919, I was the Prime Minister of the Republic of Armenia. In 1919 and 1920, I toured Europe and North America to find economic assistance for Armenia.
In 1920, I was elected President of the Parliament. I left Armenia in April 1921, with the retreating army and the people because of to the February uprising. I crossed over Mountainous Armenia to Persia and from there, by a long journey, to India and Egypt. I came to Istanbul where I stayed until the fall of 1922. At the end of 1922, I came to Bucharest where I have been staying to this day.
I want to return to the Motherland, because I consider it a civic duty and I have a sincere desire to participate in the ongoing construction works in Armenia.
Accept the assurance of my respects
Hovhannes Kachaznouni
May 15, 1924
Bucharest
*****
Դիմում Խորհրդային Իշխանութեան
Անդրկովկասեան Խորհրդային Հանրապետութիւնների Առեւտրական Ներկայացուցչին
Բերլին
Ցանկանալով վերադառնալ Հայաստան, խոնարհաբար խնդրում եմ հրահանգէք ինձ, թէ ինչ գործողութիւններ պէտք է կատարեմ՝ պատշաճ թոյլտուութիւնը ստանալու համար:
Տեղեկութիւններ իմ մասին.
Ծնուած եմ 1868 թուականին, Ախալքալաք խաղաքում: Ամուսնացած եմ – կինս ու զաւակներս գտնւում են այժմ Թիֆլիսում: Մասնագիտութիւնով քաղաքացիական ինժեներ եմ: Կուսակցականօրէն՝ մինչեւ անցեալ տարի պատկանելիս եմ եղել Հ. Յ. Դաշնակցութեան: Անցեալ 1923թ Օգոստոս ամսին դուրս եմ եկել Դաշնակցութեան կազմից ու այժմ կապուած չեմ ոչ մի կուսակցութեան հետ: 1918 թուականի առաջին ամիսներում՝ Անդրկովկասեան Ֆէդէրատիւ Հանրապետութեան գոյութեան շրջանում՝ անդամ եմ եղել Սէյմի, ապա եւ կառավաչութեան: Ֆեդերացիան լուծուելուց յետոյ՝ 1918թ. ամրան սկզբներից մինչեւ 1919թ ամրան վերջերը՝ եղել եմ վարչապետ Հայաստանի ռամկավար Հանրապետութան: 1919 եւ 1920 թուականներում անցել եմ Եւրոպա ու Հիւսիսային Ամերիկա՝ Հայաստանի համար տնտեսական օգնութիւն գտնելու նպատակով: 1920 թուականին ընտրուած եմ եղել Պարլամենտի Նախագահ: Հայաստանից դուրս եմ եկել 1921թ. Ապրիլին՝ փետրուարեան ապստամբութեան պատճառով նահանջող զորքի ու ժողովուրդի հետ: Անցել եմ Լեռնահայաստանի վրայով Պարսկաստան ու այնտեղից՝ Հնդկաստանի ու Եգիպտոսի գծով՝ եկել եմ Պոլիս, ուր մնացել եմ մինչեւ 1922թ, աշունը: 1922թ. Սեպտեմբերի վերջերին եկել եմ Բուքրէշ, ուր եւ մնում եմ մինչեւ այսօր:
Այժմ ուզում եմ վերադառնալ Հայրենիք, որովհետեւ քաղաքացիական պարտք եմ համարում ու անկեղծ ցանկութիւն ունեմ՝ մասնակցելու Հայաստանում կատարուող շինարարական աշխատանքներին:
I have attached my abridged translation of the naive introduction to the “The Armenian’s Songbook" (Hayoun Yergaran), Hmayag Aramiants compiled in 1911 in Constantinople. He was a staunch believer of the socialism, the Social Democrat Hnchakian Party espoused. He was similarly enamored by the promise of the Ottoman Constitution and ardently believed in its slogans of Freedom, Equality, Justice and Fraternity. He must have been so upset when he learned that Hnchakian's party not only saw a virulent racism behind the slogans of comradeship the new Turkish order proclaimed but also determined to assassinate its principles, Hmayag Aramiants betrayed his own party, to salvage the promise of socialism of the new order, albeit Turkish. The apparent mindset in his introuduction appears to be endemic of the Armenian denizens in the Ottoman Empire just before the genocide. They bared themselves to the Constitutional Ottoman authorities, a Turkish order nonetheless. Such was the compilation of this song book that he praised those who raised arms against the Hamidian oppressive regime, but a Turkish regime none the less, believing that the new Turkish order will not only understand, but appreciate.
His betrayal of his party led to public hanging of twenty Hnchakian leaders, decimating the Hnchakian party. Arshak Yeztanian, a member of thje Armenian Revolutionay Federation, sanctioned by the Nemesis Operation, assassinated Hmayag Aramiants in Constantinople.
Those interested by read the tale of the songbook he compiled, and about his betrayal, may check the two links listed below. Vahe H. Apelian
Celebrating Ottoman Constitution. The Banners on the right and on the left read are inscribed in Armenian
“Only recently, when I decided to give the Armenian public the historical summary of the Social Democrat Hnchakian Party from 1887-1911, I noticed that it would be more beneficial to highlight the many songs written about Armenian Revolutionary Heroes of that period in a separate publication.
In addition, when I had in front of me a number of newly published songbooks, both in Dajikistant (Turkey) and abroad, I saw that not only our latest revolutionary epic was not properly presented in them, but also many songs were distorted, corrupted, and some of them were outright degutted of their true message. This was true in particularly for the Hnchakian's songs. They have been subjected to ugly manipulations.
Therefore, I considered it necessary to collect, do a light proofreading remaining, as much as possible, faithful to their true meaning and spirit of the songs; transcribe and publish them in the present "THE ARMENIAN’S SONGBOOK”. I like to believe that it will, more or less, satisfy the legitimate demand of the lovers of Armenian songs.
I have no illusion, of course, to present this as a complete work, because in addition to the difficulties of the work, some external obstacles were alsocreated. Foolish efforts and non-benevolent sentiments were directed against the lofty goals of the Armenian Revolutionary songs in the pretext that it pitted them against the collective motherland(note: Turkey) and its constituents. Such sentiments are not only sad, but outright ugly.
