V.H. Apelian's Blog

V.H. Apelian's Blog

Thursday, December 21, 2023

Արմենակ Եղիայեան ` Ճանչնանք մեր բառերը (5) - ԽԱՉ ԵՒ ԽԱՉԵՐԿԱԹ

  Վերարտադրած եմ Արմենակ Եղիայեանին թիւ 5 «Ճանչնանք մեր բառերը» հրատարակութիւնը։

Ճանչնանք մեր բառերը (5)

1.       Խաչ եւ խաչերկաթ

Ինծի համար մնայուն  հետաքրքրութեան առարկայ եղած է այն հարցըթէ մեր այնքան մեծաթիւ փոխառութիւններուն դիմաց ՝ թրքերէնը իր կարգին որեւէփոխառութիւն կատարա՞ծ է հայերէնէնՎերջին հաշուով մենք բաւականպատկառելի թիւ մը ունեցած ենք Թուրքիոյ մէջ՝ Արեւմտեան Հայաստանէն մինչեւ Պոլիսըսենք՝  ամբողջ բնակչութեան  մօտաւորապէս  մէկ հինգերորդըիսկ Պոլիս մայրաքաղաքի բնակչութեան  մէկ քառորդըեւ  ասոնք՝ ըստ 19-րդ դարու երկրորդ կէսին կատարուած եւրոպական մարդահամարի  մըորուն ակնարկած է Յակոբ Սիրունի:

Միւս կողմէ՝ քաղաքակրթական զգալիօրէն աւելի բարձր մակարդակի վրայ կըգտնուէինք հայերս յարաբերաբար տիրակալ  քոչուոր թուրքինոր  գիր ուգրականութիւն չունէր տակաւիներբ հաստատուեցան մեր առաջին շփումները:

 Այլ խօքով՝ բոլոր նպաստաւոր պայմանները գոյութիւն ունէինոր նման փոխառութիւններ կատարուած ըլլայինինչպէս որ պատմականօրէն  կատարեցին  թուրքերըօրինակ,  մասնաւորաբար պարսկերէնէնարաբերէնէնու որոշ չափով ալ յունարէնէնաւելի ուշ՝ եւրոպական զանազան լեզուներէորոնց հանրագումարն է  ձախին բերուած նկարը



Ուր կակնարկուի հայերէն փոխառութեանց՝ առանց թուելու  անոնց գումարըինչպէս կատա-րած է  այլ լեզուներու պարագային

Այս վիճակագրութիւնը քիչ մը կը զարմացնէ զիսերբ այսպէս կը թերգնահատէ հայերէնէ փոխաթիւնները եւ մինչեւ իսկ  չի զիջանիր թիւ մը որոշել:

Ահաւասիկ հարցերորոնց այնպէս ալ   չյաջողեցայ գոհացում տալճիշդ չեմ ալ գիտերթէ յատուկ ուսումնասիրութիւն մը գոյութիւն ունեցա՞ծ է երբեւէ:

Տարտամօրէն կը յիշեմոր հայրս կըսէրթէ իրենց թուրք համագիւղացիները  կը կիրարկէին հայերէն խաչերկաթ բառըԱյսպէս կոչուած է այն խաչաձե ւմետաղեայ հաւասարակողմ սարքըոր կը հանգչեցնէին  թոնիրին (պատկերը՝ձախին)  բերանը՝ վրան զանազան առարկաներ,−  մասնաւորաբար պտուկով  կերակուր,    բայց նաեւ տեղին համեմատ  խորովածացու ,−  դնելու ու եփելու համար:'

Վկայութիւն մը

«Աշնան վերջտատս խնոցուց հանած կարագը աղ էր դնումու ձմռան միօր`համարեա տարեմուտի էս օրերինմեծ  ղազանը  կարագով լի դնում էրբոցկլտացող  թոնրի վրաՍկզբում խաչերկաթ էր դնումթոնիրը երկու հաւասարմասի բաժանելով,  ու կամաց-կամաց կրակը թէժացնում էր» (ՌոբերտՄաթոսեան):

Այս բառն ալ կը դառնայ  ուղեցոյցս:

                                                              *   *   *

2. Պետրոս  Կարապետեանի (Զէքի “իմաստուն” յորջորջեալՀայերէնէ-օսմաներէն բառարանին մէջ (1907) կը փնտռեմ  խաչերկաթ-ը ու չեմգտներ:

Սակայն փոխարէնը  կը գտնեմոր թրքերէնը  խաչ բառին համար   հաւասարապէս դիմած է հայերէնին (haç/հաչ) , յունարէնին  (stavroz/սթաւրոզ), պարսկերէնին (çarmih/չարմիհու արաբերէնին (salib/սալիպ):

Իր բաղադրեալ բառերը կազմած է մի՛այն հայերէնի խաչ-ով.

--haçcı /հաչճը =  խաչապաշտ

--հaçlı/հաչլը =  խաչակիր

--haçımsı/հաչըմսը  =  խաչաձեւ

--հaça germek/հաչա կերմեք = խաչելխաչը հանել

--հaç çıkarmak/հաչ չըքարմաք =  երեսը խաչ հանելխաչակնքել  

Ապա կը դիմեմ  Google-ին ու այստեղ ալ կը գտնեմոր մեր «խաչերկաթը» ունեցած է  թրքական 18 բարբառային արտասանութիւն կամ տարբերակ.որոնցմէ թուենք  մէկ քանին.

--hecirget/հեճիրկեթ     --hatirçak/հաթիրչաք

--haçirdek/հաչիրտեք    --haçirgat/հաչիրկաթ

--hatirçek/հաթիրչեք     --helgirdeç/հելկիրտեչ

Եւ ոչ միայն...

Այստեղ ալ ի յայտ կու գայոր խաչերկաթ-ը որդեգրած են ռուսերը եւս՝

--кочерга /kočergá/քոչերկա  արտասանութեամբ:

                                              *   *   *

Ճանչնանք Պետրոս Զէքի Կարապետեանը

Եղած է իր ժամանակի մեծագոյն  լեզուաբաններէն  մէկը (1869−1937): 

Սուլթան Համիտ զինք ընդհանուր քննիչ կարգած է թրքական բարձրա-գոյնվարժարաններու հայերէնի պարտադիր դասընթացքինԱյսպարտակա-նութեան ծիրէն ներս գրած է երկու պատկառելի բառարաններ՝ «Մեծբառարան հայերէնէ օսմաներէն» եւ «Մեծ բառարան օսմաներէնէ  հայերէն»:

armenag@gmail.com                                 Արմենակ Եղիայեան

 

 

 

 

 

Remembering Hratch Bedoyan

Facebook alerted me today that I have saved in my memory bank  Nazareth Berberian's article in Azrag Daily – dated October 28, 2017 – about Hratch Bedoyan at the  25th anniversay of his untimely death. Hratch passed away suddenly at the prime of his life.  I recalled Simon Vratsian who wrote that Arshag Chobanian passed away so did the Armenian Paris for his friends; so did  in many ways the Armenian Beirut I knew. We were good friends. Attached is my abridged translation of Nazareth Berberian's rememberance of Hratch.Բնագիրը կցուած է ներքեւը։ Vahe H. Apelian

Dr. Hratch Bedoyan

 « There are deaths and losses that a person cannot come to terms with, even if a quarter of a century has already passed. Although time heals the wounds, but it also deepens he sense of the untimely  loss of a dear friend. Such is the case with Dr. Hratch Bedoyan who suddenly left us for good, in the prime of his life. The Armenian and the Lebanese had fully meshed into one in him and that became his hallmark. “Dr Hratch”, that is how the political science students of the Haigazian and the Lebanese Univerisities, would address him, was also a devout ARF-er. 

 Unger Hratched charted his political path among the Armenians of Lebanon and in particular in the ARF family of Lebanon, with his unique blend of a full-fledged Armenian and a full-fledged Lebanese, portraying a Phoenix like figure in the tumultuous political upheavals in Lebanon caught in a deadly civil war. As time marshals and the more burning becomes the issue of being a full-fledged Armenian in the Diaspora  and a full fledged citizen, the more unforgettable Hrach and what he stood for become. Even before receiving a doctorate degree in political science from Oxford University, and after that, as a lecturer at Haigazian and the Lebanese Universities, during the whole course of his adult life, Dr. Hratch Bedoyan equally immersed himself and actively participated in the state-political life of Lebanon. as well as in the Armenian communal life through the Armenian Revolutionary Federation.

Hratch was born, raised and nurtured in an Armenian Catholic family. From his early age, as a student at the National "Cilician" School, followed by his secondary education at a Lebanese school, he remained connected to Bourj Hamoud, which he likened as the Diaspora Armenian citadel and considered it the Diaspora’s beating heart and as the ideological cradle of all Diaspora Armenians. By the same token all that the Armenian Bourj Hammoud personified became the cornerstone of his political make-up, and marked his brave walk as an Armenian national and also as a civic minded Lebanese. And for that very reason, Hrach distinguished himself for having close Armenian and Arab friends at all the milestones of his life, as a student, as lecturer and as a political operative. Frienshipg, not only in the sense of social bonds only, but also in terms of being proactive participant with him in the Lebanese reality, as well as in the pursuit of Hai Tahd, the Armenian cause. 

Hratch’s decision to study political science was not a random choice. He was a true representative of the innatetly political type, who used his professional studies to hone his political instincts. From his youth, Hrach immersed himself in absorbing the Lebanese politics, its historical pattern, the relationships of the constituents of its sectarian make-up, all the while enriching his knowledge through personal contact and acquaintances with the leading political figures. He equally emersed himself in ARF and in the fabric of the Armenian communal life starting as a member of the ARF Zavarian Student Associaiton.

At my parenteral home, Anetlias, Lebanon

The 1970s were the years of awakening for the Armenian cause, Hai Tahd. It was a period of student activism hitherto at an unprecedented scale.  Hrach, through his command of Arabic and with the friendship he had forged with the Arab students, made an important contribution towards the propagation of the Hai Tahd among the Lebanese students. In 1975, at the onset of the Lebanese civil war, Hratch went abroad first to continue his graduate studies at the Univesrity of Syracuse and almost right after getting there, he moved to London, having accepted Oxford Univeristy’s invitation for the political science doctoral progam. But he remained in touch and in 1977 he returned to his beloved and adored Lebanon, where he headed ARF Central Committee’s the political arm, while continuing to work on his doctoral disserataiton. Subsequently as a member of the ARF Central Committee, served the Armenian community and the country until his death. 

Those were tumultuous years marked with political upheavals and Hai Tahd activism. The Armenians of Lebanon were forced to confront dangerous political waves. Unger Hratch always stood by as a watchful guard to overcome the challantges that were threatening the Armenian community and brought his contribution for its welfare. He became the natural interlocutor for the Armenian community, especially of the Dashnagtsutyun with the Lebanese forces led by Bashir Gemayel, from the politically dominant Gemayel family. and with their politically active upcoming younger generation among whom were many of his former students and colleagues from the Lebanese University.

Further more, Hrach had access to the leading forces of the "nationalist movement for the protection of Christian Lebanon" that was established in the late 1980s among the new Lebanese generations, which is at the helm of the government as this tribute to Dr. Hratch Bedoyan is beign written. And for ensuing more than a decade, until his untimely death, Dr. Hratch Bedoyan stood as the Armenian voice of a fully fledged Lebanese and earned the credit of an unofficial advisor at the presidential level opening doors for our national rights and demands. 

Unger Hratch Bedoyan’s dream and justified ambition was to represent the Armenian Catholic community of Lebanon in the Lebanese parliament. He would have been a worthy representative as a fully fledged Armenian and a fully fledged Lebanese. Regretfully he was not lucky to live long enough to realize the political ambition he harbored which would have been the supreme crowning of his life.

A sudden heart attack in 1992 cut off Hratch Petoyan's lifeline. He had just reached the stage of maturity and had so much to give to his people and his beloved Lebanon. He left our world, having barely started a family with Zarouhie Meguerian and was blessed with a newborn son, Hrag. 

Well done, dear Hratch. Your memory lives in all of us.

I visited Hratch Bedoyan's gravesite in 1995 with his brother Puzant.
For a brief moment life and death mergd into one and I felt with him. 

*****
Բնագիրը՝ 

Հայու Եւ Լիբանանցիի Լիարժէք Միաձուլման Ախոյեանը (Նուիրուած` Ընկեր Դոկտ. Հրաչ Պետոյեանի Մահուան 25-րդ Տարելիցին)