The attached is my translation of Dr. Armenag Yeghiyan’s remembrances (numbered 19) - (հայրենի յուշեր 19) - visit to Armenia in 1989, he shared with friends. In this segment he recalled the conversation he had in Yerevan with the eminent scholar Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան) who chaired the linguistics department of the National Academy of Science of the Soviet Socialist Republic of Armenia. Vahe H. Apelian
_ "Did you know Aghpalian?" He (Varag Arakelyan) asked, confusing me a little, because it was the last question, I could expect from him given the state of mind he was in, recalling the years of exile and executions.
- "No," I replied. “It is unlikely that anyone else in my place could have remembered him. I did not even have the slightest idea about him. My age nor the environment in which I lived allowed me to get to know him.”
- "I remember him very well," he said, and immediately the gloom on his face disappeared. The tense muscles of his face loosened, and a peaceful gaze came in its place, probably in his soul as well. A faint smile appeared on his lips. “We were next door neighbors. Our backyards were separated by a low fence, and we could communicate freely with one another.”
He particularly remembered the day when Aghpalian was released from prison due to the February Uprising and returned home. "It was an event of indescribable joy but alas it lasted for a very short period, after which I never saw him.”
He talked about Aghpalian’s wife and children, with whom he continued communicating until he moved to another district and into another set of circumstances. But I could not confirm where their neighborhood was since he was born in the province of Kotayk whose largest city is Apovian. In his advanced age he continued to live there.
Encouraged by his sudden change of mood, I asked him to tell me how the installation of the cross stone (khatchkar) at Aram Manoogian's grave site came about. I had heard about it from others, but I wanted to hear from the very source. He did not disappoint me.
*****
"I had discovered Aram’s grave a long time ago,” he started telling me. “And I would visit it whenever we had a funeral in the same cemetery. One day, I thought of making the grave more presentable. The tomb could not be touched, but a khachkar could be added to it. Those were impossible dreams in those days, but times changed a lot, and I dared to get in touch with the cemetery administration. They asked me what authority I had to make such an addition to the grave and whether I had any valid connection with the deceased?"
"We learned that Aram's daughter Seta lived in Moscow, and that she could give us permission to place a khachkar at her father’s gravesite. So, we wrote to her. Seta sent us an officially notarized permission, along with warm words of thanksgiving, authorizing us to renovate her father's gravesite.” (http://vhapelian.blogspot.com/2021/06/gadarine-manougians-golgatha-attached.html)
He continued telling the story in plural that led me to believe that there were others of the same ideology who collaborated.
“We contacted the best sculptor of the day. When the sculpting was over, he refused to be paid. The day the monument was erected, a priest also accompanied our small group. As the carriage carrying the khachkar was about to enter the cemetery, several young men stopped the carriage and placed the khachkar on their shoulders and carried it to the gravesite."
Note: The sculptor was Garnik Amirjanian (Գառնիկ Ամիրջանեան). The khachkar procession had been carried out with few people and as far as possible away from the public’s attention, in almost secret conditions. The placement had taken place in 1982. This monument memorializing Aram Manougian was the first erected that came about during the Soviet Armenia era. Other monuments and memorials were erected after the independence.
A pleasant relief had come upon my interlocutor. He appeared to be pleased to have had the opportunity to tell all this to an attentive audience who appreciatively listened to him.
Encouraged by my perception of the change in his demeanor, I asked him to also tell the story of reinterment of Njdeh's remains in Armenia.
"You must be forgiving," I said to justify my request, “times are not good, and God knows when another opportunity may present itself."
*****
- “If Aram was an almost forgotten name, Njdeh was like a painful wound that had many who remembered him and still do. Only 25 years had passed since his death, and there were people here who knew him by name. One could even meet his comrades-in-arms. After Stalin's death, there were those who hoped that he would be released from prison. He even had a relative from Bulgaria visiting him. However, for unknown reasons, he was not released. His deteriorating health exacerbated his condition and Njhdeh died and was buried in the Vladimir prison near Moscow." The prison is located about 175 kms, east of Moscow, in European Russia. During the last years of his life Njdeh was moved there from his Yerevan imprisonment.
As was the case with Aram, the same group of people undertook salvaging the remains of Njdeh. They sent a young man to visit the prison for a special mission, to locate Njdeh's prison grave, which, thanks to his brother had a wooden cross on it with an inscription. Bribing the warden the person succeeded in having Njdeh’s grave opened and had his remains placed in an urn. The warden also handed the person some of Njdeh’s personal belongings which were kept on a shelf. All these were then brought to Yerevan.
This is what Varag Arakelian told me. I later learned from another source that Njdeh's brother rushed to Vladimir's prison right after Njdeh's death and arranged for his brother’s burial or possibly reburial.
With the remains in Yerevan, the question arouse as to where the remains were to be buried.
"We appealed Catholicos Vazgen I, asking him to allocate a burial site in the courtyard of the temple of Saint Gayane in Etchmiadzin, next to General Torgom's tomb. But he did not respond. He avoided assuming responsibility. "
Eventually, the remains were divided. Part of the which were buried in an inaccessible side of one of the hills surrounding Yerevan. The other half, in a military urn, was taken and buried in Syunik, on Mount Khustup (Խուստուփ), some 10 kms from Kapan, next to a spring.
- “Henceforth, every year, with three friends, on a mutually agreed day, we would visit the gravesite. We avoided going out together. In order not to arouse any suspicions we even stayed in different hotels, and each one of us took a separate route and met around the spring.”
 |
| George Azad Apelian at Njdeh's gravesite in the Syunik Region. Courtesy his widow Chake Apelian |
*****
Varag Arakelyan (Վարագ Առաքելեան ) was also very concerned about the dilapidated condition of Aram's residence. Could he have planned to renovate it as well? Not likely. He had neither the time nor the stamina. He was no more physically as active and appeared exhausted. He also lacked the financial resources. After all, he lived on the modest monthly salary of a government official, part of which he devoted to transportation, as he lived in Apovian, Kotayk, where he had a decent detached house with an orchard which he tended in his old age and did not hesitate to share the fruits with his colleagues.
All that remained for me was to say thank you and take leave of him.
He got up and followed me taking with him an envelope.
As soon as we got out of the door, we found ourselves in a narrow hallway. He turned to me and said:
- “Is it possible to have this article published in the Diaspora?”
- "Yes, of course," I answered immediately. I thought I surprised him not so much for my willingness but with my self-confidence for having the article published.
Unfortunately, I was wrong
. *****
It was a rather a large envelope that I handed over to Varand Papazian who was the director of "Azdak" Daily in those days. He promised to "do something" with it and placed the envelope in the drawer of his desk.
A few weeks passed and the article remained not published, so I felt I needed to meet Varand and ask him why he was holding on to the envelope I gave him. Surprisingly, he did not remember that I had given him such a thing. I showed him the drawer where he had placed it. He opened it, searched it, and found nothing there that pertained to the envelope I gave him. He promised to look further, but the article was not published and was forgotten.
Assuming that its contents were about the placement of the cross stone (khachkar) at Aram Manougian’s gravesite and about the burial of the remains of Njhdeh, I wrote about them in a short article and sent it to the journals of the day promising to write in more detail in the future.
Later I read stories about the erection of the cross stone at Aram’s gravesite and the reinterment of Njdeh’s remains. In broad terms they were identical to what I knew, but there were also small differences, all of which, as far as my memory allows me, I have now shared here."
Armenag Yeghiyan
 |
| George Azad Apelian on pilgrimage to Njdeh's gravesite in the Syunik region. Courtesy his widow, Chake Apelian |
Բնագիրը՝ Հայրենի յուշեր (19)
--Աղբալեանին ճանաչե՞լ ես,-- հարցուց՝ քիչ մը շփոթի մատնելով զիս, որովհետեւ վերջին հարցումն է, որ կրնայի ակնկալել իրմէ՝ այն հոգեվիճակին մէջ, ուր կը գտնուէր՝ յիշելով աքսորի ու գնդակահարութեան տարիները:
--Ո՛չ,-- պատասխանեցի,-- դժուար թէ իմ տեղս ուրիշ մը կարենար յիշել զինք. նուազագոյն գաղափարն իսկ չեմ ունեցած իր մասին. ոչ տարիքս կը ներէր, ոչ ալ այն միջավայրը, ուր ես կ’ապրէի անոր ողջութեան կը թոյլատրէր, որ հանդիպէի իրեն:
--Ես նրան շատ լաւ եմ յիշում,-- ըսաւ ու իսկոյն դէմքին մռայլը փարատեցաււ, պրկուած մկանները թուլցան, խաղաղութիւն մը իջաւ նայուածքին (հաւանաբար ՝ հոգիին եւս), կարելի է ըսել՝ մինչեւ թեթեւ ժպիտ մը գծագրուեցաւ շուրթերուն,-- մենք այն ատեն դռկից էինք: Մեր բակերը բաժնուած էին ցած ցանկապատով մը, եւ մերոնք ազատօրէն կը հաղորդակցէին իրարու հետ:
Ու յիշեց մասնաւորաբար այն օրը, ուր Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ Աղբալեան ազատեցաւ բանտէն ու տուն դարձաւ. «Աննկարագրելի ցնծութեան առիթ էր այդ, որ, աւա՜ղ, շատ կարճ տեւեց, ու այնուհետեւ այլեւս չտեսայ նրան»:
Ու պատմեց անոր կնոջ ու զաւակներուն մասին, որոնց հետ յարաբերութիւնը շարունակուած էր, մինչեւ տեղափոխուիլը ուրիշ շրջան եւ ուրիշ միջավայր:
Ծանօթ.--Չկրցայ հաստատել, թէ այս դրացնութիւնը ո՛ւր տեղի ունեցած էր, քանի ինք ծնած էր Կոտայք (այժմու Աբովեան քաղաքը),− որ պարսկական տիրապետութեան տարիներուն մաս կազմած էր Երեւանի խանութեան,− եւ յառաջացած տարիքին ալ կը շարունակէր ապրիլ այնտեղ:
Քաջալերուելով տրամադրութեան այս յանկարծակի փոփոխութենէն՝ խնդրեցի, որ պատմէ Արամ Մանուկեանի խաչքարի զետեղումի հանգամանքներուն մասին, որ տարտամօրէն իմացեր էի ուրիշներէ:
--Կ’ուզեմ ջուրը ակէն խմել:
Եւ յուսախաբ չըրաւ զիս:
* * *
«Վաղուց գիւտը ըրեր էի իր շիրիմին,-- սկսաւ պատմել ան,-- որուն կ’այցելէի ամէն անգամ որ ննջեցեալ մը ունենայինք: Օր մըն ալ ցանկութիւն արթնցաւ մէջս քիչ մը աւելի շուք տալու անոր: Շիրիմին կարելի չէր դպչիլ, սակայն կարելի էր...խաչքար մը աւելցնել անոր վրայ: Այն օրերուն անկարելի երազներ էին ասոնք, սակայն ժամանակնրը բաւական փոխուեցան, ու համարձակեցայ կապի մէջ մտնել գերեզմանի տնօրէնութեան հետ, ուր հարց տուին, թէ ի՛նչ հանգամանքով պիտի փոփոխութեան ենթարկեմ շիրիմ մը: Որեւէ վաւերական կապ մը ունէի՞ ննջեցեալին հետ»:
«Բայց ահա իմացանք , որ Արամ ունէր աղջիկ մը, որ կ’ապրէր Մոսկուա, եւ այդ աղջկան գրաւոր թոյլտւութեամբ կարելի էր խաչքար զետեղել գերեզմանին վրայ: Ուստի գրեցինք աղջկանը՝ Սեդային, ու ստացանք անոր՝ նոտարի ձեռքով հաստատուած պաշտօնական արտօնութիւնը՝ երախտագիտական ջերմ բառերովը մէկտեղ, որով կը լիազօրուէինք բարեփոխելու հօրը գերեզմանը»:
«Դիմեցինք օրուան լաւագոյն քանդակագործին : Ու երբ գործը աւարտին հասաւ, ան մերժեց վարձքը գանձել: Կոթողի հաստատման օրը քահանայ մըն ալ կ’ընկերանար մեր փոքրիկ խումբին: Երբ խաչքարը փոխադրող կառքը կը պատրաստուէր գերեզմանատուն մտնել, քանի մը երիտասարդներ կանգնեցուցին զայն, իրենց ուսերուն վրայ դրած տարին խաչքարը մինչեւ շիրիմը »:
Զրուցակիցիս վրայ հաճելի թեթեւութիւն մը եկած էր, կարծես գոհ էր, որ այս բոլորը պատմելու առիթ ներկայացած էր եւ ունեցած էր խելօք ունկնդիր մըն ալ, որ յափշտակութեամբ մտիկ կ’ընէր իրեն:
Եւ ճիշդ այդ տպաւորութենէս ալ քաջալերուած՝ խնդրեցի, որ պատմէ Նժդեհի աճիւնին՝ Հայաստան վերադարձի ու հայրենի հողին յանձնումի պատմութիւնը եւս:
--Պիտի ներող ըլլաք,-- արդարացայ,-- որովհետեւ ժամանակները լաւ չեն, եւ Աստուած գիտէ, թէ մէյ մըն ալ ե՛րբ առիթը կրնայ ներկայանալ:
* * *
--Եթէ Արամը գրեթէ մոռացուած անուն էր, ապա Նժդեհը կոտտացող վէրքի նման էր, որ շատ յիշողներ ունէր եւ ունի մինչեւ հիմա: Նրա մահից անցել է ընդամէնը 25 տարի, եւ նրան էստեղ յականէ-յանուանէ ճանաչողներ կային, կարելի էր հանդիպել նրա զինակիցներին: Ստալինի մահից յետոյ կային ակնկալողներ, որ ազատ արձակուէր, մինչեւ անգամ իրեն այցելող հարազատ ունեցաւ Պուլկարիայից. սակայն անծանօթ պատճառներով էդ ազատութիւնը չստացուեց, քայքայուած առողջութիւնն էլ իր կարգին, եւ Նժդեհ մահացաւ ու թաղուեց Մոսկուայի մերձակայքը՝ Վլադիմիրի բանտում»:
Ինչպէս Արամի պարագային էր, ուրեմն Նժդեհի յիշատակի փրկութեան կը լծուի նոյն խմբակը: Անոնք յատուկ առաքելութեամբ Վլադիմիր կը ղրկեն երիտասարդ մը, որ կը գտնէ Նժդեհի բանտն ու գերեզմանը,-- որ եղբօրը շնորհիւ արժանացած էր փայտէ խաչի ու արձանագրութեան եւս,-- ապա սակարկութեան կը մտնէ բանտապահին հետ եւ փոխան կաշառքի՝ կը յաջողի բանալ տալ գերեզմանը ու անկէ վերցնել սափոր մը աճիւն: Բանտապահը, դարակէ մը հանելով, անոր կը յանձնէ Նժդեհի անձնական քանի մը իրերը՝ մախաղի մը մէջ ամփոփուած : Այս բոլորը կը բերուին Երեւան:
Հիմա հարց կը ծագի, թէ ո՛ւր պիտի թաղեն այդ սափորը:
«Դիմեցինք Վազգէն Ա-ին՝ խնդրելով որ տեղ յատկացնի ս. Գայիանէի տաճարի բակի մէջ՝ զօր. Թորգոմի շիրիմին կից փոքրիկ տարածութեան վրայ: Սակայն չընդունեց. խուսափում էր պատասխնատւութիւնից»:
Ասոր վրայ՝ աճիւնը կը բաժնեն երկուքի. մէկ մասը կը թաղեն Երեւանը եզերող բլուրներէն մէկուն մէկ անմատչելի կողին: Իսկ միւս կէսը՝ զինգէ սափորով միասին, կը տանին թաղելու Սիւնիք, Խուստուփ լեռան վրայ, Կապանէն մօտ 10 քմ հեռու, վարար ակի մը կից:
--Եւ այնուհետեւ ամէն տարի երեք ընկերով, որոշուած օրը, ուխտի կը գնայինք աճիւնին: Կը խուսափէինք միասին ճամբայ ելլելէ, մինչեւ անգամ կ’իջեւանէինք տարբեր հիւրանոցներ, որպէսզի որեւէ կասկած չարթնցնենք, եւ անջատ ճամբաներէ զիրար կը գտնէինք ակի շուրջը:
* * *
Վարագ Առաքելեան շատ մտահոգ էր նաեւ Արամի բնակարանին պարզած կիսաւեր վիճակով, բայց կրնա՞ր ըլլալ, որ ծրագրէր անոր բարեկարգումը եւս: Դժուար թէ. նախ ժամանակ չունեցաւ, սպառած էին ուժերն ալ, բայց մանաւանդ իրեն կը պակսէին նիւթական միջոցները: Ան, վերջին հաշուով, ապրած էր պետական պաշտօնեայի համեստ ամսականովը, որուն մէկ մասն ալ կը յատկացնէր փոխադրութեան, քանի կը բնակէր Աբովեան, Կոտայքի մէջ, ուր ունէր առանձնատուն մը՝ օժտուած կոկիկ տնամերձով մը, որուն մշակումը ինք կը կատարէր մինչեւ յառաջացած տարիքը եւ չէր վարաներ անոր պտուղներէն բաժին հանելու պաշտօնակիցներուն եւս:
Կը մնար, ուրեմն, շնորհակալութիւն յայտնել եւ հրաժեշտ առնել:
Տեղէն ելաւ եւ դարանէն ծրար մը առնելով հետեւեցաւ ինծի:
Հազիւ դռնէն դուրս ելած՝ գտնուեցանք նեղ անցքի մը մէջ: Այստեղ ալ դիմեց ինծի.
--Կարելի՞ է այս յօդուածը արտասահմանի մէջ տպել:
--Այո, ի հարկէ-- պատասխանեցի իսկոյն՝ կարծեմ զարմացնելով զինք ոչ այնքան ցուցաբերած պատրաստակամութեամբս, որքան ինքնավստահութեամբս:
Դժբախտաբար կը սխալէի:
* * *
Բաւական պարարտ ծրար մըն էր, որ քանի մը օր ետք յանձնեցի Վարանդ Փափազեանին՝ «Ազդակ»-ի այն օրերու տնօրէնին: Խոստացաւ «բան մը ընել» եւ սահեցուց զայն գրասեղանի դարակին մէջ:
Քանի մը շաբաթ անց յօդուածը տակաւին լոյս տեսած չէր, ուստի ստիպուեցայ հանդիպիլ անոր եւ հարցնել պատճառը: Զարմանալիօրէն չյիշեց, թէ նման բան մը յանձնած եմ իրեն: Ցոյց տուի այն դարակը, ուր դրած էր: Բացաւ զայն, փնտռեց ու ոչինչ գտաւ: Խոստացաւ աւելի փնտռել...եւ այնպէս ալ այդ յօդուածը լոյս չտեսաւ ու մոռցուեցաւ:
Ենթադրելով, թէ անոր բովանդակութիւնը կը վերաբերէր նոյն ինքն Արամի խաչքարին ու Նժդեհի աճիւններուն, ինքս պատմեցի զանոնք հակիրճ յօդուածով մը ու ցրուեցի օրուան մամուլին՝ հետագային քիչ մը աւելի մանրամասն գրելու հեռանկարով: Աւելի ուշ հայրենի մամուլին մէջ քանի մը անգամ կարդացի զոյգ պատումները, որոնք լայն գիծերու մէջ կը նոյնանային իմ գիտցածովս, սակայն կը գտնուէին մանր-մունր տարբերութիւններ եւս, որոնց բոլորը հարազատօրէն, որքան յիշողութիւնս կը թոյլատրէր, տուած եղայ ներկայովս:
1. Իր պատումը յոգնակի դէմքով շարունակեց, ենթադրելի է, որ գաղափարակիցներ ունէր:
2. Գառնիկ Ամիրջանեանն է ան: Խաչքարի զետեղումը, որքան կարելի է՝ աչքերէ հեռու, գրեթէ գաղտնի պայմաններու մէջ, տեղի կ’ունենայ 1982-ին, հինգ-վեց հոգիի ներկայութեան:
3. Խորհրդային կարգերու օրով սա առաջին յիշատակութիւնն էր: Յետանկախութեան ան արժանացաւ ուրիշ արձաններու ու կոթողներու եւ այլ յիշատակութեանց:
4. Մոսկուայէն մօտ 175 քմ արեւելք, Եւրոպական Ռուսիոյ մէջ, ուր Նժդեհ Երեւանէն փոխադրուեցաւ կեանքի վերջին քանի մը տարիներուն:
5. Ինծի այսպէս ալ պատմած է Վարագ Առաքելեան: Այլ աղբիւրէ իմացայ հետագային, որ այդ մախաղը ստացած է Նժդեհի եղբայրը, որ անոր մահէն անմիջապէս ետք փութաց Վլադիմիրի բանտը եւ կազմակերպեց անոր թաղումը կամ հաւանաբար վերաթաղումը:
Արմենակ Եղիայեան