I tried to push all such sentiments away considering that the patriotism of the nations is their highest mission to cast it under any doubt. In my opinion, a nation like ours living under the Hamidian regime and waging a struggle of existence against it, could not have a different outlook, and could not have charted a different political path than what the well-known history of the Armenian Revolution shows.
Armenians facing forced assimilation and Armenocide, conditioned their right to a decent living by adhering to a separate fate for Armenia than the one imposed by the state policies of Sultan Hamid. Those sentiments are clearly expressed in the folk songs that not only do not betray true patriotism, but also are living proof of Armenians’ political maturity. and to its noble political courage, until the state organization was subjected to a radical reform, and with the introduction of the constitutional egalitarian system that forced all the subjects of the vast Ottoman Empire to unite around a nationwide constructive work, under the noble banner of Freedom, Equality, Justice and Fraternity, putting an end to all kinds of discrimination and instilling in its constituent nationalities a soul-stirring love, respect and self-sacrifice towards the Motherland and its future. Thus, the living sentiments of righteous Anger and National Self-Determination against the dictatorial regime can never disturb the peace of mind and the tranquility of the souls of its free citizens in a free country, whether they are public officials, whether they are servants of the law or ordinary citizens.
For me, the songs of a nation are inviolable sanctities, as much as history itself is with its various manifestations. There should never be an obstacle to their pristine preservation, just as it should not occur to anyone in the preservation of this or that episode historical history, even if it is not in line with current understandings.
That was the reason why I made every effort to compile in the "The Armenian’sSongbook”. Some of the songs have appeared in various editions while some other songs have remained obscure. The reader will form an opinion about the compilation when he or she peruses the songbook.
Կցած եմ Հմայեակ Արամեանցին «Հայուն Երգարանը»-ին պարզամիտ ներածականը։ Սօցիալ Դեմօկրաթ Հնչակեան Կուսակցութեան դաւանած ընկերվարական տեսութեան անխոնջ հաւատացեալը մը եղած է ան եւ այդպէս ալ ընկալած եղած է Օսմանեան Սահմանադրութիւնը եւ տարուած եւ հաւատացած եղած է անոր Ազատութեան , Հաւասարութեան , Արդարութեան եւ Եղբայրութեան լոզունքներով ։ Այնքան մը խռովուած եղած ըլլալու է որ , երբ իմացած է որ Հնչակեան կուսակցութիւնը Թրքական նոր կարգերուն դաւանած ընկերվարական սկզբունքերուն ետին տեսած է հայաջինջ ծրագիր մը եւ վճռած է տէրօրի ենդարկել անոր այրերը , Հմայեակ Արամեանցը դաւաճանած է իր իսկ կուսակցութեանը՝յանուն ընկերվարութեան, հաւատալով Թուրքին ընկերվարութեան։ Այսպէս պատճառը դարձաւ քսան Հնչակեան ղեկաւարներուն հրապարակային կախաղանով մահապատիժին ամլացնելով Հնչակեան կուսակցութիւնը։ Նեմեսիսի գործողութեան տնօրինումով՝ Դաշնակացական Արշակ Եզտանեանը սպաննեց Հմայեակ Արամեանցը Կ. Պոլիսին մէջ։
Ներփակ կը գտնէք՝ Հմայեակ Արամեանցին պատրաստած երգարանին պարզամիտ նախաբանը՝
«Ընկերներու եւ բարեկամներու բազմակողմանի պահանջներէն թելադրուած շատոնց մտադիր էի ձեռնարկել հանրամատչելի եւ լիակատար երգարան մը կազմութեան, սակայն բազմազբաղ վիճակիս բեռմամբ ցարդ անկարող եղայ լիակատար ածել այդ մտադրութիւնը։
Վերջէրս միայն, երբ վճռեցի հայ հասարակութեան տալ Սօցիալ Դեմօկրաթ Հնչակեան Կուսակցութեան 1887-1911թուերու ամփոփ պատմութիւնը, նկատեցի որ Հայ Յեղափոխական Հերոսներու ձօնուած բազմաթիւ երգեր այդ պատմութեան մէկ մասը կազմելով հանդերձ առանձին հրատարակութեամբ լոյս ձգելը աւելի նպաստակայրաման պիտի ըլլար։
Բացի այդ, երբ աչքի առաջ ունեցայ ցարդ հրատարակուած կարգ մը երգարաններ՝ թէ Տաճկաստանի մէջ եւ թէ արտասահմանի մէջ, տեսայ որ ոչ միայն մե նորագոյն դիւցազներգութիւնը արժանաւորապէս ներկայացուած չէ անոնց մէջ , այլ եւ շատ երգեր խեղաթիւրուած , աղճաղուած , ու ոմանք ալ մասնաւոր դիտումով զանցառութեան տրուած էին ։ Մանաւանդ Հնչակեան երգերը կա՛մ բնաւ չեն ծանօթագրուած հանրութեան եւ կամ եղածներն ալ ենթարկուած են այլանդակ ծամածառութիւններու , ըստ որուն անոնք մեծաւ մասամբ կորսնցուցած են իրենց հրահանգիչ յատկութիւնները ։ Արդարեւ , ամէն կողմէ տրտունջներ կը լսէինք , ամէնքը կը գանգատէին որ շէնք-շնորհք ու անխարդախ երգարան մը չունին , թէեւ այդ անունով բազմաթիւ գրքոյքներ հրապարակ էին ձգուած Օսմանեան Սահմանադրութեան վերահրչակումէն յետոյ , անոնցմէ շատ շատերը շահանդիտական նպատակով։
Ուստի անհրաժեշտ համարեցի հաւաքել , զմեզ շրջապատող պայմաններուն համապասխան ուղղագրութեամբ թեթեւ սրբագրութիւնէ մը անցնել , որքան որ հնար էր հաւատարիմ մնալով անոնց ներքին իմաստինեւ ոգուն , շառադրել եւ հրատարակել ներկայ «ՀԱՅՈՒՆ ԵՐԳԱՐԱՆԸ» , որ կը սիրեմ յուսալ թէ պիտի կրնայ փոքր ի շատէ բաւարարութիւն տալ Հայ երգի սիրահարներու բանաւոր մէկ պահանջին ։
Հաւակնութիւն չունիմ , անշուշտ անթերի գործ մը ներկայացնել ասիկա , քանի որ բացի գործէն թեքնիք դժուարութիւններէն ստեղծուած են նաեւ արտաքին որոշ խոչընդոտներ , Հայ Յեղափոխական երգերու բարձր թռիչքներուն մէջ ոչ-բարեացական տրամադրութիւններ որոնելու անմիտ ջանքեր մը՝ հանդէպ մեր ընդհանուր հայրենիքին եւ զայն բաղկացող տարերուն , ինչ որ գաւալի ըլլալյ աւելի տգեղ երեւոյթ մը կը մատնէ։
Այնուհետեւ ես ջանացի իբաց վանել այդ բոլորը եւ ազգերու հայրենասիրութիւնը ամենաբարձր առաքելութիւնն համարելով չձգել զայն որեւ է կասկածի ներքեւ ։ Ըստիս Համիտեան պժգալի րեժիմին նեքեւ ապրող ու անոր դէմ ճակատագրական պայքար մղող ժողովուրդ մը , որպէսին էր մերը՝ չէր կրնար տարբեր հայեացք ունենալ ընկերային կեանքին վրայ եւ որդեգրել տարբեր քաղաքական ուղղութիւն մը , քան Հայ Յեղափոխութեան ծանօթ պատմութիւնը ցոյց կուտայ ։ երբ Համայնաձուլումի եւ Հայաջինջ քաղաքականութեան հանդէպ գտնուող Հայը իր մարդավայել գոյութիւնը կը պայմանաւորէր Հայաստանի ճակատագրին անջատմամբը Համիտի վարած պետութեան ճակատագրէն ու երբ նա այդ բանը ցայտուն կերպով կը ցոլացնէր իր ժողովրդական երգերուն մէջ ատով նա ոչ մէայն չէր մեղանչերէր ճշմարիտ հայրենասիրութեան դէմ , այլ կենդանի ապացոյցը կուտար իր քաղաքական հասունութեան եւ քաղաքագիական ազնիւ համարձակութեան մինչեւ որ պետական կազմակերպութիւնը ենթարկուեցաւ հիմնական բարեշրջման եւ սահմանադրական հաւասարակարգերու մերծմումնամբ պարտադրէր Օսմանեան լայնածաւալ կայսրութեան բոլոր բնակիչները համախմբուիլ համերկրայիական շինարար աշխատանքին շուրջ՝ Ազատութեան , Հաւասարիութեան , Արդարութեան եւ Եղբայրութեան նուիրական դրօշին ներքեւ , վերջ դնելով ամէն կարգի խտրութիւններուն եւ բաղկացուցիչ ազգութեանց մէջ մերշնչելով հոգեբուղխ սէ՜ր , անկեղծ յարգա՜նք եւ ինքնայօժար անյնուիրութի՜ւն դէպի Հայրենիքը եւ անոր ապագան։
Այսպէսով բռնատիրական րէժիմին դէմ բարձրացող արդար Զայրոյթը եւ Ազգային Ինքնորոշման կենդանի արտայաէտութիւնները բնա չեն կարող վրդովել ազատ. Երկրի մը ազատ քաղաքացիներուն հոգեկան անդորութիւնը , ըլլան անոնք պետական պաշտօնեաներ , ըլլան անոնք օրէնքի սպասաւորներեւ կամ սոսկական քաղաքացիներ ։
Ինձ համար ազգի մը երգերը անձեռմխելի սրբութիւններ են , որքան ինքը պատմութիւնը իր այլազան արտայայտութիւններով ։
Ոչինբ չպէտք է արգելք հանդիսանալ անոնց անաղարտ պահպանումին , ինչպէ որ ոբ ոքին ալ մտքէն չպիտի անցնէր յապաւել պատմութեան այս կամ այն դրուագը , որքան ալ նա ժամանակակից ըմբռնումներուն զուգընթաց չըլլայ։
Այդ էր պատճառն , որ ես ամէն ջանք թափեցի «ՀԱՅՈՒՆ ԵՐԳԱՐԱՆԻՆ» մէջ զետեելու համար թէ՛ այն հատընտիր երգերը , որոնք երեւցած են զանազան հրատարակութեանց մէջ ե թէ կարգ մը բոլորովին անտիպ ընտիր երգեր ։ Ընթերցողն ինքը որոշ գաղափար պիտի կազմէ այդ մասին , երբ ծայրէ ի ծայր եւ ուշի ուշով աչքէ անցնէ այս աշխատութիւնը։
Տարակոյս չկայ թէ շատ մը Յեղափոխական եւ Ազգային երգեր դուրս են մնացած ներկայ երգարանէն , անոր ալ պատճառը ուրիշ բան չէր , բայց եթր գործը ծրագրուածէն աւելի չստուարացնելու փափաքս ։ Բայց կը խռստանամ , երբ միջոցները ներէն , երկրորդ հատորի մը մէջ ամփոփել մնացեալ երգերն ալ եւ այսկիսով հնարաւորութիւն տալ ընթերցողին խիստ դիւրամատչելի պայմաններով ունենալ գրեթէ ամբողջ հաւաքածոն Հայ երգերու ։
Շատ շնորհակալ պիտի ըլլամ , եթէ ընկերներ եւ բարեկամներ հաճին ուղարկել ինծ ամէն տեսակ երգեր , ինչ որ այս երգարանէն դուրս մնացած է։
Նկատուած է որ յաճախ կարեւոր անցքերու եւ դէմքերու նկարները խորապէս կազդե ժողովուրդին հոգուն վրայ ու կազնուացնեն անոր զգացումները ։ Ուստի կարգ մը պատկերներ ալ դրի ներկայ աշխատասիրութեան մէջ , ոմանք երգերու հեղինակներունն են , ոմանք ալ այն հերոսներուն , որոնց ձօնուած են յարակիծ երգերը։
Երգողը միանգամայն կը ծանօթանայ թէ երգի հերոսին եւ թէ հեղինակին անձնական նկարին։
Գիտեմ՝ հարկ էր ինչ ինչ ծանօթիւններ եւ կենսագրական տեղեկութիւններ ալ հաղորդել անոնց մասին , բայց որովհետեւ ի մօտս հրատարակուելիք «Ս.Դ. ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՍ»մէջ մանրամասնօրէն պիտ տեսնուին վերջին քառորդ դարու բոլոր կարեւոր անցքներուն եւ դէմքերուն նկարագրութիւնները , ինչքան որ անոնք առընչութիւն ունին պատմութեան նիւթին հետ , ուստի հոս յիշատակել աւելորդ սեպեցի։
Չակերտուածները՝ Համազասպին հետ ունեցած խօսակցութիւնէն մէջբերումներ են։ իսկ ենդական՝ Պուրճ Համուտէն Երիտասարդ Արամ անունով տղայ մըն է։ Հարցը հետեւալն է։ Արամը կը փափաքի Հայաստան հաստատուիլ։ Ներկայիս անգործ է, ինքնաշարժ չունի եւ հետեւաբար պարտաւորուած է մնալ Պուրճ Համուտի նեղ շրջապատէն ներս անգործ, պարզապէս անոր համար որ գործ չկայ եւ գործի կարելիութեան հեռանակարներ ալ չկան, մանաւանդ որ ինքը Սուրեացի է հպատակութեամբ բայց գրեթէ իր ամբողջ երիտասարդ կեանքը անցուցած է Լիբանան։
Արդարացի է որ Հայաստան երթայ եւ հոն ջանայ կեանք ստեղծել իրեն հանար։ Իսկ այդ կարենալ ընելու համար անհրաժեշշտ էր որ Սուրեայ երթայ հոն մնայ շրջան մը եւ այս եւ կամ այն ձեւով այդ պաշտնօնական թուղթերը ձեռք ձգէ։ իսկ Սուրեական պաշտօնական հարցերը դասաւորելէ ետք երբ հարց տուի որ ինչո՞ւ Լիբանանի Հայաստանի Հիւպատոսարանը չի դիմեր որպէս գաղթական Հայաստան հաստատուի փոխաանակ հայաստան երթայ որպէս այցելու՝ այսինքն tourist։ Պատասխանը, Լատինատառ Հայերէնով շատ պարզ եղաւ - “zinvor chem uzer yertal”. Ճշդեց նաւե որ Լիբանանէն Հայաստան ապրող իր քանի մը ընկերներն ալ այդպէս ըրած են։ Կը սպասեն մինչեւ 28 տարեկան ըլլան, որմէ ետք պիտի դիմեն հպատակութեան խուսաբելով զինուորական ծառայութիւնէն։
Շշմեցնող վիճակ մը կը պարզուէր ինծի համար, շարունակել աջակցիլ մէկու մը որապահովուած Հայաստան կ՚ուզէ հաստատուիլ բայց ոչ որպէս օրինաւոր գաղթական, այլ որպէս կեցութիւն միայն մինչեւ որ 28 տարեկան ըլլայ որմէ ետք՝ Հայաստանի հպատակութեան պիտի դիմէ եւ այդպէս զինուորական ծառայութիւնէ զերծ մնացած պիտի ըլլալ։ ես նման մանրամասնութիւններու տեղեակ չէի։ Ըստ երեւոյթին ընդհանրացած վիճակ մըն է։ Չեմ զարմանար որ ոչ միայն Լիբանանի մէջ այլ Սփիւռքահայ երիտասարդութեան մօտ։
Համազասպը միտքս եկաւ։ Ան ալ Լիբանան կ՚ապրի։ Ան ինծմէ շատ տասնեակ մը կամ աւելի երիտասարդ ըլլալու է, բայց զինք կը նկատեմ հասակակից տրուած ըլլալով որ իր ճահիլութեան, Արցախի առաջին պատերազմի տարիներուն, չորս տարի Ղարաբաղ անցուցած է որպէս մարտիկ եւ ինծի իր ընկերնեուն հետ նկար մըն ալ ղրկած էր։ Նկարին մէջ յիշած էր որ 1991-94 տարիներուն էր որ Լիբանանը ձգելով որպէս մարտական մասնակցած էր Ղարաբաղի ազատագրական պայքարին։ Իսկ, 1991-ի Մայիս ամսուան առնուած նկարն ալ «կիւլիստանի անտառն է, Գետաշէնի անկման օրերուն (Շահումեանի շրջան) երբ Ղարաբաղը պաշարումի մէջ էր. Դեռ Շուշի, Լաչին չէր ազատագրուած։» Ոչ մէայն այդ տարիներուն, այլ նաեւ 1997-2001, թուականներուն ալ Ղարաբաղ եղած էր։
Հարց տուի Համազասպին - կը մէջբերէն տառացիօրէն՝ «Չե՞ս ընդվզիր այդ տղուն եւ իրեն նմաններուն հոգեբանութեանը դէմ որ տիրող վիճակն է, ըստ երեւոյթին, Լիբանահայ երիտասարդներուն մօտ։»
Պատասխանս՝ «’Զինուորութիւն չեմ ուզեր ընել, Ընկ. Վահէ’.....մտածելիք բան է։»
Համազասպ՝ «բոլորին միտքն է ատիկայ, բացառութեան չեմ հանդիպած։»
Ես՝ «Վերջէրս կարդացի որ Ամերիկային Հայ Երիտասարդներ զինուորութիւն կ՚ընեն Հայաստան քանի որ հոն փոխադրուած են եւ երկրին օրէնքին հպատակ են։»
Համազասպ՝ «Ես ալ լսեցի մէկ, երկու պարագայի մասին։ Մինչդեռ Լիբանանէն, Սուրեային նման պարագայ բացառձակապէս չկայ։»
Համազասպ՝ «Ինչ ըսեմ...սփիւռքի ղեկաւարութիւնները այլասերած դուրս եկան. Նոր սերունդը իր նկարագրով այդ բոլորին կնիքը իր վրայ կը կրէ։ ես պատանեկութեանս Ռուբէնէն վար հեղինակութիւն չընդունեցի։)) Ինչ որ Ռուբէնին քով կարդացի՝ ատոր ալ հաւատացի։»
Եւ այսպէս կ՚ընթանայ սերնդափոփոխութիւնը Սփիւռքի մէջ։։ Իսկ, իր ընդհանրական խորհուրէն դատարկուած եւ այդպէս հնամաշ դարձած խօսքը թութակի մը ուժգնութեամբ կը շարունակուի արտասանուիլ սփիւռքի մէջ՝ «միայն զէնքով կայ Հայոց փրկութիւն։»
There was a time I had made a hobby to look for rare Armenian books on eBay that were printed by Armenian printing houses in Constantinople before 1915. It was through that endeavor that years ago, I came across an Armenian song book and purchased it from a seller in Turkey. A few days ago I saw the soft cover of the sane songbook, see the picture below, put on sale for a considerable sum of money.
The title of the song book is “Hayoun Yerkaraneh” (The Armenian’s Songbook) by Hmayag Aramiants. The hard-cover hymnal I purchased was printed in Constantinople in 1911. I wrote an article about the song book and had it published in Keghartdotcom on May 9, 2011. Recently I reproduced that article in my blog.
I donated the book to NAASR in memory of the late musicologist Bedros Alahaidoyan with whom I had shared the book. He published his review of the book in Asbarez Daily.
Those who are interested about the song book, and about the person who compiled the song book and his betraying may read the blogs below.
1. A Tale of Armenian Hymnal (1/2): Compiling a Songbook:
All those who are may be interested about the late eminent musicologist Bedros Alahaidoyan, who reviewed the songbook in Asbarez daily, may read the links below.
Recently a friend of mine forwarded Parsegh Ganatchian’s (1885-1967) choral “Nanor” performed by a choir (kwaya) of the cathedral (domkert) in Utrecht, Netherlands, with an unusual degree of authenticity. I knew that musicologist Bedros Hovsep Alahaidoyan regarded “Nanor” the opus of Ganatchian’s work. Fortunately, I was able to find the write-up he published about “Nanor” in Aztag Daily (March 18, 2017). Attached is my abridged difficult translation of Alahaidoyan’s take of “Nanor”. I have embedded a copy of the original for the interested reader.Vahe H. Apelian
Bedros Alahaydoyan and Parsegh Ganatchian
"With its inspiration, its meaning, its organization, its splendor, its traditional Armenianness, "Nanor" is the shining pinnacle not only of Ganatchian, but of the Armenian choral. It was written in Beirut in 1943 and was presented to the public hearing the following year. "Nanor" is unique. It is the only work whose whole body is the Ganatchian’s imagination. He has not borrowed it from folk songs and turned into polyphonic choral music.
Ganatchian has composed this choral music with an amazing authenticity to the folk spirit and to the Armenian spiritual world, just like Hamasdegh, who despite having lived in America, was able to portray the special flavor of the Armenian village. Although Ganatchian did not live in the motherland, the motherland was able to live in him with a wonderful freshness and with an unparalleled inspiration. "Nanor" is a voluminous poem in a musical-ethnographic language. It is presented in a way that seems to correspond to the musical-choral madrigals of the European Renaissance period. "Nanor", with its unique breath, character, momentum, should be compared to Kostan Zarian's epic poem "The Bride of Tatragom".
"Nanor" is a complete picture of the lifestyle once rooted in folk faith which is embued with the unmistakable Armenian liberalism as there are notable pagan elements in it. He imagines a pilgrimage to the Holy Garaped Monastery of Moush. The people believed in the miracles attributed to the saint, so pilgrims, every year, went to the shrine to ask the saint to remedy their ailments and fulfill their desires or aspirations. It is said that there would be liturgy and sacrificial offering, followed by traditional songs and dances.
Musically, the poem develops in an incremental style. The concert performance symbolizes pious pilgrims. The first 15 measures represent the scene of the gathering of the "pilgrims". Vocally, the voices merge and flourish and give an authentic image of the caravan of pilgrims setting out on the road.
The crux of the theme, with its magnificent and sublime simplicity begins with "Nanor, nanor, ha nanor, znklik minklik...", which reminds of the ringing of church bells. The language is the dialect of Moush which is full of idiomatic expressions. The words, gathered together, do not represent a special original text. Parsegh Ganatchian took advantage of folk music and, when necessary, appropriated words, using them as a basis for his musical goals, as a literary sub-plot, just as some authors in the 7th century appropriated any piece of writing depicting some thought, feeling, event, serving them to push and develop their musical thought. Such compositions were called poesia per musica, that is, poetry per music.
Ganatchian's original work is ripe with fresh and fragrant folk images, from which he creates wonderful musical notes. After a short and strong prelude, the choir (the crowd of pilgrims) is at its first stop. Here, the single baritone sings with his soft, undulating melody "Msho Sultan St. Garaped, you aid the horsemen, you give hope to the footmen, you lead the ascetic, ... saint of all saints, Saint Garaped". After this first lavish praising, which reminds us of the glorifying of our heathen gods, kneeling before its high altar. The group continues its pilgrimage. "St. Garaped is all high, his road has twists and turns, we come to you by the light of the moon...". The music of this section is descriptive of winding roads, woven around the main theme. The group stops for the second time and the mysterious nasal humming "mm", of the choir will be heard.
You may think of this as a whisper of a prayer that comes to comfort the souls of tired pilgrims. Suddenly someone from the choir calls out: "Let's drink some pomegranate wine, the color of which resembles blood." The whole group responds to this single voice, repeating the same words. After that, the imaginative scene is of celebrating with wine, which is again pagan in nature, and which is followed by the imaginary scene of feasting with glasses of "pomegranate fruit" and "bloody wine" held high. However, wine without love is incomplete, so the soloist continues: "love is good for the lover, wine is sweet for the drinker.”
Shortly after this milestone, the second part of "Nanor" begins, the development of which follows the same outline as the first, but is more developed. For example, four soloists respond to the choir of the first part. The innumerating the miracle of the saint is now replaced by the longings from the depths of their hearts: "Give me my desires, give me what my heart loves."
From bass voices to high pitched sopranos, each of them in turn presents the melody in its own way, the simplicity and depth of which has surely remained alive among folk singers. After the heartfelt and four-voice ceremony of asking for the fulfillmet of their longings or desires, the choir returns to the original structure, symbolizing the return of the pilgrims to their homes.
The Lyrics of Nanor
*****
In 1955, Ganatchian was already blind, but he knew the piece by heart in its four voices. The rehearsals took place in the hall of Saint Nshan National College. The soprano-altos first learned their part, then the boys. I was the exception of the choir who could read musical notes.
I was present in all the rehearsals. Given that I personally had difficulty memorizing the musical note and the lyric by heart, I decided to record both the lyrics and the voices on paper while listening the rehearsals. There were no recording instruments at that time, at least in Beirut, and I am sure that if our maestro had seen me recording, he would not have allowed me to do so.
In this way, I would record the song in its entirety, even before it saw the light of day. And after publication, when I compared it with my notes, I noticed structural differences. This is how I became aware of the different versions. As to why this has come about, I do not know.
Obviously the inventive and the creative mind can endlessly revise its ideas for various reasons. "
Բարսեղ Կանաչեանի (1885-1967) Համընդհանուր Գործերու Արուեստագեղագիտական Վերահրատարակութեան Առիթով
Մարտ 18, 2017
ՊԵՏՐՈՍ ՅՈՎՍԷՓ ԱԼԱՀԱՅՏՈՅԵԱՆ
Այժմ երկու խօսք` «ՆԱՆՈՐ»-ի մասին:
«Նանոր»-ը ոչ միայն Կանաչեանի, այլ հայ խմբերգական ստեղծագործութեան փայլուն գագաթն է` իր յղացքով, իր իմաստով, իր կազմակերպութեամբ, շքեղութեամբ, իր աւանդապաշտական հայկականութեամբ: Ան գրուած է Պէյրութի մէջ, 1943-ին եւ հասարակական ունկնդրութեան արժանացած` յաջորդ տարին: «Նանոր»-ը այն եզակի, եթէ ոչ` միակ գործն է, որուն ողջ ատաղձը հեղինակին մտայղացումն է, եւ ոչ թէ փոխ առնուած` ժողովրդական երգերէ ու բազմաձայնուած:
Կանաչեան այս երգային բջիջները յօրինած է ապշեցուցիչ հարազատութեամբ ժողովրդական ոգիին եւ հայկական հոգեմտաշխարհին, ճիշդ այնպէս, ինչպէս Համաստեղ, ապրած ըլլալով հանդերձ Ամերիկա, կարողացեր է ճշգրիտ ու հարազատ ապրումներով վերապրեցնել հայկական գիւղն ու գաւառը իրենց յատուկ բուրմունքով: Թէեւ Կանաչեան չեղաւ հայրենիք, բայց հայրենիքը կրցաւ ապրիլ իր մէջ սքանչելի թարմութեամբ եւ անզուգական ներշնչումով: «Նանոր»-ը ծաւալուն գեղօն մըն է երաժշտական-ազգագրական լեզուով, ձեւով մը կարծես համապատասխանն է եւրոպական Վերածնունդի շրջանի երաժշտա-քերթողական madrigal-ներուն: «Նանոր»-ը, իր եզակի շունչով, բնոյթով, թափով, պիտի նմանցնէի Կոստան Զարեանի «Տատրագոմի հարսը» պոէմային:
«Նանոր»-ը ամբողջական պատկեր մըն է երբեմնի հաւատաշունչ ապրելակերպին, միացած` հայ անկորնչելի ազատամտութեան (հոն նշմարելի են հեթանոսախառն տարրեր): Ան կը պատկերացնէ ուխտագնացութիւն մը դէպի Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանք-ուխտավայրը: Ժողովուրդը կը հաւատար սուրբին վերագրուած հրաշագործութիւններուն, ուստի ուխտաւորներ, ամէն տարի, կ՛ուղղուէին դէպի սրբավայրը, սուրբէն հայցելու իրենց խնդիրքը: Կ՛ըսուի, թէ հոն տեղի կ՛ունենային պատարագ ու մատաղօրհնութիւն, որոնց կը յաջորդէին աւանդական երգն ու պարերը:
Երաժշտականօրէն պոէման կը զարգանայ հանգրուանային ձեւով, ուր համերգեցողութիւնը կը խորհրդանշէ բարեպաշտ ուխտաւորները: Սկիզբի 15 չափերը «ուխտաւորներու» համախմբումի տեսարանը կը ներկայացնեն: Ձայնականօրէն տրուած` ձայները կը մէկտեղուին, կը ճոխանան: Ուխտաւորներու կարաւանին ճամբայ ելլելու հարազատ պատկերը կը ստանանք: Բուն թեման, շքեղ ու վեհ պարզութեամբ, կը սկսի`«Նանոր, նանոր, հա նանոր, զնկլիկ մնկլիկ…»-ով, որ եկեղեցւոյ զանգերուն ղօղանջը կը յիշեցնէ: Լեզուն Մշոյ բարբառն է` գրաբարախառն դարձուածքներով լեցուն: Բառերը ի մի հաւաքուած յատուկ բնագիր մը չեն գոյացներ: Բ.Կանաչեան օգտուած է ժողովրդական բանահիւսութենէն եւ, հարկ եղած պարագային, յօրինած է բառեր` զանոնք հիմք ծառայեցնելով իր երաժշտական նպատակներուն, իբրեւ գրաւոր ենթահող-պատրուակ` իր երաժշտական մտքերը զարգացման մղելու ծառայող, այնպէս` ինչպէս ԺԶ.-րդ դարուն որոշ հեղինակներ կը մեկնէին որեւէ գրուածքէ` որոշ միտք, զգացում, դէպք պատկերացնող: Այդ գրուածքները կը կոչուէին poesia per musica, այսինքն` երաժշտաւորուելու ծառայող քերթուածներ:
Կանաչեանի բնագիրը հարուստ է թարմ ու բուրումնալից ժողովրդական պատկերներով, ուրկէ ան կը քաղէ երաժշտական հրաշալի թռիչքներ: Կարճ եւ ուժեղ զարգացումէ մը ետք խումբը (ուխտաւորներու ամբոխը) կանգ կ՛առնէ իր առաջին հանգրուանին: Հոս միայնակ պարիթոնը կ՛երգէ իր չքնաղ, ալեկոծող մեղեդին` «Մշոյ Սուլթան Սբ. Կարապետ, Ճուղապ կու տաս ձիաւորին, Մուրազ կու տաս ոտաւորին, գլուխ եղար ճգնաւորաց, … Սրբոց գլուխ Սբ. Կարապետ»: Այս առաջին խնկերգութենէն ետք, որ շատ հեռու չէ մեզի յիշեցնելէ մեր հեթանոս չաստուածներուն փառաբանութեան տեսարանը` բագինի առաջ ծնրադիր: Խումբը կը շարունակէ իր ուխտագնացութիւնը. «Սբ. Կարապետ բարձր է բոլոր, Ճամբայ ունի ոլոր-մոլոր, Քըզի կու գանք լուսնի լուսով, …»: Այս բաժնի երաժշտաւորումն ալ ոլոր-մոլոր ճամբաներու նկարագրականն է` հիմնական թեմային վրայ հիւսուած: Խումբը կանգ կ՛առնէ երկրորդ անգամ երգչախումբի ռնգային «մմ»-ներու խորհրդաւոր ձայներուն վրայ: Ասիկա կարծէք աղօթքի տարտամ շշնջում մըն է, որ կու գայ յոգնաբեկ ուխտաւորներու հոգին ամոքելու: Յանկարծ խումբէն մէկը կը ձայնէ` «Խըմենք նըռան հատ գինի, գունը (գոյնը) արուն կը մընի (նմանի)»: Այս միայնակ ձայնին կ՛արձագանգէ ամբողջ խումբը` կրկնելով նոյն բառերը: Ասկէ ետք, երեւակայեցէք գիներգութեան տեսարանը, որ կրկին իր բնոյթով հեթանոսական է, եւ որուն կը յաջորդէ խրախճանքի տեսարանը`«նուռի հատ», «արեան գոյն» գինիի բաժակները բարձր բռնած: Սակայն գինին առանց սիրոյ` կիսատ է, ուստի մեներգողը կը շարունակէ` «սէրը սիրողին վայլէ, գինին խմողին անուշ»: Այս հանգրուանէն քիչ ետք կը սկսի «Նանոր»-ի երկրորդ մասը, որուն զարգացումը կը հետեւի նոյն յատակագիծին, ինչ որ էր առաջինինը, բայց` աւելի զարգացած: Օրինակ` առաջին մասի մեներգին հոս կը համապատասխանեն չորս մենակատարներ. սուրբին հրաշագործութիւններուն թուումը հոս փոխարինուած է ի խորոց սրտի բխած մուրազներով` «Չանկլի զիմ մուրազը տուր, զիմ սրտի սիրածը տուր»: Թաւ ձայներէն մինչեւ զիլ սոփրանոն, իւրաքանչիւրը իր կարգին կը ներկայացնէ մեղեդին, որուն պարզութիւնն ու խորութիւնը վստահաբար բոլոր գուսանականներուն մօտ կենդանի մնացած է: Այս մուրազի սրտառուչ եւ քառաձայն արարողութենէն ետք կը վերադառնանք սկզբնական կառոյցին` խորհրդանշելով ուխտաւորներուն վերադարձը դէպի իրենց օճախները:
Այս երաժշտական աւանդապատումը իր մէջ ներառած է երկու կենսական յղացքներ-միտքեր`
Այս երկու բեւեռները կը բնորոշեն, ի մասնաւորի, հայ անհատը` կրօնասէր եւ բնութապաշտ, միաժամանակ` հաւատացեալ եւ կենսասէր, կեանքով արբեցող: Ան կը խօսի Աստուծոյ հետ, ինչպէս բնութիւնը կը խօսի իր մէջ` իրեն հետ: Կոմիտաս մեզի սորվեցուցած է արդէն լսել հայ հողագործը մտերիմ խօսակցութեան մէջ` իր եզան հետ, ա՛յն շունչով եւ հաւատքով, որոնցմով ան կը հաղորդուի իր Աստծուն հետ` աղօթքի պահուն: Հայ անհատը, առանձինը դիտուած, ընդհանրապէս ծայրայեղ, թախիծներու ծովը ինկած, իր մտայուզումներուն անձնատուր անձն է, սակայն երբ ան կը միանայ իր խումբին, որուն հետ կը նոյնանայ եւ որուն կը խոստովանի իր սրտին յոյզը, այդ նոյն անձը կը կերպարանափոխուի («այլակերպութեան» պարագայ), կը լուսաւորուի, կը ծաղկի եւ լուսատեսութեամբ կ՛ողողուի: Այսինքն ամէն հայու սրտին խորքը թաքնուած է յոյսը, որ երբեմն առիթներով կը վերայայտնուի ու կ՛արտացոլայ իբրեւ լոյս, երբ հայը կը վերագտնէ իրենինները, հայրենի աշխարհը, որոնց հետ կը բաժնէ կեանքն ու կեանքի բարիքները: Ահա ա՛յս է «Նանոր»-ին իսկական էութիւնը, հայ հոգիի պահանջը` հաւատալու, նուիրուելու, նոյնանալու իր հարազատներու ազատ հոգիներուն հետ, ինչպէս նաեւ պահանջը կեանքը ապրելու եւ կեանքով բեղմնաւորուելու եւ բեղմնաւորելու հայրենի աշխարհը: «Նանոր»-ը, ըստ իս, համադրումն է այս էաբանական երկխօսութեան (տիալեքթիք)-ին, հոն ուր կը միաձուլուին հոգի եւ մարմին, վերածուելով մէկ էութեան: Կանաչեան «Նանոր»-ին մէջ կ՛արծարծէ այս ճշմարտութիւնը, հաւանաբար անգիտակցօրէն, այսուամենայնիւ, գեղարուեստականօրէն եւ հայկականօրէն, մեկնելով պարզունակ, բայց բաբախուն հայ գաւառէն, արձակելով, արտացոլացնելով հոն զսպուած համամարդկայինը եւ անո՛վ իսկ կրկնապէս արժեւորած կ՛ըլլայ հայ հոգին եւ հոն պարփակուած մարդկային անհատնում հարստութիւնները:
Տարբերակները
Յօրինող-ստեղծագործ միտքը կարող է իր յօրինումները անվերջ վերատեսութեան ենթարկել զանազան պատճառներով. ինչպէս` նոր յղացքներու ներդրում, հին դրուածքի անջատում /սրբագրում, համընդհանուր վերատեսութեան կարիք-սրբագրութիւններ, եւ այլն: Օրինակ` մեզի այնքան ծանօթ «Օրօր»-ը իր ծննդեան օրէն (1913) մինչեւ 1947 թ. ունեցած է 3 տարբեր երեսներ-բնագիրներ: 1920-ի «Օրօր»-ը, լոյս տեսած` «Հայ գուսան»-ի Բ. պրակին մէջ, ունի միջին մաս մը` հայրենասիրական ոճով, որ զանց առնուած է 1926-ի (խմբերգի տեսքով) «Օրօր»-ին մէջ, եւ 1947-ին մշակուած վերջնականը` երգ-դաշնակ ձեւով` տարբերակներուն մէջ: Այդ զանց առնուած մասն է, որ Կանաչեան վերջնականապէս վանած է հետագայ 2 «Օրօր»-ներուն մէջ ալ – ահա այդ տողերը`
Վեր կացէք քոյրեր (կրկն.)/պար բըռնել զըւարթ / Հայոց աշխարհէն / քեզ նարկիզ ու վարդ
Վեր կացէք քաջեր, սիրոյ ձէն տըւէք
Վայոց աշխարհին/Վրէժի զէն տըւէք / Վեր կացէք քոյրեր/Դէհ զարթիր, զարթիր
Դէհ զարթիր բալաս/Աչերդ բաց արա / Զարթիր ժըպտիր
Հայրենի ծաղիկ / Արեւն համբուրիր:
Մի մինէօրը (E minor), որ մեր գիտցած ու երգած «Օրօր»-ին ձայնակայք-ն է, յանկարծ կը վերածուի E major-ի եւ կը «հագուի» յաւելեալ 3 տիէզ (sharp): Եղանակը կը վերածուի հասարակ քայլերգի, երգին մեղեդին կը խաթարուի: Այս կը տեւէ մինչեւ «Դէ՛հ, զարթի՛ր բալաս»: Այս բառերէն սկսեալ մինչեւ վերջին` «Արեւն համբուրիր»-ը վերադարձ մըն է «Օրօր»-ի մեր գիտցած եղանակին, որ մնացած է նոյնը: Այս միջանկեալ տարբերակը նետուած է, բարեբախտաբար, մոռացութեան գիրկը, երգուելէ ետք, գուցէ քանի մը տարի, կամ ալ` բնա՛ւ: Երգը կը վերամշակուի 1926-ին, խմբերգի ձեւաչափով, ուրկէ ի սպառ կը հեռացուին վերի տողերը եւ իրենց հետ եկած 3 տիէզ-ները եւ E major ձայնակայքը եւ անոնցմով յառաջացած (անիմաստ) քայլերգային հատուածը:
«Սօսին» մաս չի կազմեր 1947-ին Յոբ. կեդր. յանձն. լոյս ընծայած 10 պրակներուն: Կ՛ըսուի, թէ Կանաչեան զայն գրած է 1951-ին: Մենք զայն սկսանք սորվիլ 1954-ին, եւ 1955-ին «Սօսին»-ը բեմ բարձրացաւ: Անկէ ետք ես Պէլճիքա մեկնեցայ եւ ալեւս չէի կրնար մաս կազմել Գուսան երգչախումբին:
1955-ին Կանաչեան արդէն աչազուրկ էր: Ան կտորը անգիր գիտէր իր չորս ձայներով: Փորձերը տեղի կ՛ունենային Սբ. Նշան ազգային վարժարանի սրահին մէջ: Նախ սոփրանօ-ալթոները կը սորվէին իրենց բաժինը, ապա` տղաքը: Ես խումբին հազուագիւտ նոթա կարդացողներէն էի: Բոլոր այդ ձայնափորձերուն ներկայ գտնուած եմ: Տրուած ըլլալով, որ անձնապէս դժուարութիւն ունէի նոթա եւ բնագիր անգիր միտքս պահելու, որոշած էի փորձերու ատեն նոթաները լսելով ձայնագրել թուղթի վրայ` թէ՛ բառերը, թէ՛ ձայները (այն ատեն դեռ ձայնագրիչ գործիքներ չկային, գոնէ` Պէյրութի մէջ), վստահ էի, որ եթէ մեր վարպետը տեսներ թէ ի՛նչ կ՛ընեմ, պիտի չթոյլատրեր… Ահա այս ձեւով երգը իր ամբողջութեանը մէջ վերականգնած կ՛ըլլայի արդէն` անոր լոյս տեսնելէն իսկ առաջ: Իսկ լոյս տեսնելէն ետք, երբ զայն բաղդատեցի իմ նոթագրածիս հետ, նկատեցի կառուցուածքային տարբերութիւններ: Ահա թէ ինչպէս տարբերակի պատմութեան հարցին վերահասու եղայ: Այսինքն 1951-ին յօրինուած «Սօսին» նախնականը պէտք է նկատենք եւ 1954/5-ինը, որ թէեւ տարբերակ էր, նկատի ունենալու ենք որպէս վերջնականը, այն, որ բեմ հանեցինք յաջորդ տարին: Այսինքն 1954-ին մեզի սորվեցուցածը նկատի չէ առնուած տպագրուած ժամանակ: Թէ ինչո՛ւ, չենք գիտեր: Այս 2 բնագիրները աչքի առաջ ունեցող երաժիշտը պիտի հասկնայ վերը նշուած «կառուցուածքային»-ի նշանակութիւնը: 1951-ի տարբերակին վերջաւորութեան «Largo»-ն (3/4-ով վերջին 5 չափերը), 1954-ի տարբերակին մէջ քանի մը չափով աւելի զարգացած է եւ կարծես չէ աւարտած: Այդ ըլլալու է պատճառը, որ նախընտրուած է լոյս ընծայել 1951-ինը եւ ոչ` 1954-ինը:
