"History of Armenia” or "Armenian History "- Հայոց Պատմութիւն

Vahe H Apelian

        On July 11, 2024, PM Nikol Pashinyan summed up his views about the difference in the “History of Armenia” and “Armenian History”. I dutifully jotted down what he said, which I understood to mean that “History of Armenia” is the history and development of the state of Armenia drawn from history when there was no Armenian state. “Armenian History”, on the other, is history for having an Armenian state, when there was no Armenian state. The PM considers that there is vital difference between the two and stated that “this is a very important and conceptual logic, it is key for us, the strategy to ensure the sustainability of the state” and that, “in the social and psychological spheres, this change must take place first.” He further noted and said; “allow me to say that these changes are taking place today in the Republic of Armenia”. I have attached his statement below (see note 1). I do not want to translate it. Let us face it, we are Armenians separated by the widening gap of  the Armenian language both in orthography and in the nuances of the meaning. Those who are interested, may copy it and post it on Google translate and share their views.

The PM is not a lone crusader. He is the spokesperson of a mindset. If any doubt, I invite readers to check the Wikipedia. “History of Armenia” is the English title of the text that is titled in Armenian “Հայոց Պատմութիւն – Hayots Badmoutyoun” - “Armenian History”. I do not know why Wikipedia titled the same text as “History of Armenia” in its English language version and “Hayots Badmoutiun” that is to say "Armenian History" in its Armenian version. Neither title is the translation of the other. It gives the impression that two camps wrote about the history of Armenian people. Each camp wore a different set of goggles. The English language camp opted to call it History of Armenia and view the Armenian history through history of Armenia. The Armenian language camp opted to title it Hayots Badmoutiun – Armenian History, and view the State of Armenia as an evolution of the Armenian history. 

Contextually, “History of Armenia” in the Wikipedia is not different than “Հայոց Պատմութիւն – Hayots Badmoutiun» - "History of Armenia", which I quote: “covers the topic related to the history of the Republic of Armenia, as well as the Armenian people, the Armenian language, and the regions of Eurasia historically and geographically considered Armenia.” In the Armenian version of the same text - Հայոց Պատմութիւն – Hayots Badmoutiun -"Armenian History" - I quote in translation: “Armenian history or the history of the Armenian people, is the history of the Armenian ethnos (people of the same race or nationality who share distinctive culture), which is chronologically divided into several centuries.” (see note 1)      

Obviously, the undertone is political. I do not mean to imply that there is a political undertone by the PM and the politically like-minded segment of the citizens of Armenia that support him. There is an equal political undertone in the Diaspora by those who politically have positioned themselves against the PM. It’s the two sides of the same coin. I do not think the issue is academic and can be resolved academically. 

The problem I see is that there is no one playing field where a game is played under the same rules. It is the same game but the playing fields are different. One is in Armenia and the other is in Diaspora and each has its own sets of rules. The buzz word in the Diaspora is Պահանջատիրութիւն – claimant – of that was taken from us because of the genocide. The Diaspora has moral duty to remain the righful claimant of what was taken away.  But understandably  the political connotation is different for the State of Armenia. Of course it is not the lack of patriotism or the lack of historical knowledge that has the leaders of Armenia claim that Armenia has no territorial claim from Turkey, and when it came to the Republic of Artsakh, Armenia did not recognize it as a state nor annexed it as part of Armenia. And when it comes to the Genocide, Armenia's position has been «no precondition», which means don't ask and don't tell. Turkey does not ask, and Armenia does not tell.  Such are the realities of state relations.

Furthermore, it is a debate that accomplishes nothing, other than political bickering. both in Armenia and in the Diaspora. In Armenia, understandingly its expected political course and has its recourse. But in Diaspora, it has no recourse other than to fragment Diaspora further when,  let us face it, save a few pockets here and there, the overwhelming Armenians in the Diaspora are not schooled in Armenian schools, let alone in Armenian history to split hair whether its history of Armenia or Armenian history. Most in Diaspora attend their state schools and many are doing in the Middle East as well. I was surprised to meet two young Armenian persons in Aleppo who spoke fluent Armenian but could read and write in Armenian because they attended local state schools. That would have been unheard of in my days for an Armenian student growing in Beirut and in Aleppo. 

I studied Armenian history in my elementary years and maybe early middle schools years. Whenever I hear Armenian history, I am reminded of Simon Simonian's Armenian History textbooks I read with fascination. 

Note 1:

“Հայաստանի Պատմութիւնը» պետութեան գոյութեան զարգացման պատմութիւնն է պետութեան չգոյութեան դրուագներով։ իսկ «Հայոց Պատմութիւնը» պետութեան չգոյութեան պատմութիւնն է, պետութեան գոյութեան դրուագներով։ Սա, շատ կառեւոր եւ հայեցակարգային տրամաբանութիւն է, մեզ համար առանցքային է՝ պետութեան յարատեւողութիւնը ապահովելու ռազմաւարութիւնը , նախ դա պէտք է տեղի ունենայ սոցեալ հոգեբանակակ պայմաններում։  Սոցեալ հոգեբանական մէջ պէքտ է  նախ ե առաջ այդ փոփոխութիւնը տեղի ունենայ։ եւ թոյլ տուէք ասեմ որ այդ փոփոխու՚թիւնը տեղի է ՚ունենում  այսօր Հայաստան Հանրապետութեան մէջ։ Վերջին շրջանի իրադարձութիւնները տարբեր կողմերից հենց այդ են ցոյց տալիս։»

Note 2:

«Հայոց պատմություն կամ Հայ Ժողովրդի պատմություն, հայ էթնոսի պատմություն, որը  ժամանակագրական առումով  բաժանվում է մի քանի դարաշջրանների։ »

՚

 

Անդրշիրիմեան Սէր եւ Միութիւն

 Գրիգոր Գրաճեանէն ստացած երկու տեղադրութիւնները միացնելով կազմած եմ այս պլակը։ Ակնարկը Լիբանանին է, բայց անոր իրողութիւնէն կարելի չէ զանց առնել որեւէ երկիր՝ երբ անոր քաղաքացիները իրենց ողջութեան կը մնան պառակտուած, բայց յետ մահու «փարած եւ շաղախուած հողին անոնք կը դառնան մէկ ու միակամ” եւ կ՚արժանան փառաց պսակին։ Վերնագիրը ես է որ յարմարացուցած եմ նկարին հետ։ Վահէ Յ Աբէլեան

Լիբանան ժամանող օդանաւին մէջ, լիբանանցիներ, - բոլոր համայնքներէ, - իրարու կը բարեկամանան, կը մտերմանան, կ՚եղբայրանան, մինչեւ իսկ, ազգականական կապեր կը փնտռեն ու կը գտնեն. հեռուէն-հեռու ազգական կ՚ելլեն, եւ կը խոստանան անպայման հանդիպիլ երբ հասնին Լիբանան։

Սակայն՝ երբ օդանաւը վայրէջք կը կատարէ, հազիւ անիւները գետին հպած՝ տակաւին վերջնական կանգ չառած, (գէփթընին ծափերով շնորհակալութիւն յայտնելէ ետք) արդէն իսկ ամէն մարդ ոտքի է պայուսակ-մայուսակ առնելու եւ վայրկեան առաջ օդանաւէն եւ օդակայանէն դուրս նետուելու, եւ առանց իսկ «մնաք բարով» ըսելու նոր բարեկամացած ճամբորդին, ամէն մէկը կ՚երթայ իր գիւղը, թաղը, շրջանը եւ իր համայնքին ոչ իսկ անգամ մըն ալ հանդիպելու իրարու։

1915-16 թուականներուն, օսմանցի թուրքերը մօտաւորապէս երկու տասնեակ լիբանանցի հայրենասէրներ, - քրիստոնեայ եւ մահմետական, - կախաղան հանեցին Օսմանեան Կայսրութենէն անկախանալու ձգտումին համար:

Անոնք խրոխտաբար կախաղան բարձրացան «Պուրճի» հրապարակին վրայ, որ յետագային կոչուեցաւ «նահատակաց հրապարակ»:

Թուրքերը նահատակներուն դիակները Պէյրութի ծովեզերքը, հաւաքական փոսի մը մէջ նետեցին:

1918-ին, երբ ֆրանսական բանակը Լիբանանը ազատագրեց, մտածուեցաւ արժանապատիւ կերպով թաղել երկրի անկախութեան համար զոհուած ազատամարտիկները:

Սակայն, լուրջ հարց մը ծագեցաւ. քրիստոնեայ եկեղեցին չփափաքեցաւ իր գերեզմանատան մէջ ընդունիլ իսլամ դիակները, մահմետական կրօնաւորները նոյնպէս չուզեցին իրենց գերեզմանատան մէջ տեղ տալ քրիստոնեայ մարտիկներուն:

Հարցին բարւօք լուծում տրուեցաւ երբ տիւրզիներու համայնքին պատկանող գերեզմանատան մէջ տեղ տրամադրուեցաւ քրիստոնեայ եւ իսլամ ազատամարտիկներուն:

Այժմ Պէյրութի «Վէրտէն» շրջանին մէջ՝ մուտքին երկաթէ կղպուած դռներու ետին, տիւրզի համայնքին պատկանող գերեզմանատան մէջ՝ բարտի ծառերու հովանիին տակ կը հանգչին Լիբանանի անկախութեան համար զոհուած 19 ազատամարտիկները: Մահմասանի եղբայրները քարէ դամբարանի մը տակ, քիչ մը անդին Օմար Մուսթաֆա Համատ՝ 1892-ի ծնունդ, 1889-ին Հասպայա ծնած Սաիտ էլ Շէհապի ...

Մուտքի երկաթէ դռան վրայ արձանագրուած է՝ «Լիբանանցի նահատակներու գերեզմանատուն»:

1994 թուականին Վարչապետ Ռաֆիք Հարիրի նուիրատուութեամբ գերեզմանատուն նորոգուած է:

Այդ թուականէն 10 տարի ետք Հարիրի ինք դարձաւ Լիբանանի նահատակներէն մէկը:

Երկար փնտռտուքէ ետք, ասդին-անդին հարցնելով դժուարաւ կրցայ գտնել՝ մուտքին կղպանքներով ամրացուած գերեզմանատունը: 

Լիբանան ծնած ու հասակ առած, բոլոր համայնքներէն անձնազոհներ՝ երկրի անկախութեան համար նահատակութեան ու զոհողութեան իրենց բառինը տուած եւ տակաւին կը շարունակեն տալ: 

Եթէ քաղաքացիներ, իրենց կեանքի տեւողութեան ընթացքին՝ համայնքային եւ յարանուանական տարբերութիւններով կը մնան բաժնուած, յետ մահու, փարած եւ շաղախուած հողին անոնք կը դառնան մէկ ու միակամ:

 

ՅԳ

Յիշեալ Գերեզմանատան մասին տեղեկութիւններու աղբիւրը  լրագրող Robert Fisk-ն է( 12 յուլիս 1946- 20 հոկտեմբեր 2020):

 

Memorable July dates - 4/4 - July 9, 1976 - Westward Crossing the Atlantic

 Vahe H Apelian

CROSSING THE ATLANTIC: This is the fourth and last installment of my “Memorable July dates” blog. The dates I had in mind are July 1, 1846, July 2, 1972, July 4, 1776, and July 9, 1976. 

The July 2 and July 9 dates are personal memorable days. Today, July 9, 2024, marks the 48th anniversary of my having arrived to this hospitable shore in 1976, as another immigrant. A few years earlier I had been at the western most point I thought I would ever be. But it did not turn to be that way and I ended up crossing the Atlantic Ocean as well. 

One thousand nine hundred and seventy-two – 1972 - was a momentous year for me. I was a graduate student in the Bacteriology-Virology Department of the American University of Beirut, School of Medicine. A year before I had graduated from the school of pharmacy. It was a tumultuous year and hence the traditional commencement ceremony was not held in the athletic field, where it is customarily held. 

My years as pre-pharmacy and then as a pharmacy student in AUB were memorable as well, mostly thanks to the scholarship Calouste Gulbenkian Foundation granted me. The scholarship not only covered the tuition, but every semester left enough money to buy the textbooks, a shirt, a pair of pants and a pair of shoes from the upscale "Red Shoe" store. Unburdened from financial worries, and knowing that my schooling did not financially burden my parental family, I became involved both in student organizations and extracurricular activities. I was elected as the class representative to the school of pharmacy student board. I was also elected to chair arguably the oldest Armenian student association in the Diaspora, the A.R.F. Zavarian Student Association.

It was Dr. Garabed Garabedian, the chairman of the Bacteriology-Virology Department who had accepted me into the graduate program. Edward Barsoumian, was a former graduate student and had become an adjunct member of the faculty, told that me that Dr. Garabedian, during the faculty meeting, had made it known in no uncertain terms that I was to be the student who would be accepted into the graduate program that offered not only free education towards a masters in science degree, but also a stipend as a laboratory instructor.

Dr. Garabed Garabedian with the graduate students, January, 1973

Dr. Garabed Garabedian was orphaned survivor of the Armenian genocide. He had started working in the department as a technician but also had pursued his education and getting up in the ranks and  after receiving his PhD degree from a university in the U.S., he had returned to assume the chair of the department he was a laboratory technician. He commanded much respect in the AUB medical community both as an academician and as a scientist. Engrossed in his work, he remained marginal at best in the Armenian community, if not totally uninvolved. But he took a particular liking of me and it was him that upon my completion of my masters in science degree, had me accepted for fellowship in Clinical Pathology program, a highly competitive program especially in the sectarian makeup of Lebanon. To this day I have kept the recommendation he gave when we departed ways and I was on my way to the U.S. as another immigrant. I quote, “I take distinct pleasure in giving him this letter of recommendation.  G. A. Garabedian, Ph.D., Professor and Chairman, Department of Bacteriology and Virology.”

And now, a year into my graduate study, he was giving me permission to take off with pay, to go to Portugal at the invitation of the Calouste Gulbenkian Foundation to attend a summer long study at its science institute. Along with me were Arpi Darakjian, the sister of Nazareth Darakjian, M.D, the president of AMAA, Ara Hovanessian who earned a Ph.D. and charted an internationally reputable career as a research director in the Institute of Pasteur. I do not remember the names of the other two, other than the first name of one of them, Sirvart.

We were immersed in our tasks in the Institute for the five days of the week and had the weekends off to do sightseeing. During one of these weekends, I visited the westernmost point of Europe and Eurasia, a place called Capo Da Roca that overlooked the turbulent and seemingly endless Atlantic Ocean below. The place is said to symbolize the sea faring spirit of the Portuguese. At that moment I became reflective. In my small world I thought, I had come far, shouldered by my parents, many teachers in the Sourp Nshan school and then at the Armenian Evangelical College-High School,  Dr. Garabed Garabedian, and of course the Calouste Gulbenkian Foundation. Dr. Garabedian was one of the earliest graduates of the A.E.C, which was founded in 1923 as the first Armenian post genocide high school. 

With students at the Gulbenkian science institute

Students and Staff

I purchased a certificate attesting my visit there. I still keep it as a cherished remembrance. It reads that on July 2, 1972, I was at Cabo da Roca-Portugal, the westernmost point in Europe "where the land ends and the sea begins and where the spirit of faith and adventure reigns, which took the caravels of Portugal in search of new worlds for the world.” (note: a caravel is a small, fast Spanish or Portuguese sailing ship of the 15th–17th centuries)

Little did I envision that in a few years the world I knew would turn upside down. Not July 2, 1972 but on July 9, 1976, I would make my most westerly journey when I ended up crossing the Atlantic Ocean on my way further west to the U.S. Civil war broke in Lebanon in 1975. The hotel my father ran was sacked and for a long time stood on the battle line between East and West Beirut. The work plans I had for setting up the most advanced medical diagnostic lab in Lebanon became an impossible dream in the city divided in itself along its sectarian make up. But, the education the Calouste Foundation had enabled me to receive qualified me for a preferential immigration visa. On July 9, 1976, I landed at the JFK Airport. The Egyptian Armenian Noubar Manougian family had sponsored me and was to receive me at the airport. But they were not there. Noubar had stayed in Hotel Lux on his way to the U.S. with his mother, and met his wife there, also from Egypt and also on her way to the U.S. They had forged a family friendship. But they were not there. My phone calls from the pay phone remained unanswered falsely letting me assume that they were on their way.  But the wait was getting long, too long.

Hours went by. I got hungry. I ordered a club sandwich. It was the first time that I ate a sandwich where the layered cold cuts were thicker than the bread that sandwiched it. A single slice of mortadella, with a slice of pickle in a half baguette bread, is what I was used to. It was also very, very expensive. But it was the wait that was getting agonizing and concerning. It turned out hey had left the country for a visit to Egypt and thus had not received my Western Union telegrams from Cyprus and then Athens. Communication from East Lebanon where we lived was impossible. It was a different era and communication was a challenge, especially from war torn Lebanon. 

Fortunately, my former pharmacy school classmate Movses Hovsepian had also sent me his phone number to contact him after getting to the U.S.  We were close friends. A year before, the day before his departure, I had attended the family get together wishing him well. He was utterly surprised to hear me calling him instead from the airport. Fortunately, he and his wife had a last-minute change for the weekend. Instead of visiting relatives for overnight weekend stay, as they usually did, they were at home on that Friday evening. New in the country and with no GPS, it took him a few hours to get to the airport, having missed an exit or two on his way from New Jersey. With no cell phones to be in touch, it was another long agonizing wait and an excruciating long, long, long day. 

Those were hectic days. I had embarked on my immigrant's journey on a yacht from Bay of Jounieh in Beirut to Cyprus, from there to I caught a plane to Athens and to the U.S. That was the only route available for leaving worn-torn Lebanon, where I was born and raised.  After all these years whenever I think of those days, I see my mother waving a white handkerchief as the boat left the shore and sailed into the  Mediterranean Sea and she gradually disappeared form my my view while the mountains of Lebanon came in a majestic full view. 

And, as of July 9, 1976, an altogether new life awaited me in the new world…………..

" "where the land ends and the sea begin" and where 
the spirit of faith and adventure reigns, which took 
the caravels of Portugal in search of 
new worlds for the world.”

Iranian linguistic loans – Հայերէնի իրանական փոխառութիւնները

Last Saturday, June 30, 2024, Armenag Yehgiayan shared with his readers the eight installments of his weekly readings. Its title was “Armenian linguistic borrowing from the Iranian". The newly elected Iranian president’s last name Pezeshkian, has given rise to sportful comments in the Armenian social media. His last name rhymes to the Armenian word - բժիշկ - medical doctor and he is a cardiac surgeon. I translated a segment of Armenag Yeghiayan’s article and posted below along with the original text where the categories of words are also translated, as the whole original text is reproduced. Vahe H Apelian

«Armenian-Iranian relations have a very deep historical past. We find the first tangible evidence of this relationship in the works of Xenophon, according to which Armenia lost its independence in the 6th century and was one of the satraps of  Persia. Behistun Inscription tells the story of the victory of the Persian king Darius I (the Great, r. 522-486 BCE) over his rebellious satraps, including Armenians. In the same inscription, one of the ancient names of Armenia, Armina, can be found to this day.

  Subsequently, the history of these two peoples would be intertwined with a thousand and one threads that survive to these days.

  Such a quality of relations could not remain linguistically indifferent. its first consequence would be word borrowings. From this point of view, the Arshakunis deserves a special mention.

  The first Arshakuni king was Drtad I, whose elder brother, Vagharsh, sat on the Persian throne, succeeded to the Armenian throne in 52 AD. Subsequently, the Arshakunis held the Armenian throne until the year 428, when they had lost their language a long time ago and were completely Armenian. let's remember Arshakuni kings: Tiran, Khosrov, Arshak II., Bab, Vramshapuh and others. The clergy was added to the secular power. From the first Catholicos Krikor Lusavorich (301) to Catholicos Sahak Bartev (440), all were Arshakunis and all of them were Armenianized and sat on the throne of the Armenian Church. (http://vhapelian.blogspot.com/2024/05/the-arshakunis-dynastic-family-1.html )

  This huge group of Armenian Parthians would have a deep blood and linguistic influence on Armenians and the native language of Armenians, especially on words.

  According to Hrachia Acharyan - Hrachia Acharian, Armenian: Հրաչեայ Աճառեան, reformed spelling: Հրաչյա Աճառյան was an Armenian linguist, lexicographer, etymologist, and philologist -  there are 1,400 such root words. They are characterized by the fact that they are oral borrowings. Almost all of them are essentially viable words of folk speech, which make up the feature of our everyday speech.

  Let's get to know some of them to get an idea of their capacity on our language. 

Note: Dr. Armenian Yeghiayan lists a whole list of different categories whose words have been borrowed from Iranian and are now part and parcel of the Armenian language and everyday conversation. Their categories are listed below in  the original text. 

.* * *

Ընթերցումներս (8):  Հայերէնի իրանական փոխառութիւնները

          

         1. Բնութեան երեւոյթներ՝ (Natural pheomena) արուսեակ, երաշտ, խաւար, մահիկ, պախրցի, (քա-    մի), վտակ։

         2. Կենդանիներու տեսակներ՝ (kinds of animals)  ասպ,  բազէ, կաչաղակ, կապիկ, կուզ, մողէս, յովազ, սարեակ, սիրամարգ, վագր, վիշապ, փիղ և այլն։ 

3. Բոյսերու տեսակներ՝ (kinds of plants) անանուխ, արմաւ, բրինձ, գազար, թութ, կաղամբ, կանեփ, կապար, յասմիկ, մանուշակ, նարգիս, շոմին,  պղպեղ, սոխ, վարդ, վարունգ և այլն։

4.Հանքային նիւթեր, մետաղներ՝ (kinds of minerals) ապակի, արճիճ, գոհար, զմրուխտ, ժանգ, խունկ, նաւթ, վէմ և այլն։ 

5. Մարմնի մասեր՝ (parts of the body) անդամ, բազուկ, գէս, դաստակ, դէմք, դիմակ, երակ, երանք (զիստ), կուլակ, կուշտ, ճակատ, վարս։ 

6. Հիւանդութիւններ, բժշկագիտական բառեր՝  (medical words) ախտ, բժիշկ, բոյժ, բորոտ, դաշտան, դարման, ժահր, կոյր, մահ։ 

7․Մարդկային յարաբերութիւններ, տեսակներ՝ (Human relations, types)  ազգ, ամբոխ, ասպետ, ասպնջական, գրոհ, դայեակ, երիտասարդ, իշխան, հարազատ, հարեւան, նժդեհ, պայազատ, պապ, պառաւ, ռամիկ, սեպուհ, տաճիկ, տոհմ, օտար։

8.Գիտութիւն, արուեստ, կրթութիւն՝ (science, art, education) աշակերտ, գուսան, դաստի-արակ, դպիր, դափ, զանգակ, խրատ, հանճար, մատեան, նկար, նուագ, պատկեր, հրահանգ, վարդապետ, վարժել, քանդակել։ 

9. Կրօն, հաւատալիք՝(religion, faith) ապաշխարել, բախտ, բագին, գու-շակ, դրախտ, դեւ, դժոխք, զոհ, կախարդ, հմայիլ, հրաշք, հրեշտակ, մարգարէ, նզովք, նուէր, պաշտել,  պարիկ, ջադու(ջատուկ), վանք, տաճար, օրհնել։

10. Գիւղատնտեսութիւն՝ (rural economy) (ասպանդակ, բադ, գաւազան, գոմէշ, երասան, խարազան, ճամբարակ, ճանկ, ճարակել, մաճ, մատակ, մարգ, նոխազ, պահեզ, պատուաստ, պարտէզ, փեթակ։

11. Արհեստներ և յարակից ոլորտներ՝ (tradres and related to trade) ախոռ,ամբար, ամբարտակ, ապա-րանք, աւազան, բանտ, գանձ, գմբեթ, գրաւ, դահլիճ, դարպաս, դերձակ, երաշխ(աւորել), զնդան, թանկ, համարել, պահապան, պատշգամ, պատուար, պարիսպ, պարտք, սրահ, վաճառել, վաշխ(առու), վարձ, վճարել, վնաս, տաշել, տուգանք, տոյժ, փերեզակ։ 

12. Հագուստեղէն, զարդեղէն՝ (clothing, jewelry) անդրավարտիք, ապարանջան, աստառ, բազպան, բամբակ, գրպան, դիպակ, զանկապան, թագ, կօշիկ, հանդերձ, մոյկ, մուճակ, մուշտակ, շապիկ, պաստառ, պատմուճան, պարեգօտ, պսակ, սանդալ, վերմակ։ 

13. Ուտելիք, ըմպելիք՝ (food and drink) ապուխտ, խորտիկ, կարագ, հրուշակ, ճաշ, ճարպ, նշխար, շաքար, պանիր, օշարակ։

14. Առօրեայ-կենցաղային՝t (everyday essentials)  բաժակ, բարձ, բղուկ, գահ, դաստառակ, դարան, դոյլ, զամբիւղ, թակոյկ, լական, կարաւան, կուժ, հաւանգ (սանդ), ճանապարհ, ճրագ, մակոյկ, մոմ, շիշ, պայուսակ, պատրոյգ, սկաւառակ, սպաս(ք), սրուակ, վանդակ, տախտակ, տակառ, տաշտ, քսակ։ 

 15. Ժամանակ, թիւ, չափ, կշիռ եւ դրամ (time, number, measure, weight, money)՝ բիւր, դրամ, ժամ, ժամանակ,  հազար,  նախ, նահանջ, նաւասարդ, փող։ 

16. Երկիր, տեղ, վայր՝ (world, place, location) աշխարհ, անապատ, ապահարզան, ապստամբ, աս-պատակ, ասպետ, արշաւ, աւար, աւան, բարապան, դահիճ, դաշտ, դարան, դատ, դատաստան, դատաւոր, դեսպան, դրօշ, զէնք, զինուոր, զօրք, զրահ, թշնամի, իշ-խան, հաշտութիւն, հպատակ, հրամանատար, հրապարակ, ճամբար, մարզ, մարզել, մարզպան,մուրհակ, նախարար, նախճիր, նահանջ, նահապետ, նամակ,  ոստան, ոստիկան, պահակ, պայքար, պատերազմ, պատճեն, պատուիրակ, պարեկ, պետ, սահման,  սաղաւարտ, վկայ, վճիռ, օրէնք: 

17.Գոյներ՝ (colors) գոյն, երանգ, կապոյտ, կարմիր, ճերմակ,սեւ,սպիտակ:

18. Վերացական հասկացություններ՝ (abstract understandings) ախորժ, ակամայ, անգամ, կամայ, ազդ, ամբարիշտ, ամբարտաւան, անապակ, անուշ, աշկարայ, աշխատել, ապաստան, ապիրատ, ապսպրել, առատ, առոյգ, արագ, արժան, արձակ, աւարտ, աւեր, բազում, բազմել, բաժանել, բաշխել, բարակ, բաւ, բնակիլ, բովանդակ, բոյր, գովել, գումարել, դաժան, դէմ, դիտել, դժգոյն, դժխեմ, դժկամակ, դժնդակ, դժնեայ, դժուար, դսրովել, դրուատ(ել), դրժել, դրուժան, երամ, երկ, զանազան, զօր(ութիւն), զուր, զգոյշ, թշնամանք, թշուառ, թոշակ, ժահ, ժահր, ժիր, խամ, խոստանալ, խոստովանիլ, խորտակել, կամք, կարի, կերպ, կոյտ, հակիրճ, հաճել, համ, համակ, համայն, հան-գամանք, հանդարտ, հանդէս,  հաւասար, հզօր, հնար, հրամայել, հրաման, հրաւէր, ճախր, ճար, ճարակ, ճարպիկ, ճեմել, միշտ, մուրազ, յանդիման, յարգ (արգ), յաւերժ, յաւէտ, յիշատակ, յիշել, յոյժ, յուզել, նազել, նամ, նաւակատիք, նիշ, նիրհել, նկուն, նման, նշան, նշանակ, նշմարել, նպաստ, շատ, շնորհ, շտապ, չուան, պահել, պայման, պաշտպան, պատասխան, պատգամ, պատիր, պատիւ պատշաճ, պատ-ուէր, պատուիրան, պատսպարել, պատրաստ, պատուհաս, պարարտ, պարզ, պէս, պէտք, ջատագով, ջոկ, ջուխտ, սով, սպանել, ստուար, սրսկել, սուգ, վանել, վանկ, վատ, վատթար, վավերական, վեհ, վիճակ, վիշտ, վճիտ, վստահ, վտարել, վրէպ, տակ, տակաւին, տանջել, տարազ, տօթ, ուխտ, ուժ, ուշ, փարթամ, փառք, փտիլ, քանդել, քարշիլ, օրինակ։

 Պատմական

         Հայ-իրանական յարաբերութիւնները պատմական շատ խոր անցեալ ունին:  Այս յարաբերութեանց ակնարկող առաջին շօշափելի վկայութիւնը  կը գտնենք յոյն զօրավար-պատմիչ Քսենոփոնի «Նահանջ բիւրուն»-ի մէջ.  ըստ որուն՝ Հայաստան 6–րդ դարուն   անկախութիւնը կորսնցուցած՝  պարսկական  իշխանութեան սատրապութիւններէն[1] մէկն էր՝ 13-րդը:  Պարսից Դարեհ Ա. արքան իր     ← Բեհիսթունի արձանագրութեան մէջ  կը վկայէ հետեւեալը, թէ «Քա. 521–520 թթ. իր բանակը ծանր պայքար է մղած հայ ապս-տամբներու դէմ և յաջողած ճնշել հայերը»: Այս նոյն արձանագրութ-եան մէջ կը գտնուի մինչեւ այսօր  Հայաստանի հնագոյն  անուանում-ներէն մէկը՝ Արմինի:

         Եւ այնուհետեւ այս երկու ժողովուրդներուն պատմութիւնը պիտի շաղկա-պուած մնար հազար ու մէկ թելերով, որոնք կը գոյատեւեն մինչեւ մեր օրերը: 

         Յարաբերութեանց նման որակ մը չէր կրնար լեզուականօրէն  անտարբեր մնալ. անոր առաջին  հետեւանքը պիտի ըլլար բառային փոխառութիւնները:

         Այս տեսակէտէ յատուկ յիշատակութեան արժանի է Արշակունիներու  հարստութիւնը:

         Արշակունի առաջին թագաւորը եղաւ Տրդատ Ա., որ Քե. 52-ին հայոց գահին բազմեցաւ ջանքերովը իր աւագ եղբօր՝ Վաղարշին, որ իր կարգին նստած էր Պարսկական գահին վրայ:

         Եւ այնուհետեւ Արշակունիները Հայոց գահը պահեցին մինչեւ 428 թուականը, երբ արդէն վաղուց կորսնցուցած էին իրենց լեզուն եւ բոլորովին  հայացած. յիշենք արշակունի արքաներէն՝ Տիրանը,  Խոսրովը, Արշակ Բ.-ը, Պապը,  Վռամշապուհը եւ ուրիշներ: Աշխարհիկ իշխանութեան վրայ աւելցաւ հոգեւորը՝ Գրիգոր Լուսաւորիչէն (301) մինչեւ Սահակ Պարթեւ  կաթողիկոսը (440)   Հայ եկեղեցւոյ գահը  նստան  բացառապէս արշակունի  կաթողիկոսներ,  որոնց բոլորն ալ հայացան:

         Այս հայացած պարթեւներու հսկայ զանգուածը   իր  արիւնակցական  եւ լեզուական խոր ազդեցութիւնը  պիտի ձգէր հայութեան եւ հայերէն բնիկ լեզուին, մասնաւորաբար բառերուն վրայ:

         Ըստ Աճառեանի՝   ասոնք թիւով  1400 են, եւ կը յատկանշուին անով, որ  բանաւոր փոխառութիւններ ըլլալով՝   գրեթէ բոլորն ալ ժողովրդախօսակցական   բնոյթի  էապէս կենսունակ     բառեր են, որոնք կը կազմեն մեր ամէնօրեայ խօսքի առանձքը: 

Ճանչնանք անոնց մէկ մասը՝ գաղափար մը կազմելու համար անոնց՝ մեր լեզուին վրայ  ունեցած տարողութեան  մասին:   

                                                                         *   *   *

                                                          

armenag@gmail.com                                             Արմենակ Եղիայեան

 

---

[1] Պարսկական  կայսութեան վարչատարածքային միաւոր: